Ma’ruza №1 Yengil atletika sport turining fiziologik tasnifi reja yugurishning ta’rifi

Ma'ruza4.Xarakatenergetikasi 
Reja 
1.Anaerob sharoitda muskul faoliyatining 
energetik ta'minoti .
2.Anaerob almashinuv pogonasi xakida tushuncha
3.Aerob sharoitda muskul faoliyatining
energetik ta'minoti 
4.Aerob sigimi va uni samaradorligi 
Anaerob sharoitda muskul faoliyatiningenergetik ta'minoti . 
Anaerob sharoitda energiyaga boy moddalarning kislorod ishtirokisiz 
parchalanishi xisobiga energiya xosil buladi.Anaerob energiya manbalari alaktat va 
laktat kismga bulinadi; 
1.Anaerob alaktat energiya manbalariga muskuldagi makroergli fosfor 
birikmalari(AUF va RhA) va muskul ishi vaktida xosil buladigan energiyali moddalar 
kiradi. 

---

Tukimalardagi AUF tuplamlari,shunindek fosfor birikmalari ishtirokida yuz 
beradigan reaksiyalar juda kiska vakt ichida ishlayotgan organlarni juda kup 
xajmdagi energiya bilan ta'minlash kobiliyatiga egadirlar.Ya'ni kiska muddatli 
yukori anaerob kobiliyat kreatinfosfokenazali reaksiya Bilan taminlanib u alaktat 
anaerob kobiliyat deb ataladi. Sportning alaktat anaerob kobiliyati muskullar 
vazniga,ularning kiskarish kobiliyatiga va muskuldagi AUF va KFning 
konsentrasiyasiga 
boglik.Sport 
faoliyatida 
yengil 
atletika,sakrashlar,uloktirishlar,ogir 
atletikada-shtangani 
kutarish,kiska 
masofalarga yugurish,trekda velosiped poygasi kabi ishlar asosan anaerob alaktat 
buyicha energiya bilan ta'minlanadi. 
2.Anaerob 
laktat(sut) 
manbalari,muskullar 
va 
jigardagi 
glikogen 
tuplamlarining sut kislotasigacha parchalanishi va AUF xamda kreatinfosfat xosil 
bulish bilan boglik buladi.Bunday yul bilan energiya xosil bulishi anaerob alaktat 
yulga nisbatan ancha sekin boradi va uzok muddatga chuziladi,lekin kam kuvvatga 
ega buladi. Anaerob laktat energiya manbalari urta masofalarga yugurish,eshkak 
eshish,kurashning xar xil turlari,boks kabi sport faoliyatida energiya bilan 
ta'minlanishida katta axamiyatga ega.Organizmda energiya xosil bulishining 
kursatilgan ikkita mexanizmi organizmning kislorod bilan yetarli mikdorda 
ta'minlanmagan sharoitda ish bajarishida kuzatiladi,shuning uchun ularni anaerob 
ish unumi deb ataladi.Bunday sharoitda kislorod karzi yuzaga keladi.Anaerob ish 
unumi kislorod karzining maksimal mikdori bilan belgilanadi.Kislorod karzining 
mikdori organizmning anaerob imkoniyatlar kursatkichi xisoblanadi..Organizmning 
faoliyatida kanchalik kislorod karzi kup tuplansa,organizm kislorod yetishmagan 
sharoitda shunchalik kup vakt ish bajarish kobiliyatiga ega buladi.Sport 
faoliyatidagi tekshirishlarda,kislorod karzi 20-25 l.ga yetgunicha xam 
,sportchilarning shiddatli ish bajarishi mumkinligi aniklangan,dekin bunday 
kislorod karzi fakat yukori darajada chinikkan sportchilarda kuzatiladi.Xalkaro 
klassdagi 
sport 
ustalarida 
kislorod 
karzi 
22,8 
l.yetadi.,sport 
bilan 
shugullanmaydigan shaxslarda esa,4-7 l.dan oshmaydi. Energiya anaerob 
manbalari,aerob manbalarga nisbatan ancha kup marta tejamli bulib,ulardan
ishlayotgan organlarga kislorod yetishmagan sharoitlarda foydalaniladi. 
Organizmning funksional tejamliligini aniklash uchun kupincha anaerob 
almashinuv 
pogonasi 
tekshiriladi. 
Anaerob 
almashinuv 
pogonasi(APP) 
deganda,anaerob jarayenlarining sezilarli darajada kuchaishi boshlanadigan ish 
xajmi tushuniladi.APP maksimal kislorod uzlashtirish 50-70% tenglashgandagi ish 

---

xajmidan iborat buladi.APP kanchalik katta bulsa,organizmning aerob reaksiyalar 
xisobiga ish kobiliyati shunchalik yukori buladi. 
Ayrim sportchilarda jismoniy chikkanlik ortishi bilan APP ning maksimal 
kislorod uzlashtirilishi 75-80% tenglashganidagi ish xajmiga teng buladi.
Muskullarni ishlash vaqtida kimyoviy quvvat mexanik quvvatga aylanadi, ya'ni 
muskul yoqilg'i emas, balki kimyoviy harakatlantiruvchi vosita bo'lib xizmat qiladi. 
Muskullardagi quvvat oziq moddalarning, asosan uglevod va yog'larning erishi 
natijasida hosil bo'ladi. Lekin bu quvvat muskullar ishini to'g'ridan-to'g'ri 
ta'minlamaydi, balki qisqarish paytida to'kilgan energiya (quvvat) sig'imli fosfor 
birikmalar – ATF (adezintrofosfat) va kreatinfosfatning qayta tiklanishiga sarf 
bo'ladi. Muskullarning qisqarishi va bo'shashishi jarayonlari uchun ATF quvvati 
ishlatiladi. ATF parchalanishi fosfatning bir molekulasini uzilishi va adezindifosfat 
(ADF) hosil bo'lishi 10 kkal quvvatni 1 molga nisbatan ajralishi bilan kuzatiladi: 
ATF = ADF + F + En 
Lekin muskullardagi ATF zahiralari katta emas, (taxminan 5 mmol l-1) va 
ular 1-2 soniya ishlashga yetadi. Muskullardagi ATF miqdori o'zgara olmayodi, 
chunki muskullardagi ATF yo'qligida kontraktura rivojlanadi (kalsiy so'rg'ichi 
ishlamaydi va muskullar bo'shashishga qodir emas), agar ko'payib ketsa – 
egiluvchanlik yo'qoladi. 
Ishlashni davom etish uchun ATF zahiralarini doimiy to'ldirib turish kerak 
bo'ladi. ATF tiklanishi anaerob sharoitlarda– kreatinfosfat (KrF) va glyukoza 
(glikoliz reaksiyasi) ajralishi hisobiga, va aerob sharoitlarda – yog' va 
uglevodlarning parchalanish reaksiyasi hisobiga sodir bo'ladi. Quvvat manbai 
sifatida ishlatiladigan quvvat tizimlari, fosfagen quvvat tizimi (yoki ATF-KrF tizimi), 
glikotik (yoki laktasid) va parchalanish (yoki kislorod) tizimi sifatida belgilanadi. 
ATF tez tiklanishi KrF ajralishi hisobiga mingdan bir soniya vaqt mobaynida 
sodir bo'ladi: 
ADF + KrF = ATF + Kr 

---

Eng yuqori samaraga quvvat hosil bo'lish yo'li ishlashning 8-soniyasiga borib 
yetadi, keyin esa KrF zahiralari tugab boradi, chunki ular ko'p emas (taxminan 30 
mmol l -1). 
ATFning anaerob sharoitlarda sekin tiklanishi glikogen (so'nggi natijada 
hosil bo'lgan sut kislotasi (laktat) va ATFning uch molekulasi tiklanishi tufayli 
glikoliz reaksiyasi)dan ajraladigan glyukoza parchalanish quvvati bilan 
ta'minlanadi. Bu reaksiya eng yuqori quvvatiga 1 daqiqaning ohirida yetishadi. 
Quvvat hosil bo'lishning bu yo'li yuqori quvvatdagi ishda muxim ahamiyatga ega, 
va u 20 soniyadan 1-2 daqiqagacha davom etadi (masalan, o'rta masofaga 
yugurishda), shuningdek quvvatni yanada uzoqroq va kam zo'riqishli ishlashda 
tezlikni ko'payishida (uzoq masofalarga yugurishda sprutlar va finish tezlashishlar) 
va statik ishni bajarish 
vaqtida kislorod yetishmasligida. Uglevodlarni ishlatishni cheklash muskul va 
jigardagi glikogen (glyukoza) zahiralarining kamayishi bilan emas, balki 
muskullarda to'plangan sut kislotasi ortig'ini glikoliz bilan reaksiyasi istibdodi bilan 
bog'liq. 
Aerob sharoitda muskul faoliyatining energetik ta'minoti 
Organizmning aerob sharoitlari deganda,kislorod ishtirokida utadigan ovkat 
moddalarining parchalanish reaksmyalari xisobiga energiya xosil bulishi 
tushunamiz. 
Aerob jarayonlar rivojlanishi asta-sekin boshlanib,maksimal darajaga 
kutarilishi uchun,odatda shiddavtli ish boshlaganidan keyin,2-5 dakika kerak 
buladi.Organizmda glyukoza va yoglar tuplamining ancha reg bulishi va 
atmosferadan 
kislorod 
uzlashtirishi 
tufayli,aerob 
energiya 
manbalari 
organizmning uzok vakt davomida ish bajarishiga imkon tugiladi. 
Energiya xosil bulishning xar xil qekkfhb ehnfcblfub nisbat ishning davom 
etish muddatiga boglik buladi.,ish muddatini ortishi bilan aerob yul bilan energiya 
xosil bulishining axamiyati xam ortadi.Kislorod uzlashtirishning yukori tezligini 
organizm tomonidan uzok vakt davomida saklash kobiliyati aerob sigimi deb 
ataladi.Aerob sigim kanchalik kup bulsa,sportchi jismoniy ishni shuncha yengil va 
kup vakt bajaraoladi.Shuning uchun uchun xam MKU sportchining aerob ish 
kobiliyatining asosiy kursatkichi xisoblanadi. 

---

Erish reaksiyasi organizmga yetarli kislorod kelib tushishi sharoitlarida, ya'ni 
2-3. Daqiqadan ko'p davom etadigan aerob ishlash vaqtida muskullar ishini quvvat 
bilan ta'minlaydi. Kislorod ta'minoti organizmning kislorod tashuvchi tizimlarining 
yetarli yozilishidan so'ng zarur darajaga yetadi. 
Erishga ishlatilgan kislorod soni singigan oziq moddalarni aniq soniga va 
organizm ishlatgan quvvat soniga teng bo'ladi. O'zlashtirilgan 1 l kislorodning 
energetik (quvvat) tengligi tahminan 5 kkalni tashkil qiladi. Uglevodlar uchun bu 
miqdor 5,05, yog'lar – 4,9, oqsillar – 4,85 kkal/lO2 ga teng. 
Organizm ishlatgan energiya (quvvat) ko'rsatgichi bo'lib, kislorod umumiy 
so'rovi, ya'ni qilingan ishga nisbatan ishlatilgan kislorod miqdori xizmat qiladi. Ish 
qanchalik davomiy bo'lsa, shunchalik umumiy kislorod zaruriyati katta bo'ladi. 
Quvvat hosil bo'lishi shiddati va organizm tomonidan rivojlantirilgan ish quvvati 
daqiqalik kislorod zaruriyatini belgilaydi. Masalan, 10 km.ga 40 daqiqa 
yugurishning umumiy kislorod zaruriyati tahminan 150 l, bu esa 750 kkal, 2 
daqiqada 800 m.ga yugurishda esa 25 l va 125 kkal, bu xolda daqiqalik kislorod 
zaruriyati quyidagicha: 
150 l : 40 daq = 3,75 l/daq (10 km.ga yugurishda) 
25 l : 2 daq = 12,5 l/daq (800 m.ga yugurishda) 
Hisobdan ko'rinib turibdiki, 800 metrli masofa yugurishda quvvat hosil 
bo'lish shiddati 10 km.ga masofaga yugurishga qaraganda 3,3 marotaba yuqori. 
Kislorod zaruriyati ikki xil tashkil qiluvchi, ya'ni ish paytida ishlatilgan 
kislorod va kislorod karzi (tiklanish paytida ishlatiladigan kislorod zaruriyati 
qismi)dan tashkil topgan. Qisqa masofaga yugurishda kislorod zaruriyatining katta 
qismi (tahminan 95%) kislorod karzi bo'lib ko'rsatilgan, ya'ni 10 l umumiy 
zaruriyatda sprinter (yuguruvchi) ish vaqtida faqat 0,5 l ishlata oladi va 9,5 l 
kislorod qarziga ega bo'ladi. Stayer masofalarni o'tish vaqtida kislorod qarzi 7-10% 
tashkil qiladi, ya'ni ish paytida 150 l.dan 134-140 l ishlatiladi. 
Aerob jarayonlarining muhim quvvat ko'rsatgichi bo'lib, organizmga 1 
daqiqada kislorod kirishining yuqori ko'rsatgichi – kislorodning maksimal iste'moli 

---

(KMI) hisoblanadi. Bu ko'rsatgich har bir insonning o'ziga xos iskoniyatlariga 
bog'liq. 
Shug'ullanmagan insonlarda ishlovchi muskullarga 1 daqiqada 2,5-3 l 
kislorod quyilsa, chidamlilikni rivojlantirish uchun shug'ullanayotgan yuqori 
malakali sportchilarda bu ko'rsatgich 5-6 l va xatto 1 daqiqada 7 l quyiladi. Lekin 
tananing solishtirma og'irligini (ml/daq/kg) nisbiy KMI hisobga olish to'g'riroq 
bo'ladi. Masalan, 60 kg og'irlikdagi va 5,5 l/daq sportchiga yuqori bo'ladi, ya'ni 
nisbiy KMI quyidagicha: 
5500 ml/daq : 60 kg = 91,7 ml/daq/kg 
80 kg.li sportchi uchun esa – me'yorda bo'ladi: 
5500 ml/daq : 80 kg = 69,8 ml/daq/kg 
Ishning sezilarli quvvatida va katta extiyojida kislorodda ko'pgina sport 
mashqlarida erishning asosiy ajralmasi bo'lib uglevodlar hisoblanadi, chunki ularni 
erishi uchun, yog'larni erishiga nisbatan kamroq kislorod talab qilinadi. 
Glikogendan olingan glyukozaning (SN12O6) bir molekulasi ishlatilishidan ATFning 
38 molekulasi hosil bo'ladi, ya'ni quvvat hosil bo'lishning aerob yo'li 
uglevodlarning shunday sarfida anaerob yo'liga nisbatan bir necha marta ko'proq 
ATF maxsuloti bilan ta'minlaydi. Bu reaksiyalarda sut kislotasi to'planib qolmaydi, 
oraliq maxsulot esa – (pirovinogradnaya) bazmuzum kislotasi zudlikda ohirgi 
maxsulotlargacha – SO2 va N2O eriydi. 
Energiya (quvvat) manbai sifatida yog'lar harakat tinchligi holatida, quvvati
nisbatan katta bo'lmagan, KMI 50%gacha talab qiluvchi turli xildagi ishda, KMIni 
taxminan 70-80%ni talab qiluvchi chidamlilikka uzoq vaqt ishlash jarayonida 
ishlatiladi. Energiya (quvvat) barcha manbaalari orasida yog'lar eng katta quvvat 
sig'imiga ega: ATFning 1 moli ishlatilishida taxminan 10 kkal energiya ajraladi, 1 
mol KrF – 10,5 kkal, 1 mol glyukoza anaerob parchalanishida – taxminan 50 kkal, 1 
mol glyukozada – 700 kkal, 1 mol yog'larni erishida – 2400 kkal. Lekin katta 

---

quvvatdagi ishda yog'lardan foydalanish ishlayotgan to'qimalarni kislorod bilan 
ta'minlash qiyinligi bilan chegaralanadi. 
Anaerob almashinuv pogonasi xakida tushuncha
Kiska vakt ichida (bir necha soniyada) tezlik va kuch bilan bajariladigan jismoniy 
mashklar (kiska masofalarni utish,statik kuchlanishlar)asosan anaerob yul bilan 
energiya xisobiga bajarilishi va bu jarayondagi energiya xisobiga bajarilishi va bu 
jarayondagi energiya manbalari xakida anaerob ish unumi mavzusida tuxtalgan 
edik. 
Organizmning funksional tejamliginianiklashuchunkupincha anaerob 
almashinuvpogonasitekshiriladi.AAPdeganda 
anaerob 
jarayonlarningsezirarlidarajadakuchayishiboshlanadishganishxajmitushuniladi.Ana
erobalmashinuvinipogonasimaksimal 
kislorod 
uzlashtirish 
50-70% 
ga 
tenglashgandagiishxajmidaniboratbuladi.AAPkanchalikkattabulsa,organizm aerob 
reaksiyalarxisobigaishlashkobiliyatishunchalikyukoribuladi.Ayrimsportchilarjsimon
iychinikkanlikortishibilan AAP ningmaksimal kislorod uzlashtirishi 75-80 % ga 
tenglashganidagiishxajmigatengbuladi. 
Aerob sigimivauningsamaradorligi 
Kislorod 
uzlashtirishningyukoritezligini 
organizm 
tomonidanuzovaktdavomidasaklashkobiliyati 
aerob 
sigimidebyuritiladi.Aerobsigimikanchalik 
kup 
bulsa,
sportchijsimoniyishnishunchalikengilva kup vaktbajaraoladi.Shuninguchun xam 
MKU sportchining aerob ishkobiliyatiningasosiykursatkichixisoblanadi.Maksimal 
kislorod uzlashtirishiyukoribulgan, sportchiishininganchayukoritezligini uzok 
vaktsaklashibilanchidamliliknitalabetadiganmashkliginibajarishda 
xam 
yukorinatijagaerishadi. 

---

Aerob sigimikursatkichisifatida MKU ni saklashmuddatiyoki shu 
vaktichidauzlashtirilgansportchiningchangichilar 
MKU 
ni 
30
dakikavaundanortikushlashimumkin. 
Aerob mexanizmningikkinchikursatkichiningxarakatchanligidir, ya'ni 
organizmning 
MKU 
ga 
erishishvaktibuladi.Aerobmexanizmininguchinchitomoniuningsamaradorligi.Sama
radorlikdeganda, 
bumexanizmningfoydaliishkoeffisentitushuniladi,
ya'nioksidlifosforlanishyulibilanxosilbulganenergiyaningkanchamikdoriishlayotgan
muskullarningkiskarishiuchunsarflanishibildiriladi. 
Aerob 
mexanizminingsamaradorligi 
30-60 
% 
gachabulib,
jismoniychinikkanlikortishibilanyanakupayadi.MKUdarajasidaolinayotgannafasxav
osida 
kislorod 
uzlashtirishkoeffisentisamaradorlikningoddiykursatkichlaridanbirixisoblanib,
jismoniychinikishortgan sari kupaya boradi. 
Ish kobiliyati deganda-berilgan vakt davomida nerv muskul sistemasini aktivlantirish 
xisobiga kishining eng kup jismoniy ish bajarishdagi potensial kobiliyati dir. Ish kobiliyat 
kachonki kutariladi ,kachon atrof muxitdning xarorati ,namligi, gaz tarkibi optimal darajada 
bulganida organizm tarkibidagi organ va sistemalar funksiyasi uz myerida buladi,kishi uzini 
yaxshi xis kiladi ,ishga tez kirishadi ,unda charchash kech rivojlanadi ,ish unumi oshadi.Agar 
aksincha bulsa,ya'ni jismoniy mashk kilish yeki musobaka sharoitlari organizmdagi xayetiy
jarayenlarni izdan chikaradigan bulsa ,ya'ni ichki organlar ishining kuchaishi yeki susaishi ,tana 
xaroratini ortib ketishi organizmdagi uzgarishlar belgilangandan ortikcha bulsa,kishi uzini 
yemon xis kiladi,ishga tez kirisha olmaydi,ish kobiliyati pasaib ,tez charchaydi,ish unumi past 
buladi. Bunday sharoitlarda organizmning xayet faoliyatini ta'minlash uchun ortikcha energiya 
sarflanadi.Organizmda energiya zaxirasini kamaishi uz uzidan ma'lumki,kishida ishlash 
kobiliyatining yukori darajada bulishini,uning ishni berilgan kuvvatda uzok vakt davom 
ettirishini ta'minlay olmaydi,ya'ni uni tezrok charchashga olib keladi. Sportchining ish 
kobiliyatini pasaytiradigan bunday sharoitlarda tashki muxitning kator omillari kiradi.Masalan 
tashki muxitning yukori yeki past xarorati,kuchli issik va sovuk atmosfera bosimining kuchli 
pasaishi yeki ortishi , shamolning tezligi ,xavoning ortikcha namligi,ish bajaradigan joyning 
relyefi(mintakasi),kun chikish va botish ,vaktlarning keskin uzgarishi. Bunday omillar 
organizmning xolatiga va ish kobiliyatiga ta'sir kursatadi. Bunday sharoitlarning organizmga 
salbiy ta'sirini kamaytirish uchun,kishining chidamliliging oshirish kerak buladi.Sportda bu 
narsa muxim axamiyatga ega buladi.Xar kanday sharoitda xam ancha yukori natijaga
erishishni ta'minlaydi. Buning uchun sportchi yukori kursvtilgan sharoitlarda mashk kilish 
kerak,ularga moslashish reaksiyalarini xosil kilish zarur. Sport fiziologiyasini muxim vazifalardan

---

biri,keskin sharoitlarda sportchi ish kobiliyatiga salbiy ta'sir etadigan omillarni aniklash va
organizmning unga tezrok moslashiyullarini belgilashdan iboratdir.Xarorat yukori va kuyesh 
nuri kuchli bulgan sharoitlarda organizm funksiyalyarining uzgarishi.Yukori xaroratdan tashkari
kuyesh nuri ta'siri organizmda kuchli fiziologit uzgarishlarini olib keladi.Yer satxiga tushadigan 
nur infra kizil va ultrabinavsha nurlar bulib u kuyeshning yerdan balandltgtga xamda 
atmosfera xolatiga (bulutli,changlanish darajasi,namligi) boglik buladi.Kuyesh nurlari kurish 
analizatorlariga va teri katlamiga bevosita ta'sir etadi.Kuyesh nuri ta'sirida terida fizik kimeviy
va biofizik tarzdagi uzgarishlar sodir buladi.Undan tashkari yukori xaroratli kuyesh nuri ta'siri 
ostida kislorod uzlashtirilishi,ya'ni upka ventilyasiyasi kamayadi,birok tashki xarorat 35 gradusga 
yetsa upka ventilyasiyasini ortishi kuzatiladi. Kuyesh nurida 15 dakika bulsa,inson xarorati
kutariladi.Bunday kiska vakt ichida badan xaroratini ortishi kon okimining kayta taksimlanishi
ichki organlarga borayetgan konning bir kismi gavdaning periferik kismiga,teriga utishi bilan 
boglik. Tashki muxitning yukori xarorati va kuyesh nuri ta'sirida organizmda yuzaga keladigan 
jarayenlar yurak-tomir,nafas organlari,ter bezlarining
kuchaishi,moddalar va energiya almashinuvini uzgarishi,kon okimini kayta taksimlanishi va 
boshka birinchi navbatda badan xaroratini saklashga,organizma ichki muxitini turgunligini 
ushlab turishga karatilgan buladi. 
Yukori xaroratli sharoitning sportchi ish kobiliyatiga ta'siri. 
Sport faoliyatida sportchining ish kobiliyati tez pasayadi,charchash xolati rivojlanadi va unumi 
pasayadi.Bunday salbiy okibatlarning sodir bulishiga asosiy sabab inson badanida normal xolda 
saklanayetgan xaroratning baland xarorat ta'sirida buzilishi bulib,bu buzilish natijasida 
organizmda fiziologik jarayenlarni uzgarishi,ba'zi xolatda esa issik urish yuz beradi. 
Sprotchilarda issik urish okibatida ba'zan xatto ulim xolatlari xam kuzatilish mumkin. Issik 
urganda markaziy asab sistemasining funksiyasi buziladi,kishi xishini yukotadi,boshka fiziologik 
uzgarishlar xam yuzaga keladi. Shiddatli muskul ishi yukori xaroratli sharoitlarda bajarilganda 
oliy asab faoliyati buziladi,bu xolat inson xotirasi va irodasining pasaishida,lanjlik yuzaga 
kelishida,asab jarayenlarning muvozanatining buzilishiga(xarorat reaksiyalari).Tashki muxitning 
yukori xaroratli sharoitlarda muskulning shiddatli va uzok muddutli faoliyatidan keiyn pustlok 
funksiyasining tiklanish davri ancha uzok davom etadi. Kon aylanish sistemasida yurak 
urishning tezlashishi va maksimal kon bosimning xaddan tashkari ortishi,yeki ishgacha bulgan
djarajadan pasaishi yuzaga keladi.Shunindek,yurak muskulining uta kuchlanishi va funksional 
imkoniyatini pasaishini kuzatish mumkin.Kon tarkibida leykositlar parchalanadi,eritrositlar va 
gemoglobin kamayadi. Natijada kuyuklanadi.uning yepishkokligi oshadi.Bu xol yurak urishni 
tezlashtiradi ,konning tomirlar buylab okishini ogirlashtiradi. 
Tashki muxit aloxida sharoitlarida sportchi ish kobiliyatining
fiziologik asoslari. 
Sport musobakalari va mashk kilish jarayonlari xamma vakt xam organizm xayot faoliyati 
kulay sharoitlarda utkazilavermaydi.Organizmning xayot faoliyati uchun nokulay bulgan sharoit 

---

fiziologik jarayonlarni uzlashtirish bilan birga fiziologik funksiyalarni xam izdan chikaradi.Atrof- 
muxit xarorati, namligi,gaz tarkibi va boshkalar optimal darajada bulganida organizm 
tarkibidagi organ va sistemalar funksiyasi uz meyorida buladi.Kishi uzini yaxshi xis kiladi,ish 
kobiliyati kutariladi, ishga tez kirishadi, unda charchash kech rivojlanadi, ish unumi oshadi. 
Mashk kilish yoki musobaka sharoitlari organizmdagi xayotiy jarayonlarning izdan chikargan 
bulsa, ya'ni ichki organlar ishining kuchayishi yoki susayishi tana xaroratini ortib ketishi 
organizm ichki muxiti tarkibida uzgarish belgilangan chegaradan ortikcha bulsa, kishi uzini 
yomon xis kiladi.Ishga tez kirisha olmaydi, ish kobiliyati pasayib tez charchaydi, ish unumi past 
buladi.Bunday sharoitda organizmning xayot faoliyatini ta'minlash uchun ortikcha energiya 
sarflanadi.Organizmmda energiya zaxirasining kamayishi, uz uzidan ma'lumki, kishida ishlash 
kobiliyatining yukori darajada bulishi, uning ishni berilgan kuvvatda uzok vakt davom ettirishni 
ta'minlay olmaydi,ya'ni uni tezrok charchashga olib keladi. 
Sportchining ish kobiliyatini pasaytiradigan bunday sharoitlarda tashki muxitning kator 
omillari kiradi.Masalan, tashki muxitning yukori yoki past xarorati, ya'ni kuchli issik va sovuk,
atmosfera bosimining kuchluzgarishi-pasayishi yoki ortishi shamolning tezligi ortikcha namligi 
ish bajariladigan joyning relyefi, kun chikish va botish vaktlarining keskin uzgarishi (ya'ni bir 
mintakadan boshkasiga utish paytlarida).Bunday omillar organizmning xayotiy jarayonlarni 
tartibini uzgartirish bilan birga organizmning xolatiga va ish kobiliyatiga xam sezilarli ta'sir
kursatadi.Bunday sharoitlarning organizmga
70 
salbiy ta'sirini kamaytirish uchun kishining bunday omillar ta'siriga chidamliligini oshirish
kerak buladi.Sportda bu narsa muxim axamiyatga ega bulib, xar kanday sharoitda xam ancha 
yukori natijaga erishishni ta'minlaydi.Buning uchun sportchi yukorida kursatilgan sharoitlarda 
mashk kilishi, moslashish muxim vazifalardan biri, yukorida kayd etilgan sharoitlarda sportchi 
ish kobiliyatiga salbiy ta'sir etadigan omillar aniklash va organizmning unga tezrok moslashish 
yullarini belgilashdan iboratdir. 
Xarorat yukori va kuyosh nuri kuchli bulgan sharoitda
Organizm funksiyasining uzgarishi 
Yukori xaroratli tashki muxitning organizmga ta'siri fakat xaroratokibatigina bulmay, xarorat 
bilan bir katorda kuyosh nuri bilan yuzaga 
keladigan jarayonlardan iborat buladi. 
Xozirgi zamon tasavvuri buyicha kuyoshga, uz-uzidan boshkariladigan termoyadroli reaktor -
deb karash mumkin,unda xar soniyada 570 mln.tonna vodorod geliyga aylanadi.Bu jarayon 
natijasida nixoyatda kup nurli energiya xosil bulib,uning 0,5 milliard kismi yerga yetib keladi.Bu 

---

energiya ultrabinafsha (kimiyoviy nurlar),kurinadigan yoruglik nurlari infrakizil (issiklik 
nurlaridan iborat buladi. Yer satxiga tushadigan nurlarning eng kupi infrakizil nurlaridir (barcha 
nurning 60 %ini ultrabinafsha nurlar 1 % ini tashkil etadi,biologik jixatdan eng aktiv nur ultra 
binafsha nur bulib,u kuyoshning yerdan balandligiga xamda atmosfera xolatiga (
bulutli,changlanish darajasi namligi va b.k.) boglik buladi. 
Kuyosh nuri tarkok va tugri tushadigan kismga bulinadi.Ular birgalikda summar nurlanishni 
xosil kiladi.Tarkalgan nur atmosferadagi suv buglar,chang zararlariga tarkaladi.Bu nurning 
spektral tarkibi xavorang zangoriinafsha va ultrabinafsha nurlardan iborat bulib,tarkibida
issiklik kam buladi. 
Kuyosh nurlari kurish analizatoriga va teri koplamiga bevosita ta'sir etadi.Bureaksiyalar
kvantlar shaklida uzlashtiriladi va fotokimyoviy reaksiyalarni rivojlantiradi. Kuyosh nuri ta'sirida
terida fizik-kimiyoviy va biofizik tarzdagi uzgarishda sodir buladi.Fotoelektor xodisalar
shaklidagi jarayonlardan biri teri sirtining bir yula ikkilamchi nurlanish (bioloyuminissensiya) 
berishi,boshkalar esa masalan; fiziologik funksiyalarga keyinchalik ta'sir etadigan yoki kimiyaviy 
moddalarni organizmda xosil bulishi demakdir.Fotonlar energiyasi oyesil molekulalardagi atom 
va molekula boglamlariga ta'sir etishdan boshlanadi.Bunday xolda Ye molekulaning tuzilishi 
uzgaradi, Ye kandaydir kismlarga parchalanadi.Masalan: teri yogi (7-degidrofo- 
liserin) ning D vitaminga aylanish mexanizmi shunday buladi. 
Ma'lumki odamda badan xaroratining 36-37 S atrofida saklanishi,asosan kimiyoviy (issiklik 
ishlanishi) va fizikaviy (issiklik yukotilishi) mexanizmlari orkali amalga oshadi.Yukori xarorat va 
kuyosh nuri kuchli bulgan sharoitlarda badan xaroratining doimo birday saklanishi fizikaviy 
termoregulyasiyaning kuchayishi orkali ta'minlanadi.Organizmdagi issiklikning yukotilishi
asosan badandagi
suvni , teri yuzasi orkali buglantirish, utkazish va nurlantirish bilan amalga oshadi.Lekin tashki
xarorat yukori bulgan sharoitlarda issiklikning yukotilishi utkazish va nurlanish orkali deyarli 
sodir bulmaydi,Bunday xolda issiklik asosan teri yuzasidan suvni buglantirish ya'ni terlash orkali 
yukoladi.Shuning uchun xam tashki muxit xarorati va kuyosh nuri kuchli bulgan sharoitlarda
organizmdan kup ter ajralishi kuzatiladi va bu bilan badan xaroratining xaddan tashkari oshib 
ketishiga imkon bera olmaydi.
71 
Yukori xaroratli sharoitning sportchi ish kobiliyatiga ta'siri. 
Urta Osiyo respublikalari jumladan, Uzbekiston iklimi uzining keskin uzgaruvchanligi va 
ayniksa yoz faslida kuyosh nurining kuchliligi bilan xamda yukori xarorati bilan kishi 

---

organizmida borayotgan xayotiyjarayonlarga ancha kuchli ta'sir kursatadi.Bunday sharoitda 
yashash, ayniksa, jismoniy ish bilan shugullanish jarayonida organizm sistemalari ishida 
katoruzgarishlarning yuzaga kelish sababli, bunday sharoitda sport soxasida yukori malakali 
kadrlar tayyorlash uchun kuyosh nuri va issiklik yukori darajada bulgan sharoitda organizmda 
yuzaga keladigan fiziologik jarayonlar mexanizmini chukur bilish lozimdir. 
Yukori xaroratli sharoitda kuyosh nuri va issiklik organizmning xayt faoliyati uchun ancha 
kiyinchiliklar yaratadi.Sport faoliyatida sportchining ish kobiliyati tez pasayadi,charchash xolati 
rivojlanadi, ish unumi pasayadi.Bunday salbiy okibatlarning sodir bulishiga asosiy sabab inson 
badaniga normal xolda saklanayotgan xaroratning badan xarorati ta'sirida buzulishi bulib, bu 
buzulish natijasida organizmda fiziologik jarayonlarning uzgarishi, ba'zi xolatda esa issiklik urishi 
yuz beradi.Sportchilarda issik urishi okibatida ba'zan xatto ulim xolatlarini xam kuzatish 
mumkin.Issik urganda markaziy asab sistemasining funksiyasi buziladi kishi xushini yukotadi, 
boshka fiziologik uzgarishlar xam yuzaga keladi. 
Ma'lumki, odam tanasining xarorati 36-37 S atrofida bulganida fiziologik jarayonlar normal 
boradi.Tana xaroratining normadan bir oz ortishi a'zolar va fiziologik sistemalar ishining 
kuchayishiga xarakat aktivligining tezlashishiga, ish kobiliyatining ortishiga olib 
keladi.Masalan: razminka mashklari ta'sirida tana xaroratini normadagiga nisbatan1-1,5 S ga 
ortishi, yukorida kursatilganidek ijobiy ta'sir kursatadi.Tana xaroratining ancha sezilarliortishi 
esa fiziologik buzilishga olib keladi. 
Shiddatli muskul ishi yukori xaroratli sharoitlarda bajarilganda organizmning asab faoliyati 
buziladi.Bu xolat inson xotirasi va irodasining pasayishiga lanchlik yuzaga kelishida asab 
jarayonlariga katta salbiy ta'sir kursatadi.Tashki muxitning yukori xaroratli sharoitida 
muskulning shiddatli va uzok muddatli ishidan keyinpustlok funksiyalarining tiklanish davri 
ancha uzok davom etadi. 
Kon aylanish sistemasida yurak urushining tezlashishi va maksimal kon bosimining xaddan
tashkari ortishi, yoki ishga bulgan darajadan pasayishi yuzaga keladi.Shuning uchun yurak 
muskulining uta kuchlanishi va funksional imkoniyatining pasayishini kuzatish mumkin. Kon 
tarkibida leykositlar parchalandi (leykositoliz) tayokcha yadroli neytrofillar, limfasitlar xamda 
gemoglabin mikdori kamayishi bilan ifodalanadi.Bunday uzgarishlar kon ishlaydigan organlar 
funksiyasining susayishidan dalolat beradi.Konning shaklli elementlari bilan plazmasi urtasidagi 
fizik-kimiyoviy jarayonlarning chukur uzgarishini eritrositlarning chukur tezligi (EChT) 
ortishidan, ba'zida soatga 40 mm ga yetishidan bilish mumkin.Jismoniy ish ta'sirida gavda 
ogirligining 4 % ga teng suv yukoladi.Bunday xolda kon plazmasi 16-18 S ga kamayadi.Natijada 
konda shaklli elementlar ortadi.Konning ivish vakti kiskaradi.Bu xol yurak faoliyatini 
kiyinlashtiradi,konni tomirlar buylab okishi ogirlashadi. 
Yukori xaroratli sharoitlardagi shiddatli muskul ishida ter ajralishi 1 dakikada 55 gr ga borishi 
mumkin,xolbuki metal kuyish sexi ishchilarida bu narsa 1 dakika 30 gr dan oshmaydi. Jismoniy 
ish kobiliyat bir kancha biologik,ekologik va sosial omillarga boglik bulib,uni aniklash turli 
soxalarda muxim axamiyatga ega. Sportchi ish kobiliyatini vositali va vositasiz usullarda aniklash 
mumkin.Vositasiz usul bilan aniklash ,birinchidan juda kup vakt talab

---

72 
kiladi,ikkinchidan odam xoldan toyguncha ishlashi zarur buladi.Bunday xolatda odam sogligiga 
zara yetishi mumkin,shuning uchun ish kobiliyatini aniklashda vositali ussular kullanadi.R S 170 
testi buicha ish kobiliyatni aniklashda veloergometrda 5 minutdan ikki martda yengirrok ish 
bajaradi.Xar ikkala ish 5minutning ogirgi 30 sekunida puls sanaladi,ikkinchi ish xajmi birinchi ish 
bajarishdagi puls uzgarishiga karab belgilanadi. Berilgan ish kuvati va aniklangan puls soni
kuydagi formulaga kyib sportchi ish kobiliyati aniklanadi. 
Bu yerda - birinchi va ikkinchi ish kuvvati.-birinchi va ikkinchi ishdagi puls soni. Jismonan 
chinikmagan 
erkaklarda 
sportchi 
ish 
kobiliyati 
urta 
xisobda 
1027 
kgm\min.Ayollarda640kgm\min.ga teng. Sportchi Ayollarning jismoniy ish kobiliyati 835 
kgm\min.ga teng. 
Bir kecha-kunduz davomida sportchi ish kobiliyatin uzgarishi. 
Odamning biologik ritmlari 
Kayta kayta tekshirishlar natijasida organizmdagi tiriklik jarayonlarining kanday borishi,
tashki muxitning turli omillari katorida vakt mintakasining uzgarishiga xam boglikligi aniklangan. 
Tiriklik jarayonlarining vakt mintakasi uzgarishiga boglikligi yer planetasining uz uki atrofida va 
kuyosh atrofida aylanishi okibatida,kechani kunduz bilan almashinuvi yil fasllarining ketma-ket 
turishi ta'sirida kelib chikadi.Kechani kunduz bilan davriy almashinishining va fasllar uzgarishi 
tirik mavjudodlar shu jumladan odamzod xarakati aktivligining vegetativ funksiyalarining 
moddalar va energiya almashinuvi va ichki a'zolar ishi uzgarishi ishi kuzatiladi.Kecha kunduz 
uzgarishini fiziologik kursatkichlaridan bilish mumkin.Kup sonli tadkikotchilar, fiziologik 
funksiyalarning kechasidagiga nisbatan kunduzi bir muncha shiddatli borishini 
aniklashganlar.Tunda organizmning eneragiya sarfi kamayadi, badan xarorati 0,5-1 S ga 
kamayadi.Keyingi yillarda olimlar ichki sekresiyasi fuyeksiyasi xam kechasi susayishini 
belgilaganlar. 
Demak organizmning xayot faoliyatidagi jarayonlar ma'lum ritm bilan davriy tebranishga 
ega.Bu ritmlarni biologik ritmlar deb yuritiladi. Biologik ritmlar xayotiy jarayonlar, ayrim xolatlar 
yoki xodisalarning vakt buyicha davriy takrorlanishidir.Biologik rtimlar yuzaga keltiradigan 
sabablarga kura, ular ekzogen bioritmlar va endogen bioritmlarga ajraladi.Ekzogen bioritmlar 
urab turgan omillarni masalan; yoruglikning muxit xaroratining uzgarishi bilan yuzaga 
keladi.Endogen bioritmlar esa atrov muxit omillarini uzgarishi bulmaganda xam saklanish u 
genetik omil bilan boglik buladi.Ekzogen bioritmlar tashki muxitning optimal sharoitlarida 
utadi va keng diopozon 1 soniyada 1000 martadan 1 
yilda 1 martagacha tebranish imkoniyatiga egadirlar.Endogen bioritm yurak urishi kon 
bosimining uzgarishi akliy aktivlik uyku kattikligining uzgarishi va boshkalar kiradi. 

---

Endogen ritmlarning sodir bulishi tula aniklangan va ularni iologik soatlar deb atash kabul 
kilingan. 
Xozir tabiatdagi kator ajablanarli xodisalarni organizmning vaktni sezish kobiliyati deb 
tushuntirish mumkin.Ular kanday biologik kurilma darajasida bulishlariga karab,xujayra, organ 
xujayra organlariga bulinadi.Bioritmlar bajariladigan vazifasiga karab fiziologik ritmlarga ayrim 
sistemalarning ish sikllari va ekologik bioritmlari kiradi. 
Sirkad ritmlar.Kecha kunduz davomida (24 soatga yakin) takrorlanadigan biologik ritmlar
sikrad ritmlar deyiladi.Sirkad ritmlar amaliy jixatdan xayotning xamma xodisalarini
(masalan;odamda xujayralarningbulinishi fermentlar aktivligi gormonlar mikdori,MNS ning 
tonusi,uykuva uygoniyish
73 
kobiliyatining uzgarishi va xakozalar) uz ichiga oladi.
Sirkad ritmlar biologik aktivlikning kecha kunduzning optimal vaktiga keltirish xayotiy 
jarayonlarni uygunlashtirish kabi muxim vazifalarni bajaradi. 
Odamda fiziologik funksiyalarning kecha kunduz davomida tebranishini uzgartirish ancha 
kiyin buladi. Fiziologik sistemalar ishining kecha kunduz davomida uzgarishini aniklash sport 
faoliyatida ayniksa muxim axamiyatga ega.Chunki xozirgi paytda sportchilar juda katta 
xajmdagi va yukori tezlikdagi ishlar bilan kuniga 2-3 marta mashk kiladi.Buning uchun organizm 
ish faoliyatining yukori darajada bulishi muddatlarini aniklash va mashk vaktlarini shu 
muddatlar bilan belgilash zarur buladi. Kupchilik musobaka kalendarida xozirgi ish dasturining 
eng shiddatli kismi ertalabki soatlarga (10-11) va kechki (17-19) soatlariga muljallanadi. 
Bioritmologiya buyicha bir kancha mutaxassislar fikriga kura kecha kunduzning ayni shu davrlari 
shaxsiy birinchiligini olish uchun eng kulay 
xisoblanadi. 
Mashk kilish okibatida fiziologik funkiyallar ritmning kayta kurilishi va ish kobiliyatining
uzgarishi yuzaga kelishini maxsus teshkirishlar aniklagan. Yukori xarakat aktivligi vegetativ 
funksiyalarning davriyligini ancha uzgartirish bilan ularning soat 20 gacha pasaymasligini, ya'ni
kecha kunduzlik siklining aktiv davri uzayishini yuzaga keltiradi. 
Bir kecha kunduzdagi rivojlanish va tugash soatlarining uzgarishi fiziologik jarayonlarning
davom etishiga sezilarli ta'sir kursatadi. 2-3 soat fark kiladigan mintakalarni bosib utishdayok,
odam organizmida funksiyaonal xolatning uzgarishi kuzatiladi.4-5 ayniksa 7-8 soat fark 
kiladigan vakt mintakalariga tez utishida funksiyalarning kecha-kunduzdagi ritmi ancha kup 
buliladi. Jismoniy ish kobiliyatining kecha kunduz davomidagi ritmi musobaka va shiddatli
mashk kilish mashgulotlari ta'sirida kuchli uzgaradi.Odamda kunduzgi soatlarda ish kobiliyati 
yukori buladi tundagi soatlarda esa past buladi.Kupchilik kishilar esa kecha kunduz davomida 
2 marta ish kobiliyatiga ega buladilar 1 davrda ertalab soat 8-12 gacha, ikkinchisi soat 17-19 

---

orasida buladi.Bu vaktlarda odam eng kuchli bulib organlarning sezuvchanligi ortadi.Ertalabki 
soatlarda odam eshitadi,yaxshi kuradi bu funksiyalar soat 2-5 va 13-15 larda juda 
yomonlashadi.Birok turli kunlar-da ish kobiliyati kecha kunduzning xar bir vaktida uzgarishi 
mumkin, bu kishining uzini uzi ishnotirish uzganing suziga ishonishi orkali sodir buladi. Vakt 
mintakasi uzgarishi bilan organizmda ruy beradigan uzgarishlar kishilar shaxsiy 
xususiyatlariga,uning xayot tarzidagi dinamik stereotipga boglik buladi. Shuning uchun xam turli 
shaxslarda ruxiy fiziologik funksiyalarning uzgarishi xar-xil darajada buladi.