Ma’ruza №1 Yengil atletika sport turining fiziologik tasnifi reja yugurishning ta’rifi

Siklik xarakatlarning fiziologik tasnifi. 
Siklik xarakatlar lokomosiya, ya'ni gavdani bir joydan ikkinchi joyga surilishining 
asosini tashkil etadi.Siklik xarakatlar uchun xarakat doirasining /xarakat siklining 
kup marta takrorlanishi xarakterlidir/.Siklik xarakatlarga sportcha yurishi,eshkak 
eshish, konkida uchish kabi mashklar kiradi.Bunday xarakat sikllari bir xil shaklda 
bulib, oldingi sikl keyingi siklining yuzaga kelishi uchun 
sabab buladi.Siklik xarakatlarda xarakat bir-biri bilan zanjirga uxshash ulangan 
bulib,ularni aloxida ajratib bulmaydi.Chunki oldin aytilganidek xarakatning oldingi 
siklini tugashi keyingi siklning boshlanishini tashkil etadi.Asiklik xarakatlarga 
uxshash xarakatning boshlanishi va tugashi anik ifodalangan bulmaydi.Masalan:
yurish xarakatlardir.Yurish xarakatlaridagi oyoklarning ketma ket xarakatida bir 
oyokning muskullarini ishga tushuradigan nerv markazidagi kuzgalish ikkinchi 

---

oyokning shunday markazlari markazida tormozlanishni yuzaga keltiradi.Kiskacha 
aytganda bir oyokning xarakatlanishi ikkinchi oyokning xarakatiga sabab 
buladi.Bunday xarakatlar chalkash induksiya asosida bajarilib lokomosiyani 
(organizmning bir joydan ikkinchi joyiga olinishi) ta'minlaydi. 
Siklik xarakatlarning boshkalardan farklantiruvchi yana bir belgisi shuki, ular
gayri-ixtiyoriy xarakatga aylanadi.Siklik xarakatlar texnikasini nisbatan tez 
uzlashtirilishi,ularni gayri ixtiyoriy xolda, ongning faol ishtirokisiz bajarish imkonini 
beradi. 
Sportning siklik turlari organizmda anoerob va aerob yullar bilan energiya 
ishlanishini takomillashishini ta'minlaydi.Bu kon aylanish sistemasiningfunksional 
imkoniyatlari upka ventilyasisi va gazlar almashinuvining ortishida namoyon 
buladi.Sportdagi siklik xarakatlarning aktivligini xisobga olgan xolda Ye.Farfel 
1949 yili ularni nisbiy kuvvat zonalariga ajratadi.Ishning nisbiy kuvvati ortishi 
bilan utiladigan masofa uzunligi kiskaradi.Bunday ishda organizmda anaerob yuli 
bilan energiya xosil bulishi kupayadi,aerob yul bilan energiya ishlanishi esa 
kamayadi. 
Birinchi zona .- maksimal kuvvatli ish,maksimal tezlikbilan 20-30 soniya davom 
etadi. 
Ikkinchi zona .- submaksimal kuvvatli (maksimaldan past) ishi,bajariladigan 
vakti 20-30 soniyadan 3-5 dakikagacha davom etadi. 
Uchinchi zona .- katta kuvvatli ish,bajariladigan vakti 3-5 dakikadan30-40 
dakikagacha davom etadi. 
Turtinchi zona .- urtacha kuvvatli ish bajarilishi vakti bir soat atrofida va undan 
ortik buladi. 
Maksimal kuvvatli dinamik ish anaerob (kislorodisiz)sharoitda baja-riladi,ya'ni 
shuni aytish kerakki,bunday ishlarni bajarishda bir dakikada juda yukori 
mikdaorda (40 litrgacha) kislorod talab kilinadi. 
Birok organizmning kislorod tashuvchi sistemalari (kon, nafas kon aylanish 
sistemalari) bunday vakt ichida uzlarining funksiyalarini yukori darajada 
rivojlantira olmaydi.Birok ba'zi adabiyotlardagi dalilarda kurishning oxirida puls 
soni dakikasiga 163 dan yukori, maksimal kon bosimi 200 mm s.u.gacha borishi 
mumkin.Upka ventilesiyasi esa juda kam buladi,chunki sprinter masofani utishda 
bir ikki nafas olishga ulguradi xolos. 

---

Shuni aytish xam kerakki kiska masofaga yugurishda nafas yuzaki buladi.
Shuninguchun xam maksimal tezlikdagi ishni bajarish vaktida ishщni 
uzlashtirilgan kislorod zarur bulgan kislorod mikdorining 10 % ni tashkil etadi, 
demak organizmda juda kup mikdorda (90 gacha) kislorod karzi yuzaga 
keladi.Ish tamom bulganidan sung nafas uzok vakt tezlashib turishi xisobiga 
kislorod karzi yukotiladi. 
Depodagi konning ma'lum kismini tomirlariga chikarilishi xisobigaeritrositlar 
soni va gemoglabin soni bir oz kupayadi, konda glyukoza 
mikdori ortadi. 
Maksimal 
kuvvatli 
siklik 
dinamik 
ishda 
xarakatni 
ta'minlaydigansistemalar,ya'ni muskullar ishini boshkaradigan markazlar ularning
efferent kismlari muskullari juda yukori kuchlanishi bilan ishlaydi.Xarakatning 
maksimal tezligi bilan bajarilishini ta'minlashda mazkur xarakatda ishtirok 
etadigan muskullarning kuzgalishi,kiskarishi va bushashining tezligi,asab 
markazlarida 
asab 
jarayonlarining 
(kuzgalishi 
va 
tormozlanishning 
dinamikasi,xarakatchanligi kanday tezlikda kuzatish axamiyatga ega ya'ni asab 
jarayonlari kanchalik kiska vakt davom etsa, shunchalik yukori buladi. 
Maksimal kuvvatli siklik dinamik ishlarni bajarishda asosan xarakatning 
maksimal tezligini uzokrok vakt saklash uchun ayni xarakatda ishtirok etadigan 
muskullar va organizmning anaerob imkoniyatlari muxim axamiyatga ega.Agar 
xarakatda katnashadigan birliklarning xarakat kupchiligi kup kuzgaluvchan 
bulsa,xarakat tezligi shunchalik yukori buladi.Xarakat tezligining shakllanish 
muddati esa muskullarning energiya bilan ta'minlaydigan AUF KF ning mikdoriga 
boglikdir.Demak muskullarning AUF va KF kanchalik kup bulsa,organizmning 
anoerob kanchalik yaxshi bulsa, xarakatning maksimal tezligi shuncha kup vakt
saklanadi.Chunki xarakatning maksimal tezligi pasayishining asosiy sabablaridan 
biri ishni energiya bilan yetarli ta'minlanmasligidadir.Maksimal tezlikdagi
mashklar bilan muntazam shugullanish organizmning anaerob imkoniyatini 
rivojlantiradi maksimal kuvvatli ishlar ta'sirida organizmda sodir bulgan
uzgarishlar ish tugaganidan keyin 30-40 dakika utgach tiklanadi va organizmning 
ish 
kobiliyati ishdan oldingi xolatiga kaytadi. 

---

Shunday 
kilib 
maksimal 
kuvvatli 
energiyani 
birikmalarining 
juda 
tezparchalanishi va parchalanish maxsulotlarini muskullarda ituplanishi
kupmikdordagi kislorod karzining yuzaga kelishi shu bilan bir katorda kon 
aylanishi nafasning unchalik kuchaymasligi va kon tarkibini ortikcha uzgarmasligi 
bilan xarakatlanadi. 
Submaksimal kuvvatli ish.Bunday ish maksimal kuvvatli ishganikbatan bir oz 
past tezli k bilan bajariladi.Sportchi submaksimal kuvvatli ishni 20-30 soniyadan
3-5dakikagacha bajarishi mumkin.submaksimal kuvvatli ishlarga 400,800 
va1500 m.ga yugurish 100,200,400 m.gasuzish,1000,2000,30000 m.ga velesoped 
poygasi,500,1000 m.ga eshkak eshish 500,1000,3000 m.ga konkida uchish kabi 
mashklar kiradi. 
Bunday mashklarni bajarishda 25 l.gacha kislorod talab kilinadi.De-mak 
submaksimal kuvvatli siklik dinamik ish xam tulik aerob (kislorodli) shariotda 
bajarilmay organizmning anaerob imkoniyatlariga boglik buladi,lekin bu 
uzgarishlar ishning oxirgi dakikalarida rivojlanadi,gemoglobin mikdori kupayadi;
miogen leykositozning bir neytrofil fazasi kuzatiladi.Kon plazmasida xam 
uzgarishlar yuz beradi, unda sub kislotasi 250/300 mg % gacha ortadi.Kon 
reaksiyasi kislotali tomonga suriladi va organizmning ichki muxit uzgaradi. 
Kon aylanish organlari ishida xam yetarli darajada uzgarishlar kuzatiladi.Ish 
boshlanishi bilan yurak ishi tezlanib, uning kiskarishlar dakikasiga 180-200 ga 
yetadi.Konning sistolik xajmi ishning oxiriga borib yukori malakali sportchilarda 
35/40 l gacha yetadi.Sistolik konbosimi kutarilib,180-200 mm s.u.ga tenglashadi. 
Nafas organlari funksiyasi xam kuchayib upka ventelyasiyasi (nafasning 
dakikalik xajmi) 180-200 l ga boradi,kislorod uzlashtirilishi dakikasiga 5-6 l ni 
tashkil etadi.Submaksimal ishlarni bajarishda organizmning kislorodga bulgan 
sumar talabi (ishning boshlanishidan oxirigacha va tiklanish davrida sarflanadigan 
kislorod mikdori) maksimal kuvvat bilan bajariladigan ishdagiga nisbatan ancha 
kup buladi.Bunday ishda xosilbuladigan kislorod karzi ishni bajarish uchun talab 
kilishadigan kislorodni 75-85 % ni tashkil etadi yoki 5 dakika davomida 15-20 l 
kislorod karzi yuzaga keladi. 
Submaksimal kuvvatli siklik dinamik ishlarda ajratuvchi organlar (buyraklar,tor 
bezlari) ning funksiyasi kuchli uzgarmaydi. 
Ishning bajarilish muddati uncha uzok bulmagani sababli ter ajralish tulik 
rivojlanmaydi.Konga tushgan moddalarning bir kismi siydik orkali ajratiladigan bu 

---

siydik reaksiyasini kislorod tomonga surilishiga olib keladi.Sub maksimal kuvvatli 
ishlarni bajarishda organizmda issik xosil bulishi kuchayadi,bu tana xaroratini 
kutarilib ketishiga olib keladi.Chunki xosil bulgan issiklikning ortikchasini terlash
orkali yukotish yetarli darajada bulmaydi. 
Bunday ishlarni bajarishda markaziy asab sistemasiga juda yukori talab 
kuyiladi.Xarakatning ishtirok etishida etadigan muskullarning asab markazlaridan 
boradigan impulslarning yukori tezlikda bulishi asab ja-rayonlarining yukori 
xarakatchanligi,organizmning ichki muxitdagi uzgarishlari (reaksiyaning kislotali
tomoniga surilish) asab markazlarining funksional xolatini pasayishi va 
tormozlanishiga va charchashiga olib keladi. 
Shunday kilib submaksimal kuvvatli ishning oxirida kon aylanish va 
nafas funksiyalarini juda yukori darajada ortishi kup mikdorda kislorod karzining 
tuplanishi kon reaksiyasi va suv,tuz muvozanatining sezirarli darajada uzgarishi
bilan ifodalanadi.submaksimal kuvvatli siklik dinamik ishlarni bajarishdan keyin
organizmda ish kobiliyatining tiklanishi1,5-2 soat maboynida davom etadi.
Kata kuvvatli ish.Bunday uzok ishlarni bosib utish masalan,3000,5000,10000 
m gacha bulgan masofalarga yugurish,800 va 1500 m ga suzish.10000,20000 m ga
velosiped poygasi6 1500,2000 m ga eshkak eshish,10000 mga konkida uchish, 
5000,10000 m ga changida uchish kiradi. 
Katta kuvvat bilan bajariladigan siklik dinamik ishlar 5 dakikadan 40 
dakikagacha davom etadi.Bunday tezlik bilan ish bajarishda organizmning 1 
dakikadagi kislorodga bulgan talabi 6,5-8 l atrofida buladi. 
Atmosfera xavosida kislorod deyarli 21 % ni tashkil etishiga karamay kishi 
organizmi (yukori malakali sportchilar) eng kup deganda dakikasiga 
6,5 l gacha kislorod uzlashtirishi mumkin. 
Kafedra xodimlaridan I.G.Azimov,Sh.Sobitovlar tomonidan Uzbekiston Davlat 
Jismoniy tarbiya Institutining talabalari Respublika terma komandasi a'zolaridan 
sportning eshkak,suzish,velisoped poygasi,yugurish turi vakillarining kislorod
uzlashtirishi tekshirilganda yukori malakali sportchilarning kupchiligida
maksimal kislorod uzlashtirish (MKU) 4-5 latrofidagi aniklandi.Jismonan 
chinikmagan odamlarda shuningdek kariyalarda MKU 2-3 l atrofida buladi. 

---

Yukorida keltirilgan dalillarga kura kuvvat bilan bajariladigan siklik dinamik
ishda 1 dakikada talab kilinadigan kislorod mikdori sportchining maksimal 
kuvvatli siklik dinamik MKU dan bir oz yukoriligini kursatadi. 
Bunday ishni bajarishdan tukimalarga kislorod yetkazib beruvchi nafas,kon 
aylanish sistemalari eng yukori kuchlanish bilan ishlaydi. 
Upka ventelyasiyasi 100-150 l gacha ortadi.Bu nafasning tezlanishi 
vachukurlanishining xisobiga buladi. Kon aylanish organlarining funksiyasi xam 
eng yukori kutariladi,yurak kiskarishi dakikasiga 180-200 martagacha,konning bir
dakikalik xajmi 30-40 l gacha kutariladi.Kislorod uzlashtirilishi MKU ning 80 % 
tenglashadi.Shunga karamay ishni bajarish uchun zarur bu galki kislorod mikdori 
tulik yetkazib berilmaydi.Natijada kislorod karzi yuzaga keladi.Lekin 
uningmikdori ish oxirida 12 l atrofida buladi. 
Katta kuvvatli siklik dinamik ish bajarilishida organizmning energiyaga bulgan 
talabini 70-80 % aerob (kislorod) reaksiyalar xisobiga buladi,sogan kismi anaerob 
(kislorodsiz) reaksiyalar orkali kondiriladi.Bunday sharoitda ishlarni bajarishda 
sarflanadigan energiya mikdori ishning muddati, tezligi organizmning jismoniy 
chinikkanligi ob-xavo sharoitlari va boshka omillariga boglik xolda bulib, umumiy 
energiya sarfi 250 kkl,dan 750 kkal gacha boradi. 
Katta kuvvatli siklik dinamik ish muddati ancha uzok ishning shiddati yukori 
bulgani sababli, ter bezlarining ishi yaxshi rivojlanadi, kuchli ter ajraladi. 
Bu 
jarayon 
organizmdan 
anchagina 
mikdorda 
suv 
va 
tuzlar
yukolishiga(ayniksa,yukori xaroratli sharoitlarda) olib keladi. 20 dakikadan ortik 
davom etadigan bunday ishlarda kon reaksiyasi kislotali tomonga suriladi, 
organizmda korbon suvlar zaxirasi (glikogen) kamayadi,konda madda 
almashuvning chala oksidlangan maxsulotlari mikdori ortadi.Masalan: sut kislotasi 
200 mg % gacha kupayadi, bunday uzgarishlar ayniksa ,asab xujayralari ishining 
susayishiga sabab buladi.Muskullarga borayotgan impulslar ritmi pasayadi,bu uz 
navbatida xarakat tezligining pasayishiga ,charchashga olib keladi. 
Shunday kilib,kayta kuvvatli ish,birinchi dakikalarda nafas olish va kon 
aylanishining kuchi ortishi,xamda ishning butun davomida bu sistema 
faoliyatining maksimal darajada saklanishi,kup mikdorda kislorod karzining 
tuplanishi va eng yukori mikdorda kislorod uzgartirilishi kon,siydik tarkibining 
kuchli uzgarishi bilan xarakterlanadi.Bunday ishlardan keiyn tiklanish vakti bir 
necha soatlarga chuziladi. 

---

Urtacha kuvvatli ish. Bunday ishlarda xarakat tezligi xamma vakt xam bir xil 
urtacha bulmay, balki ishning bajarilishi davomida ba'zan tezligi ortishi yoki
kamayishi mumkin.Shuning uchun urtacha tezlik shartli buladi.Urtacha tezlikdagi 
ishlarga 30-40 dakikadan ortik vakt ichida bajariladiigan xaddan tashkari uzok 
masofalarni utish,masalan: 20 km30 km ga marafoncha yugurish (42 km195 m) 
15,30 km dan 50-70 km gacha bulgan masofalarni changida yugurish utish 50-
100 va 200 km masofalarga velosiped poygasi 10,20,30,50 km gacha sportcha 
yurish ishlari kiradi. 
Bunday ishlar aerob sharoitda bajarilib,organizmning bir dakikada kislorodga 
bulgan talabi 2-3 litr atrofida buladi.Buning uchun bunday ishlarni bajarishda 
kislorod karzi kam mikdorda (4 l gacha) ulchanishi mumkin.Bunga sabab sportchi 
marraga yakinlashganda xarakat tezligini bir muncha oshiradi. 
Urtacha tezlikdagi ishlarni bajarishda organizmning kislorodga bulgan extiyoji 
kup bulmagani sababli organizmning kislorod tashuvchi sistemalari nafas olish kon 
aylanish organlarining funksiyasi juda yukori darajaga kutarilmaydi.Masalan: upka 
ventilyasiyasi 50-100 l gacha,yurakning dakikadagi urishi 160-180 gacha konning 
bir dakika xajmi 20-25 l gacha boradi.Sistolik kon bosimi 160-180 mm s.u.
ga,distolik bosimi 60,7 mms.u. ga teng buladi.