Ma’ruza №1 Yengil atletika sport turining fiziologik tasnifi reja yugurishning ta’rifi

Tezlik bilan yuzaga keladigan adaptasiya 
reaksiyasi ta'sir boshlangan
zaxoti xosil bulib, oldin shakllangan tayyor fiziologik mexanizm orkali amalga
oshadi. Masalan, ogrikli ta'sir berilganda undan ximoyalanish, kuschli sovuk 
ta'sirida organizmda issiklik ishlanishining ortishi va issiklik yukotilishining 
kamayishi, tashki muxitning yukori xaroratiga javoban issiklik yukotilishining 
kuchayishi, kon aylanish va nafas sistemalari funksiyasining ortishi, funksional
sistemalar ishining bunday uzgarishlari natijasida organizm yuzaga kelgan
omillar ta'siriga moslashadi, ya'ni tiriklik
jarayonining izdan chikishini oldini oladi. 
Uzok muddatli adaptasiya
organizmga muxit omillarning uzok vakt 
davomida yoki kup kayta ta'sir etishida asta-sekin shakllanadi, ya'ni 
adaptasiyaning bu turi oldindan shakllangan tayyor mexanizmlarga ega bulmaydi. 
Odamdagi adaptasiyani urganish yashash sharoitiga moslashishning samarali
choralarini aniklashga yul ochadi. Adaptasiyani aktiv va passiv tiplari fark kiladi. 
Aktivadaptasiyada
organizm atrof - muxit ugarishlari tuplamiga, atmosfera
bosimi uzgarishi, yukori xarorat va kuyesh
nuri ta'siri va boshkalarga faol moslashadi. Passiv adaptasiyada organizm tashki
omillar ta'sirida yuzaga kelgan ichki muxitdagi buzilishlarga moslashadi. Masalan, 
xarakat yetishmasligi gipokineziya, vaznsizlik xolati va shunga uxshash 
sharoitlarda passiv adaptasiya kuzatiladi. Uxshash bulmagan omillarning zararli 
ta'sirlariga organizmning bunday moslashishi
passiv adaptasiya 
nomi bilan
ataladi. 
Dezadaptasiya
organizmning tashki va ichki muxit omillari ta'sirida 
moslashishning buzilishidir. Bunday xolat organizmga juda kuchli yoki 
gayriodatiy ta'sir bulganida yuzaga keladi. Masalan, muskulning shiddatli

---

faoliyatiga moslashgan yukori malakali sportchiga beriladigan ish xajmi xaddan 
tashkari oshirib yuborilsa yoki mashk kilish tartibi
xaddan tashkari tezlashtirib yuborilsa, sportchi ish kobiliyatining tiklanishi
uchun zarur vakt yetarli bulmasa, dezadaptasiya yuzaga keladi. 
Readaptasiya
- 
organizm funksiyalari va strukturasining tashki muxit sharoitlariga kayta 
moslashish jarayoni. Sportchi dezadaptasiyadan keyin kaytadan oldingi sharoitda 
mashk kila boshlasa, unda ayni sharoitda jismoniy ish bajarishga moslashish 
kuzatiladi, ya'ni readaptasiya xosil buladi. Deadaptasiya - moslashish
reaksiyasining erishgan darajasini saklash uchun yetarli bulmagan, kam xajmli
ishlar bilan shugullanish yoki mashk kilishni butunlay tuxtashi adaptasiyaning 
yukolishiga, ya'ni deadaptasiyaga olib keladi. Bushalgan bu strukturalar
organizmning boshka sistemalari uchun zarur buladi, natijada muxit ta'sirida bir 
adaptasiyadan boshka adaptasiyaga utiladi. 
Umumiy adaptasiya sindromi. 
1936 yili Kanada fiziologi Gans Selye tomonidan yashash muxitning 
uzgarishlariga nospesifik moslashish mexanizmi yuzaga kelgan va umumiy 
adaptasiya sindromi deb nom olgan..Bunda ancha katta kuchdagi yokimsiz 
omillarga,ya'ni 
stressni 
xosil 
kiladigan 
omillar, 
salbiy 
ruxiy 
kuchlanishlar(kurkish,gazab,achchiklanish)yeniy ijobiy(tusatdan kuvonchli xabar 
eshitilishi) ruxiy kuchlanishlarga javoban yuzaga keladigan fiziologik ximoya 
reaksiyalyarining tuplami yeki organizmning funksional kuchlanish xakidagi 
tushunchani yuzaga chikargan edi. 
Nospesifik ximoya reaksiyasining uyushtirilishida buyrak usti bezlarining 
pustlok 
kismi 
gormonlari-kortikosteroidlar 
va 
miyaning 
pastki 
kismi 
AKTGlari(adrenokortikotrop gormoni) asosiy axamiyatga ega bulib,moslashish 
reaksiyasini gipotalamus orkali boshkariladi. 
Bir xil stressga turli odam xar xil javob beradi.Uzini boshkara oladigan asab 
sistemasi bardoshli odam ruxiy yeki jismoniy stressni sovukkonlik bilan kabul 
kiladi,unchalik xotirjam bulmagan kishi kattik bezovlanadi. Umumiy adaptasiya 
sindromi zta boskichga ega buladi: 

---

1.Xavf-xatar boskichi.Bu boskiya ikkita pogonaga bulinadi:shok va shokka 
karshi.Shok pogonasi bevosita ta'sirdan keyin vujudga kelib ancha kiska muddatli 
buladi. Bu pogonada MNS faoliyati susayadi,muskul tonusi va AB pasayadi,oksillar 
parchalanishi kuchayadi,konda glyukoza mikdori kamayadi,konga gipofizning 
AKTG-ni kup mikdorda tushadi.Shok pogonasi shokka karshi pogonasi bilan 
almashiniladi. Bu pogonada yukorida 
kursatilgan uzgarishlar xammasi aksincha sodir buladi.Bu jarayenlarning 
sodir bulishigaAKTG ta'sirida konda glyukokuortikoidlar kuchaishi asosiy sabab 
buladi. 
Agar stress kuchi juda katta bulsa shok pogonasi yeki shokka karshi 
pogona boshlanishida ulim yuzaga kelishi mumkin. 
Agar stress kuchi uncha yukori bulmasa shok pogonasi urniga birdaniga 
shokka karshi pogona yuzoga keladi,bunda organizmning ximoya
kuchlari safarbar eiladi shundan kein chidamlilik boskichi yuzaga 
keladi.Uning muddati stressni davom etishiga va kuchiga boglik buladi. 
2.Chidamlilik boskichi nospesifik sistemalar reaksiyalarining kushilish 
natijasida bulib,stressorning uzok vakt(yoki kup marta) ta'sir etishi okibatida 
yuzaga keladi.Sressorga organizm karshiligining ortishi mazkur boskich uchun xos 
buladi..Bunda organizmning boshka sressorlarga karshiligi xam ortishi 
mumkin(nospesifik chidamlilik),lekin u kupincha pasayadi.Bu boskichda xavflanish 
boskichiga xos bulgan morfologik va bioximik uzgarishlar yukoladi.Agar stresni 
kuchi va davom etishi uzok vakt davom etsa okibatida tolikmish boskichi yuzaga 
keladi.Bunda chidamlilikni bundan ortik ushlab turish imkoniyati bulmaydi.Bu 
boskichda xaf-xatar boskichiga xos bulgan uzgarishlar kaytadan yuzaga keladi va 
organizmning xar kanday stressga chidamliligi pasayadi. 
3.Tolikish boskichi nospesifik sistemalar reaksiyalarining tuplami 
bulib,stressorning xaddan tashkari uzok vakt ta'sir etishi okibatida 
rivojlanadi.Bunday xolatda,stressor ta'siri uchun oldin ishlashgan chidamlilikni 
bundan ortik ushlab turish imkoniyati bulmaydiBu boskichda xaf-xatar
boskichiga xos bulgan uzgarishlar kaytadan yuzaga keladi va organizmning xar 
kanday stressga chidamliligi pasayadi.Tolikish kupincha ulim bilan tugaydi.Atrof 
muxitga va uning zararli

---

omillariga organizmning tez moslashishi spesifik va nospesifik yullar bilan 
yuzaga keladi,lekin bu moslashish kiska muddatli buladi.
Yashash muxitining uzgarishlariga organizmning tezlik bilan yuzaga 
kelgan maxsus bulmagan adaptasiya 1936 yili Kanada fiziologi Selye tomonidan
ochilgan va umumiy adaptasiya sindromi nomini olgan nospesifik moslashish
uning mexanizmi katta axamiyatga ega. Masalan kuchli charchashda ovkat
xazm bulish funksiyasi susayadi. Yukori xarorat ta'sirida xam shunday buladi. 
Jismoniy ishlarga moslashish mexanizmi 
Jismoniy ish –odamga ta'sir etuvchi tabiy omildir.Xarakat faolligi xayot 
faoliyatining ajralmas kismi ekanligi,xama kishilar xam uzok vakt davomida 
shiddatli muskul ishini bajara olish mumkin.Bunday ish kobiliyatiga uzok vakt 
davomida 
muntazam 
mashk 
kilish,adaptasiya 
kilish 
natijasida 
erilishadi.Bujarayon,asosan shiddatli muskul faoliyati bilan boglik bulgan 
kishilarda,ya'ni sportchilarda kuzatiladi. Sport faoliyatidagi adaptasiya uzining kup 
boskichligi bilan kishining boshka soxa faoliyatiga moslashishdan fark 
kiladi.,chunki sport faoliyatida,tobora murrakablashib boradigan sharoitdaga 
adaptasiya kilinadi.Bunday adaptasiya odam organizmni oldiga aloxida talablar 
kuyadi. 
1.Jismonan chinikkan sportchi bajara oladigan shiddatli va uzok muddatli 
ishni chismonan chinikmagan kishi bajara olmaydi. 
2.Jismonan chinnikkan sportchining tinch xolatida,ulchamli ish va ogir ish 
bajarilsa,fiziologik sistemalar tejamlilik bilan ishlaydi.Maksimal xajmdagi jismoniy 
ishlarni bajarishda funksional sistemalarning faoliyati juda yukori darajada 
kutariladi.,lekin jismonan chinikmagan kishining fiziologik sistemalari u darajaga 
erisha 
olmaydi.Masalan,chidamlilika 
chinikayotgan 
yukori 
malakali 
sportchilarning tinch xolatida yurakinining bir dakikadagi kiskarish soni 30-50 
marta buladi(bradikardiya), nafas olishi bir minutida6-10 marta bulib,kislorod 
uzlashtirilishi 10-12% ga kamaygan buladi. 
Utta shiddatli jismoniy ishlarni oxirgi imkoniyati bilan bajarishda yukori 
malakali sportchilarda kon aylanig,nafas olish sistemalari sport bilan 
shugulanmaydigan 
kishilarga 
nisbatan 
ancha 
kuchli 
safarbar 

---

etiladi.Masalan:yukori malakali sportchilarda kislorod uzlashtirilishi xar dakikasiga 
1 kg vazniga 90 ml ga yetadi,sport bilan shugullanmaydiganlarda esa,bu kursatkich 
45 ml ni tashkil etadi,konning dakikalik xajmi yukori malakali sportchilarda 42 
litrgacha boradi,jismonan chinikmaganlarda esa,20-25 litrgacha buladi.Maksimal 
kislorod karzi sportchilarda 25 l gacha yetishi mumkin,sport bilan 
shugullanmaydiganlarda xammasi bulib 5,6 l gacha boradi.Yukori malakali 
sportchilarda 
simpatik 
adrenal 
sistema 
reaksiyasi 
xam,sport 
bilan 
shugulanmaydiganlarga nisbatan juda kuchli buladi. 
3.Jismoniy ishlarga chinikkan organizm fakat shiddatli muskul ishiga 
emas,balki xayot faoliyatida buladigan xar xil zarali ta'sirlarga xam ancha chidamli 
buladi. 
Jismoniy ishlarga adaptasiyani ta'minlovchi sistema uzok muddatli va 
shiddatli ishni yuzaga keltiradigan xar kanday omilning birinchi ta'sir etishidayok 
shakllana boshlaydi. Ishni bildiradigan omil reseptorga ta'sir kursatishi bilan,unga 
javoban,tegishli afferent, motor va vegetativ markazlarda kuzgolish yuzaga 
keladi,endokrin bezlari funksiyasini jonlanishi orkali ayni xarakatni bajaradigan 
skelet muskullari va bu ishni energiya bilan ta'minlaydigan nafas,krn aylanish 
sistemalari safarbar etiladi. 
Odamning odatdagiga nisbatan aloxida sharoitlarda juda katta xajmdagi 
ishlarni bajarishi,juda kuchli jismoniy kuchlanishlarni amalga oshira olishi
shuningdek jismoniy chinikkan kishining jismonan chinikmaganga nis-batan kuprok 
ish bajarishi xammaga ma'lum.Bunga sabab odam organizmiyashirish 
imkoniyatlarga (rezervlarga) ega bulib,ularni aloxida sharoitlar-da kullashi 
mumkin.Shu bilan birga jismonan chinikkan kishi jismonan chinikmagan kishiga 
nisbatan kup rezervlarga ega buladi.Adaptasiyaning biologik rezervlari xujayra 
tukima organ sistema vayaxlit organizm rezervlariga bulinishi mumkin.Xujayra 
rezervlari ish ba-jaradigan strukturalar soni bilan boglik bulib,organning 
kullanishidaular soni talab etilgan darajada ortadi.Yukorirok darajada tuzilgan or-
ganizmning turli organ va sistemalarining funksional rezervlari baja-riladigan ish 
xajmining birligi uchun sarflanadigan kuvvatning kamayishida,ish shiddati va 
samarasining ortishida namoyon buladi.Yaxlit organizmning rezervlari xar xil 
murakkablikdagi xarakat vazifalarining bajarilishini ta'minlaydigan yaxlit reaksiyalar 
ortishi va atrof muxitning ekstremal sharoitlariga organizmning adaptasiya

---

kilishida (MozjuxinA.S.1984).Kiskacha kilib aytganda,organizmning funksional 
rezervlari organ 
yoki funksional sistemalar ishining tinch xolatdagiga nisbatan ortishi da-
rajasidir.Odatda kishining funksional rezervlari yukori kuvvatdagi jismoniy 
ishlarnibajarish paytida u ekstremal sharoitlarigaaa duch kelgandaancha tulik 
namoyon buladi.Masalan:sport mashki bilan shugullanishda, muso-bakada yukori 
xaroratli sharoitda ishlashda,gipoksiya ta'sirida va xokozaxollarda.Sportchining 
funksional rezervlarga bioximik,fiziologik,sport tex-nikasi va ruxish rezervlar 
kiradi.Fiziologik rezervlarboshka rezervlarning asosi bulib fiziologik funksiya 
sistemalari va ishi rivojlanganda boshka rezervlar xam rivojlanadi.Fiziologik 
rezervlar kuyidagilarga bulinishi mumkin: 
1.Jismoniy sifatlar (kuch,tezlik va chidamlilik) rivojlantiradigan 
rezervlar; 
2.Xar xil kuvvatdagi (maksimal,submaksimal,katta va urtacha) ish- 
larda ishga tushadigan rezervlar; 
3.Ishga tortilish navbati buyicha funksional rezervlar uchta guruxga 
bulinadi. 
Odam aloxida щaroitlarda juda katta xajmdagi ishlarni bajarishi, juda 
kuchli jismoniy kuchlanishlarni amalga oshira olishi, shunindek, jismoniy
chinikkan kishining jismonan chinikmaganga nisbatan kuprok ish bajarishi
xammaga ma'lum .Bunga sabab odam organizmi yashirin imkoniyatlarga ega
bulib, ularni aloxida sharoitlarda kullanishi mumkin. Shu bilan birga, jismonan
chinikkan kishi chinikmagan kishiga nisbatan kup imkoniyatlarga ega buladi. 
Organizmning yashirin imkrniyatlari - funksional rezervlari, organ yoki funksional
sistemalar ishining tinch xolatdagiga nisbatan ortish darajasidir. Odatda,
kishining funksional rezervlari yukori kuvvatdagi jismoniy ishlarni
bajarish paytida u ekstremal sharoitlarga duch kelganda ancha tulik namoyon 
buladi.
Masalan, sport mashki bilan shugullanishda mu sobakada, yukori
xaroratli sharoitda ishlashda, gipoksiya ta'sirida va xokazo. Sportchining funksional 
rnznrvlariga biokimeviy, fiziologik va ruxiy rezervlar kiradi. Fiziologik rezervlar
boshka rezervlarning asosi bulib, fiziologik funksiya sistemlari ishi rivojlanganda 

---

boshka rezervlar xam rivojlanadi. Fiziologik rezervlar kuydagilarga bulinishi
mumkin: 
1. Jismoniy sifatlar - kuch, tezlik va chidamlilikni rivojlantiradigan
rezervlar 
2.Xar xil kuvvatdagi - maksimal, submaksimal, katta va urtacha - ishga
tushadigan rezervlar. 
3.Ishga tortilishi navbati buyicha funksional rezervlar uchta guruxga
bulinadi: 
a) kundalik xayot faoliyatida ishga tushadigan. 
b) mashk kilish va musobakalarda ishga tortiladigan. 
v) organizmni yashash uchun kurashda ishga tushadigan rezervlar. 
Birinchi gurux fiziologik rezervlar mexanizmi shartli va shartsiz
reflekslardan iborat bulib, organizmning nisbiy tinch xolatidan faoliyat xolatiga 
utganida ishga tortiladi, ya'ni kishining kundalik faoliyatida buladigan funksional
uzgarishlardan iborat buladi. Masalan, yurakning bir dakikadagi kiskarishi 80-
90 buladi, nafas olish tezligi esa 15-20 atrofida, kislorod uzlashtirilishi 300-
400 ml atrofida bulishi mumkin. Fiziologik sistemalar ishini kandaydir darajada
tezlashishi reflektor va gumoral yul bilan amalga oshadi
.Ikkinchi gurux fiziologik rezervlar organizmni odatdagidan tashkari
sharoitlarda ishga safarbar etiladi. Bu rezervlarga xayajonlanish mexanizmi 
xam kushilib - aktivlanish reaksiyasi tarzida buladi. Bu reaksiyalar kundalik
faoliyat reaksiyalariga nisbatan ancha tez va kuchli buladi. Masalan, sport 
mashklari bilan shugullanish, ayniksa, musobaka ishlarini bajarishda fiziologik
sistemalar ishini yukori darajada, ya'ni organizmning funksional imkoniyatlari 
boricha rivojlanish yuzaga keladi. Bunday sharoitda yurakning bir dakikadagi 
kiskarish soni 200 va undan ortik, nafas olish soni esa 50-60ga, upka 
ventilyasiyasi 160-180 l ga, arteriya kon bosimi 200 mm s.u. gacha kuzatiladi.
Uchinchi navbatdagi fiziologik rezervlar organizmning yashash uchun
kurash jarayonida, ya'ni organizm xayoti xavf ostida kolgan sharoitlarda
kishilarda xech kachon kuzatilmagan kuch, tezlik, chakkonlik va chidamlilik 
fazilatlari yuzaga keladi. Bu reaksiyalar - utkir stress tarzida namoyon buladi. Shu
bilan bir katorda, bu reaksiyalar organizm salomatligini, uning turli zararli 

---

omillarga chidamliligini zaiflashtirishi mumkin. Fiziologik rezervlar 20-30 
yoshlarda eng yukori darajada bulib, yosh ortishi bilan u kamaya boradi.
Masalan, 20 yoshdan keyin upkaning tiriklik sigimi, konning sistolik va
dakikalik xajmi kamayadi. Sport mashklari bilan muntazam ravishda 
shugullanish funksional rezervlarni ortishiga olib keladi. Birok jismoniy
maщklar bilan щugullanishda uning tugri tashkil etilishi organizmning
funksional rezervlarini oshiradi, organizmning tashki muxit ta'sirlariga
chidamligini oщiradi, turli omillar ta'siriga yaxshi moslashishini ta'minlaydi.
Sportchilarda funksional rezervlarning rivojlanishiva ulardan foy-dalanish 
individual xususiyatga ega.Masalan:sport bilan endi shugullanaboshlagan yosh
sportchilar mashk kilish chogida va musobaka ishlarida asosanfiziologik va
bioximik rezervlardan foydalanadilar.Yukori malakali sportchilar esa sport
texnikasi rezervlaridan kuprok kullanadi-lar.Sportchi ayollarning funksional 
rezervlari erkaklardagiga nisbatanbir muncha kam buladi.Bu xodisa ayollar 
gavdasining anatomik va fiziolo-gik xususiyatlari bilan boglik.Ma'lumki ayollarda 
muskul tukimasi erkaklardagiga nisbatan 10-15 % ga kam,bu xususiyat 
ayollarning muskullari kuchli erkaklarnikiga kamrok bulishiga sabab buladi.Yurak 
va upka xajmining erkaknikiga nisbatan ayollarda kichikrok bulishi kon
va nafasning dakikalik xajmini kam bulishiga olib keladi.Aylanayotgan kon
mikdorining 
kamligi tukimalarning kislorod bilan ta'minlanishi erkaklarga nisbatan ayollarda 
bir muncha kam bulishi jismoniy va kobiliyatining erkaklarnikiga karaganda past 
bulishiga sabab buladi. 
Kiskacha kilib aytganda ayollar organizmining funksional rezervlari 
erkaklarnikiga nisbatan kamrok bulganidan ularda turli omillar birmuncha kiyin 
kechadi.Yukorida aytib utilgan muloxazaolar bilan bir katorda organizm funksional 
rezervlarining irsiyatga boglikligini xam unitmaslik zarur.Jismoniy ish 
bajarilganligi turlicha rivojlanishi fikrimizning dalili buladi. 
Sportchi ayollarning funksional rezervlari erkaklardagiga nisbatan
birmuncha kam buladi. Bu ayollar gavdasini anatomik va fiziologik xususiyatlari
bilan boglik. Ma'lumki, ayollarda muskul tukimasi erkaklarga nisbatan 10-
15% kam, bu xususiyat ayollarning muskul kuchi erkaklarnikiga nisbatan

---

kamrok bulishga sabab buladi, ularning turli omillar ta'sirida moslashishi bir 
muncha kiyin kechadi
Jismoniy ishga uzok muddatli moslashuvni xosil bulishi. 
Uzok muddatli adaptasiyaning shakllanish jarayonida garmonal gumaral 
boshkarilishi apparatida kayta kurilish yuzaga keladi,ya'ni funksional sistema 
ishining boshkarilishi uzgarishi bilan adaptasiya shakllanadi. 1U 0zok muddatli 
adaptasiyada yuzaga keladigan xujayradan kichik kurilmalardagi uzgarishlar 
stressorning bir marta ta'sir etishida birdan yuzaga kelmay,bunday ta'sir bir 
necha marta yoki uzok vakt davomida takrorlanishi okibatida sodir buladi.Bu 
uzgarishlar 1 adaptasiya 0ning chidamlilik boskichi va organizm 0ning karshiligi 
ortishi amalga oshadi.F.Z.Meyerson (1956y)fikricha uzok muddatli adaptasiya 
reaksiyalari tayyor mexanizmga ega bulmaydi,ular tezlik bilan yuzaga keladigan
adaptasiya mexanizmlarining bir necha marta yoki vakt davomida kullanilishi 
bilan asta sekin shakllanadi va irsiy zaminga ega buladi.Muntazam mashk kilish 
natijasida tezlik bilan yuzaga keladigan adaptasiya ga aylanadi.Uzok muddatli
adaptasiya turtta boskich orkali shakllanadi: 
1 boskich-mashk kilish shakllarini bajarish jarayonida sportchi organizmining 
funksional rezervlarini muntazam safarbar etilishi bilan boglik bulib,tezlik bilan 
yuzaga keladigan adaptasiya ning kup kayta takrorlanish samaralarini tuplanishi 
asosida yuzaga keladigan uzok muddatli adaptasiya mexanizmining jonlanishidan 
iborat; 
2 boskich- tegishli organ va tukimalarning uz tuzilishi va funksiya-larining 
ortib borayotgan va muntazam takroralanayotgan rejali ish ta'sirida 
uzgarishiningtezlanishidan iborat.Bu boskich oxirida organlarni kerakli 
gipertrofiyasi yuzaga keladi,turli tarkibiy buginlar va mexanizmlarning yangi
sharoitlardagi samarali faoliyatini ta'minlaydigan uygunlik belgilanadi. 3 boskich-
funksional sistema 0ning yangi darajadagi faoliyatini ta'-

---

minlash uchun sistema 0ning yangi darajadagi faoliyatini ta'minlash uchun zarur
rezerv borligini ifodalaydigan uzok muddatli turgun adaptasiya yuzaga kelishi 
bilan fark kilinadi.Bunda funksional kurilmalar faoliyatining turgunligi 
boshkaruvchi va ijrochi organlarining uzaro jips boglikligi kuriladi. 
4 boskich-odatda ortikchakuchlanishdagi totugli tashkil etilgan mashk kilish 
ishlarini bajarish va yetarli darajada ovkatlanmaslik,dam olmaslik,kuvvatning 
yaxshi tiklamasligi,okibatida yuzaga keladi.Bu boskich funksional sistemaning 
ayrim komponentlarining yemirilishi bilan xarakterlanadi va kupincha 
strukturaning yangilanish jarayonining buzilishi ayrim xujayralarining usishi va 
ularni biriktiruv tukimasiga aylanish bilan ifodalanadi.Natijada kandaydir
darajada 
funksional 
yetishmovchilik 
kelib 
chikadi.Bunday 
xodisalar
yurak,jigarning mpensatorgipertrofiyasida,nerv markazlari gipofiz-adrenal
komleks giperfunksiyasidan uzatilib,organizmning adaptasiya resurslari
yetishmaydigan darajadagi ishlar ta'sirida yuzaga keladi.
Tabiiyki,tugri tashkil etilgan mashk kilish ishlari 1 adaptasiya 0ning birinchi 
uchta boskichida utadi.Bu ishlar sportchining kanday tayyorlanishi va musobaka 
faoliyatining turli komponentlariga tegishli bulishi mumkin.Jumladan ayrim
organlar /masalan,yurak/ yoki 1 funksional sistemalar masalan,aerob yul bilan 
bajariladigan ishning va sportchining yukori natijaga erishishida namoyon 
buladigan kobiliyatlarning shakllanishini ta'minlaydigan sistema adaptasiya 0si shu 
yul bilan yuzaga keladi. 
Ma'lumki,jismoniy mashklar bilan muntazam shugullanish xarakat apparatining
funksional imkoniyatlarini asta-sekin oshirib boradi.Kuch bilan bajariladigan 
ishlar uchun adaptasiya jarayonida muskul tolalarining vazni ortadi,ya'ni 
gipertrofiyalanadi.Chidamlilik mashkini bajarishda muskul 0larda aerob yul bilan 
energiya xosil bulishi kuvvati ortadi.Bu muskul 0ning ogirlik birligiga nisbatan 
mitoxondriylar soni va mitoxondriya fermentlarining aktivligining kupayishi bilan 
boglik buladi Uzok muddatli adaptasiya jarayon ida anaerob yul bilan energiya
xosil bulish kuvvati xam ortadi,bu muskul larga glikogen mikdori 1,5-3 marta va 
glikogen sintezlari aktivligining ortishida ifodalanadi (Yakovlev 1981).Jismoniy
ishga uzok muddatli adaptasiya skelet muskul larini kon bilan ta'minlaydi. 
Bunday uzgarishlar ishlayotgan 1 muskul kislorod va moddalar bilanetarli 
ta'minlash xamda ularni metobolitlardan tozalashni amalga oshiradi.Muskullarda 
kapillyarlar soni ortadi tashki nafas sistemasining uzok muddatli adaptasiyasining 
shakllanishi nafas sistemasi va nafas boshkkaruvchi yukori markazlar ishi bilan 

---

boglik.Bu tinch xolatda va ulchamli ish bajarish chogida tejamlilik eng katta 
xajmdagi jismoniy ishlarini bajarishda esa yukori darajada reaksiya yuzaga 
kelishi,tinch xolda va ulchamli ish bajarishda upka ventelyasiyasining kamayishi 
asosan tukimalarning kon va kislorod olish kobiliyatining ortishi bilan boglik 
buladi. 
Jismoniy chinikishda nafas sistema sida xam uziga xos uzgarishlar ya'- 
ni uning funksional imkoniyatlarining ortishi va nafas boshkarish mexanizmining 
takomillashishi yuzaga keladi.Chidamlilikka chinikayotgan yukori malakali 
sportchilarda upkaning maksimal tiriklik sigimi 6-7 l ni tashkil etadi,jismonan 
chinikmaganlarda esa 7,3-3,5 l ga teng 1 buladi Nafas olish va nafas 0 chikarish
kuvvati yukori malakali sportchilarda sekundiga 7.5 lva 8,8 l ni tashkil 
etsa,jismonan chinikmaganlarda 5,6 l va 5,2 l ga barobar buladi.Shuningdek 
jismonana chinikkanlarda tinch xolatda nafas olish dakikasiga 5-8 siklga,maksimal 
1 nafas 0 chukurligi 3,4-3,5 l ga yetadi,chinikmaganlarda maksmal
nafas chukurligi 2,0-2,5 l ga teng buladi ,xakidagi tushunchani yuzaga chikargan 
edi.Stressni xosil kiladigan omillarga sovuk,issik,jaroxat,infeksiya shiddatli muskul
ishi va boshkalar kiradi.Shuningdek,salbiy ruxiy kuchlanishlar (kurkishga 
achchiklanish va ijobiy) tusatdan kuvonchli xabar eshitish,ijobiy kuchlanish va 
x.k,ruxiy kuchlanishlarni xosil kiladigan omillar kirishi mumkin. 
Keltirilgan turli omillar xammasi bir xildagi nospesifik ximoya 
vazifasini yuzaga keltiradi,ya'ni moslashishning nospesifik mexanizmi ishga 
tushiriladi.Bu mexanizm gomeostatik boshkarilish,organizmning ximoya 
kuchlarining safarbar etilishi va ayni vaziyatda xayot faoliyatini ta'minlash bilan 
bevosita boglik bulmagan funksiyalar tuxtashini ta'minlaydi.masalan,kuchli 
charchashdan shiddatli muskul faoliyatida ovkat xazm bulish funksiyasi 
susayadi.Yukori xarorat ta'sirida xam shunday buladi.Nospesifik ximoya 
reaksiyasini uyushtirishlishida buyrak usti bezlarining pustlok kavati gormonlari 
kortikoidsteroidlar (glyukokortikoidlar) va miyaning pastki ortigi- gipofizning 
AKTG lari asosiy axamiyatga ega bulib,moslashish reaksiyasi gipotalamus orkali 
boshkariladi.Gipatalamus orkali boshkarilishida bosh miya yarimsharlar 
pustlogining ishtirok etishi muxim axamiyatga egabuladi .Bosh miya pustlogi 
stressor ta'siriga bulgan javob reaksiyasi kuchini,ximoya mexanizmlarining 
safarbar etilishi va uning yuzaga chikish darajasini ma'lum darajada belgilaydi. 

---

Uzok muddatli adaptasiyaning shakkilanish jarayonida gormonal - gumoral 
boshkarilish apparatida kayta kurilish yuzaga keladi, ya'ni adaptasiya shakllanadi. 
Uzok muddatli adaptasiyada yuzaga keladigan uzgarishlar ta'sirining bir marta 
ta'sir etishida birdan yuzaga kelmay, bunday ta'sirni bir necha marta yoki uzok
vakt davomida takrrorlanish okibatida sodir buladi. Bu uzgarishlar
adaptasiyaning chidamlilik boskichi va organizmni karshiligi ortishi asosida 
amalga oshadi. Uzok muddatli adaptasiya 3ta boskich orkali shakllanadi: 
1-boskich - funksional rezervlarni muntazam safarbar etilishi bilan boglik. 
2-boskich - tegishli organ va tukimalarni uz tuzilishi va funksiyalarini ortib
borayotgan va muntazam takrorlanayetgan rejali ish ta'sirida uzgarishning 
tezlashishidan iborat, organlarning kerakli gipertrofiyasi yuzaga keladi. 
3-boskich - funksional sistemasining yangi darajadagi faoliyatini 
taminlash uchun zarur rezerv borligini ifodalaydigan uzok muddatli turgun
adaptasiya yuzaga kelgani bilan farklanadi. 
Muskul ishiga uzok muddatli adaptasiya jarayonida tashki nafas 
kursatkichlari rivojlanmay, nafasni boshkaruvchi markazlar ishi takkomillashadi.
Bunday kayta kurilishlar, ayniksa, ishlayotgan tukimalarni kislorod bilan
ta'minlashda muxim axamiyatga ega buladi va organizmning muskul ishiga
chidamliligi ortishida ma'lum rol uynaydi. Uzok muddatli adaptasiya orga va
tukimalar strukturasini kayta kurilishi, funksiyalarning ancha tejamli bulishi,
funksional sistemalar faoliyatining xarakatchanligi va turgunligining kuchayishi, 
xarakat va vegetativ funksiyalarining maksadga mufovik va egiluvchan tarzda
uzaro boglanishning sozlanishi bilan xarakterlanadi. Uzok muddatli 
adaptasiyaning muxim elementi - bosh miyaning yarim sharlar pustlogida 
tejamli va turgun aktivlkining uzaro boglik sistemasining shakllanishidan iborat. 
Bu sistema xarakatlarni boshkaruvchi funksional sistemasining bir kismi bulib
xarakit beruvchi omillarga nisbatan yukori darajada turgun buladi. 
Adaptasiyani assosiy funksional samarasi - tejamlilik. 
Muxitning turli sharoitlariga yaxshi adaptasiya kilishda funksiyalarning 
tejamlilik bilan bajarilishi adaptasiya uchun javobgar sistemasining xarakterli
belgisi buladi. Bu xususiyat va organlar, sistemalar va neyrogarmonlar orkali
boshkarilganda kurinadi. Masalan, yurak muskuli xujayralarida ishga adaptasiya
kilgan kishi yurak muskullarining kislorod uzlashtirilishi jismoniy chinikmagan 
kishidagiga nisbatan 1/3 marta kam bulishi kuzatiladi. Sistemalardagi 

---

tejamlikni jismonan chinikkan kishilarning tukimasidagi mitoxondriylarni xar bir 
litr kondan ortik miktorda kislorod uzlashtirishda xam kurish mumkin. Jismoniy 
ish bajarishda tukimalarning yetarli mikdorda kislorod bilan taminlanishi
fakat upka ventilyasiyasining ortishi xisobiga bulmay, balki okib utayotgan
kondan kuprok kislorod olinishi bilan xam amalga oshiriladi, natijada konda 
kislorod mikdori kamayadi. Jismoniy ish bajarishda chirikkan sportchillarda
arteriya gipoksimiyasi yuzaga kelishi ba'zi bir olimlar tomonidan ancha ilgari
aniklangan, tejamlilik, adaptasiyaga javobgar sistemasini tashkil etadigan
organlar reaktivligini ortishida, ya'ni kam mikdordagi gormonlar, metabolitlar 
ta'sirida moslashish reaksiyalari yuzaga kelishda aks etadi. Gormonal - gumoral 
sistema tejamligining ortishi ulchamli ishlarga ancha kam mikdorda 
kotexolaminlar ajratilishщida kuriladi. Masalan, sportchilarning chidamlilikni uch
xafta mashk kilishida tinch xolatdagiga nisbatan ulchamli ishlarda kondagi 
katexolaminlar mikdori ortishi sezilarli darajada kamayadi, sakkiz xaftalik 
mashkdan keyin esa katexolaminlar ortishi butunlay tuxtaydi. 
Odamning xarakat faoliyati xaddan tashkari xilma xildir.Sport fizi- 
ologiyasida ularni ma'lum guruxlarga ajratib urganiladi.Sport faoliyati- 
da bajariladigan mashklarni takrorlash bilan sportchi mashkni yukori darajadagi 
maxorat bilan bajarishga erishadi.Ish unumi ortadi,sarflanadigan kuvvatni tejash 
kuchayadi,bu jarayonlar xarakatlarning boshkarilish mexanizmi takomillashishi 
bilan boglik. 
Sport mashklarini nixoyatda yukori ustalik bilan bajarishga erishi 
uchun jismoniy mashklarning turlarini,ularning fiziologik xususyaitlarini bilish 
zarur buladi,bu xol jismoniy mashklar tasnifi bilan chukur tanishish zaruriyatini 
keltirib chikaradi.Jismoniy mashklarning tasnifi bilan bir kancha olimlar 
shugullanib kurganlariga karamasdan,xanuzgacha xar jixatdan tula tushuncha
beradigan tasnif yuzaga kelmagan.Sportning xar xil turlaridagi jismoniy 
mashklarning tasnifi kishining murakkabligi bir tomondan ularning bajarilishida
yuzaga keladigan kator strukturalarini xisobga olish bilan boglik bulsa,ikkinchi 
tomondan mashkning bajarilishini sodir buladigan fiziologik jarayon larni 
baxolashda xammaning xam muayan kursatkichlariga ega bulmasligidir.Shu 
sababli jismoniy mashklarning tasnif kilishda xar kaysi muallif uzicha asosiy deb 
xisoblagan omillarini kursatkich sifatida olgan va shu kursatkich buyicha ularni xar-
xil guruxlarga ajratgan.Birok ularning xech kaysisi yukorida kursatilganidek 

---

jismoniy mashklarni tula tekis xarakterlaydigan tasnifni yuzaga keltira olmagan 
desak yanglishmagan bulamiz.Sport fiziologiyasining kuzga kuringan 
namoyondalaridan V.S.Farfel (1941-1960) "Sport xavrakatlarining fiziologik 
tasnifini" yaratadi.Bu tasnifda xarakatlarning boshkarilishi,sport natijalarini 
baxolash usuli kuchlanishni xarakteri ishning kuvvati,ishning kuyilgani va 
toliktirish xususiyati kabi omillar xisobga olingan. 
Bundan tashkari mazkur tasnifda gavdaning xolati va xarakatlari- 
ning fiziologik ta'rifi xam beriladi.V.S.Farfel tasnifi buyicha sport- 
ning xamma turlarida bajariladigan xarakatlar ikkita asosiy guruxga 
ajratiladi.1.Stereotipli yoki standart xarakatlar,2.Vaziyatga boglik yoki 
standart bulmagan xolatlar.3.Standart xarakatlarining yuzaga kelishi ol- 
dindan tayyorlangan ma'lum dastur asosida bulib,uni takrorlanishida ref- 
lekslar sistema 0si ya'ni dinamik stereotip puxtalana bordi va bunday xarakatlar 
bora-bora gayri ixtiyorish xarakatga aylanib ketdi.Natijada 
sportchi dikkatni kuchli jalb etmay,ularni yengil bajaradigan buladi.De- 
mak,standart xarakatlarning fiziologik asosida xarakat ning dinamik 
stereotipining shakllanishi yotadi.