Mavzu: Difteriya

Toshkent Tibbiyot Akademiyasi

Yuқumli va bolalar yuқumli kasalliklari kafedrasi

Mavzu: Difteriya

Tibbiy-profilaktika va davolash fakultetlarining 5 kurs talabalari uchun ma’ruza

Difteriya (BUҒMA)
MUAMMONI DOLZARBLIGI. Bugma kasalligi oxirgi vaktda kam uchraydi. Oldingi vaktlarda bu kasallik bolalarda kuprok kuzatilardi, lekin oxirgi 10 yil ichida bugma kasalligi bilin kattalar xam kup kasallanadigan bulib koldi. Kattalarda bugma ogir kechadi, asoratlar (miokardit, nevroradikulit) kuprok uchraydi va bemorlarni keyinchalik nogiron bulib kolishlariga olib keladi. Kup bemorlar angina tashxisi bilan davolanadi va kup xolatlarda asoratlar paydo bulgandan keyin bugma tashxisi aniklanadi. Bu xolat umumiy amaliet shifokorlari difteriya kasalligini yaxshi bilmasligi va dastlabki tashxis aniklomasligi okibatida kuzatiladi.

Bugma – xavo-tomchi yul orkali yukadigan utkir yukumli kasallik bulib, kuchli ekzotoksin chakiruvchi bugma tayokchasi tomonidan chakiriladi. Kasallik kuchli intoksikatsiya va infeksiya kirish darvozasida fibrillyar yalliklanish (tomok, xikildok, traxeya, kuz, teri) paydo bulishi bilan namoyon buladi.

Etiologiyasi. Bugma kuzgatuvchisi – Corynebacterum diphtheria – korine bakteriya turiga kirib, tugri yoki biroz bukilgan tayokchasi shaklida, chetlari tugnogichsimon bukilgan. U xarakatsiz, Gr (Q). Uchta tipi mavjud: gravis, mitis, intermedius. Ekzotoksin ajratish xususiyati buyicha bugma mikrobi toksigen va notoksigenga bulinadi.

Epidemiologiyasi. Kasallik manbai – bugma bakteriyasi va bakteriya tashuvchilar. Bugma bilan kupincha 2-11 yoshli bolalar kasallanadilar. Bugma xavo tomchi yuli orkali yukadigan yukumli kasalliklar katoriga kiradi. Bemor (yoki bakterio tashuvchi) yutalganda va aksirganda burun – xalkumdan va tomokdan virulent bugma bakteriyasi saklovchi mayda shillik zarrachalari xavoli atrof – muxitga tushadi. Yukish ularni soglom odam burun-xalkumiga va yukori nafas yuliga tushganda yuzaga keladi. Bugma mavsumiylikka ega, ya’ni kechki kuz va kishning boshlarida kasallik xolatlari soni ortadi. Bu vaktda tashuvchilarda burun-xalkum va yukori nafas yullarida kataral jarayonlar kupayishi kuzatiladi. Bunda virullent bakteriya saklovchi shillik zarrachalari yutal va aksa orkali yukishi uchun juda yaxshi sharoit yaratiladi. Bundan tashkari soglom moyil odamlar burun-xalkumi va yukori nafas yullari katori bugma yukishini osonlashtiradi. Kasallikni utkazgach tulik bulmagan immunitet koladi .

Patogenez. Kirish darvozasidan utgach mikroorganizm bodomcha bezlariga utiradi, u erdan shillik kavat epiteliyasini koagulyatsion nekrozini toksin ta’sirida keltirib chikaradi, bu jarayonda xujayra ichidan trombokinaza fermenti ajraladi. Toksin kon tomirlariga ta’sir kursatib,ularni kengaytiradi, staz va utkazuvchanligi oshadi. Kon tomirlardan tukimaga plazma va fibrinogen, fibrin ferment okib chikadi.

Plazma bodomcha bezlari tukimasiga suriladi, shish va ularni kattalashishini chakiradi, stas esa dimlanish, shillik kavat sianotik tus, giperemiyasiga sabab buladi. Firinogen fibrin – ferment va trombokinaza ta’sirida iviydi, fibringa aylanib fibrinoz karash xosil kiladi, u bodomcha bezlari yuzasida joylashadi. Bugmada yalliglanish jarayoni morfologik belgilari buyicha krupoz yoki difteritik xarakterda bulishi mumkin. Agar bodomcha bezlarini yuzaki nekrozlangan epiteliy kavati ostidagi tukima bilan sust boglangan bulsa, bunda fibrin unga surilib, nozik, engil kuchadigan fibrinoz karash (krupoz tip) xosil kiladi.

Agar epiteliy kavati chukur nekrozlansa, bodomcha bezlariga fibrin surilib kalin, kattik, kuchmaydigan (difteritik yalliglanish) karash xosil kiladi. Toksin kupayyotgan joydan tezda kon okimi orkali butun organizmga tarkaladi va kupgina organlarni zaralaydi, ayniksa yurak, asab tizimi, buyrak va buyrak usti bezini.

Klinika.

1. 
   Birlamchi zaralanish uchogi (ya’ni kirish darvozasi) kasallik klinik shakllari bilan belgilanadi:
   
   1. 
      Tomok.
      
   2. 
      Burun.
      
   3. 
      Xikildok.
      
   4. 
      Kuz.
      
   5. 
      Jinsiy a’zolar.
      
   6. 
      Jaroxat va teri.
      
2. 
   Ogirlik darajasiga karab: engil, urta ogir, ogir.
   
3. 
   Shakllarni: maxalliy, tarkok, toksik, kombinirlangan.
   
4. 
   Kechishiga karab: utkir, utkir osti, residivlanuvchi, surunkali asoratlarsiz, asoratlar bilan.
   

Tomok bugmasida inkubatsion davr davomiyligi 4-7 kuni, ba’zan 2-10 kun bulishi mumkin. Tomok bugmasining maxalliy shakllari klinikasi buyicha turlicha. Kataral, orolchali va karashli shakllari.

Kataral shakli. Bugmaning atipik shakli bulib, bodomcha bezi shillik kavatida fibrinoz karash xosil bulmaydi. Kasallik engil, umumiy axvolini bir oz uzgarishi, normal va subfebril xarorat bilan kechadi. Bolalarda lanjlik, injiklik kuzatiladi. Kattalarda – yutunganda ogrik, noxush xissiyot xissi, tomokda kichishish kuzatiladi. Kuruvda jag osti limfa tugunlari bir oz kattalashgan. Tomokda bodomcha bezlari kattalashgan, shillik kavati bir oz kizargan sianotik tusda.

Strepto – stafilokokkli kataral anginada kasallik utkir, yukori xarorat, et uyushishi, tomokda kuchli ogrik, bodomcha bezlari shillik kavatida yakkol giperemiya kuzatiladi. Sust kechuvchi tomokda yakkol giperemiya, bir oz tomokda ogriklar bilan kechuvchi surunkali tonzillit kuzish davri bilan bugmani farklash lozim.

Diagnostika bakteriologik tekshiruv asosida.

Tomok bugmasi orolchali shakli – yakkol intoksikatsiya – bosh ogrishi, sinuvchanlik, xolsizlik bilan kechadi. Xarorat – 38⁰S-39⁰S – gacha kutariladi. Isitma davomiyligi 1-2 kundan 4-5 kungacha, ba’zilarda xarorat normal bulishi mumkin. Buyin limfa tugunlari, bodomcha bezlari kattalashishi, shillik kavatida engil giperemiya kuzatiladi. Shillik kavatda – ok kulrang karash turlicha kattalikda (nuktadek, tangadek, yulakchadek).

Yalliklanish jarayoni birinchi 2-kunda krupoz xarakterga ega – karash nozik, keyinchalik jarayon difterik yalliglanishga utadi. Follikulyar va lakunar angina bilan takkoslash lozim, ularda yukori xarorat, intoksikatsiya belgilari, tomokda ogrik, limfa tugunlarini kattalashishi va ogrishi, bodomcha bezlarida yakkol giperemiya, sarik rangli karash bodomcha bezlari yuzasida joylanib, engil kuchishi kuzatiladi. Faringomikoz bilan kiyoslash kerak – unda karash okish kalpokcha shaklida burtgan, kuchmaydi, boshka shikoyatlar yuk.

Tomok bugmasi maxalliy karashli shakli birinchi kunlardan orolchali karash fazasisiz rivojlanishi mumkin. Xarorat juda yukori (38⁰S-39⁰S), umumiy axvoli uzgargan (sinuvchanlik, bosh ogrishi, xolsizlik) ishtaxasi va ish kobiliyati susaygan, yutunganda ogrik bulishi mumkin. Regional limfa tugunlari kattalashgan, kam xarakatchan, ogizdan noxush xid keladi. Bodomcha bezlari shishgan. Kasallikning birinchi kunida bir oz kizargan shillik kavat fonida nozik kulrang fibrinoz karash tur shaklida joylashadi, shillik kavat kuyishni eslatadi. Engil kuchadi, lekin yana kayta paydo buladi.

Simanovskiy – Rauxorus anginasi ( t⁰ – normal, bir oz giperemiya, bir tomonlama limfa tugunlari va bodomcha bezlari kattalashgan, sargish-okish karash, kiyinchilik bilan kuchadi ). Yukumli mono nukleoz (t⁰ 38⁰S-39⁰S, axvol uzgargan, gepatosplenomegaliya, limfa tugunlari kattalashgan, tvorog simon karash, engil kuchadi), skarlatinadagi norevmatik angina, bodomcha bezlari zaxmi, leykozlar, rak sili bilan farklash lozim.

Tomok bugmasi tarkok shaklida jarayon bodomcha bezlarida tashkarida joylashadi. Tomokdagi kulrang-okish, kattik fibrinoz karash bodomcha bezlarida, rovoklariga, tilchagacha tarkalgan. Karash kasallik 2 xaftasi oxirida bodomcha bezlaridan kuchadi va tukima deffekti xosil buladi. Karash xalkum shillik kavatiga xam tarkalishi mumkin. Tomokdagi uzgarishlar bugma tabiatli bulmagan nekrotik anginaga juda uxshash buladi. Bu davrda miokardik belgilari (xolsizlik, aritmiya) kuzatiladi. Tilcha, rovok shillik kavatlarga tarkaluvchi nekrotik anginalar bilan farklash lozim.

Tomok bugmasi toksik shakli karashli shakllaridan rivojlanishi mumkin. Bemorlarda yana xarorat kutariladi, axvoli yomonlashadi, teri katlamlari rangparligi, YuKT tomonidan uzgarishlar kuzatiladi. Kasallik kupincha toksik shaklda utkir yukori xarorat (38⁰S-40⁰S) va et uyushishi bilan boshlanadi. Intoksikatsiya belgilari (lanjlik, sinuvchanlik, xolsizlik, bosh ogrishi, ish kobiliyatini uzgarishi) yakkol namoyon buladi. Birinchi kunlarda yuzda, yonoklarda kizarish, oxirgi kunlarlda teri rangpar bulishi mumkin. Ogizdan shirish xid kelishi kuzatiladi. Bugma toksik shaklida buyin teri osti yog kavati shishi, umumiy intoksikatsiya belgilari bilan birga yakkol namoyon bulgan kat’iy parallizm aniklanadi.

Subtoksik shaklida – limfa tugunlari atrofi buyin teri osti yog kavatini shishi.

Toksik shakli.

I-boskich – II buyin burmasigacha shish.

II-boskich – umrovgacha shish.

III-boskich – umrovdan pastdagi shish.

Kusish – doimiy belgisi xisoblanadi, II va III boskichda tuxtovsiz buladi. Karash dastlab nozik, keyinchalik kattik, fibrinoz xarakterga ega buladi.

Paratonzilyar absess (yakkol intoksikatsiya belgilari, chaynov mushaklari trizmi, lG’t kattalashishi va ogrishi, tomok assimmetriyasi, bodomcha bezlari osilgan tekis karash yuk. Absess ochilganda fibrigoz karash yoki yiring okishi mumkin, tepki (axvoli uzgargan, buyin teri osti yog kavati yakkol shishgan, karash yuk), yukumli monukleoz, skarlatina,asoratlangan adenoflegmona bilan takkoslash mumkin .

Burun bugmasi normal xaroratda, umumiy axvol uzgarmasdan rivojlanadi. Bu shaklda dastlab bir tomonlama seroz, keyinchalik seroz – yiringli ajralma ajralishi kuzatiladi. Rinoskopiyada – shillik kavat kizargan, bir oz shishgan (kataral shakli), keyinchalik katkaloklar va yaralar (kataral – yaraning shakli) paydo buladi. Jarayon astasekin 2 burunga utadi, fibrinoz karash aniklansa, karashli shakli, agar burun bushliklariga tarkalsa – tarkok shakli sifatida tashxislanadi. Burun bugmasi rinitlar balan takkoslanadi, ularda isitma, intoksikatsiya belgilari, ba’zan bronxit, zotiljam belgilari namoyon buladi. Rinit ikki tomonlama kup shillik, shillik – yiringli ajralma ajralishi bilan namoyon buladi. Burun bushligida yot jism bulganida xarorat – normal, axvoli uzgarmagan. Bir tomonlama yiringli ajralmali rinit buladi. Tashxis LOR shifokori bilan yaxshilab burun yullari kurilganda aniklaniladi.

Xikildok bugmasi. Difterik jarayon tarkalishiga karab kuyidagi klinik shakllari farklanadi. (Rozenova buyicha).

1. 
   Bugma, maxalliy krup (xikildok bugmasi).
   
2. 
   Bugma, tarkalgan krup.
   
   • 
     xikildok va traxeya bugmasi
     
   • 
     xikildok, traxeya va bronxlar bugmasi.
     

Nisevich buyicha:

1. 
   Maxalliy krup (xikildok bugmasi).
   
2. 
   Tarkalgan krup A (fibrinoz laringotrexeit)
   
3. 
   Tarkalgan krup V (fibrinoz laringotrexeobronxit)
   

Bugilish boskichlari:

1. 
   boskich – krupoz yutal
   
2. 
   boskich – stenoz
   
3. 
   boskich – asfiksiya
   

Kasallik kuruk uvullovchi yutal, ovozning bugilishi bilan boshlanadi, xarorat kutarilgan yoki normal. Bola injik, bexol. Bu davr I boskich yoki katoral davr kabi aniklanadi, davomiyligi 1-3 kun. Asta-sekin ovoz bugilishi oshadi, ovoz sekin, tovushsiz (afoniya) bulib koladi. Nafas olish kiyinlashadi, tovush bilan xarakterlanadi. Nafas shovkinli, stenotik buladi. Stenoz xuruji davrida bola bezovta, kuruvda yuzda sianoz, kukrak kafasi kirgan joylari burtishi kuzatiladi. Nafas susaygan, taxikardiya. Vakti – vakti bilan bola tinchlanadi. Asta-sekin xurujlar kepayadi, davomiyligi uzayadi. Stenoz II boskichi – 2-3 kun davom etadi, keyinchalik stenoz davomiyga aylanadi. Nafas aktida yordamchi mushaklar ishtirok etadilar.

Yakkol afoniya – kislorod etishmovchiligi kuchayadi, bugmaning III boskichi – asfiksiya boskichi. Yuzi kulrang, sianotik (kulrang asfiksiya boskichi) yoki okish (okish asfiksiya boskichi) tusda, lablar sianotik, bola loxas, yuz ter tomchilari bilan koplangan. Agar vaktida yordam kursatilmasa bemorni yukotish mumkin. Gripp, kizamik, skarlatina bugmasi, yot jism, kuk yutal, bronxial astma va boshkalar bilan takkoslash lozim.

Asoratlari.

YuKT tomonidan: yurakni erta paralichi (kasallikning 3-4 kuni), miokarditlar (8-15 kun). 15-22 kunda periferik paralich (yumshok tanglay, akkomodatsiya) rivojlanishi mumkin.

Diagnostika.

Klinik va epidemiologik ma’lumotlarni tulik taxlil kilishga asoslangan. Asosan bakteriologik tekshiruv xisoblanadi. Tindol, Perpol muxitlarida utkaziladi. Bu muxitlarda Tellur tuzlari bulib, ular kaloniyalarni jigar rangga buyaydi .

Kasallikning birinchi kunlarida olingan juft kon zardoblari bilan bugma antigeni urtasida agglyutinatsiya reaksiyasi kuyiladi. 7-10 kun utgach yana kaytariladi. 1:80 va yukori titir diagnostik xosoblanadi. RPGA, passiv gemaglyutinatsiya reaksiyasi bugma anatoksini bilan – maxsus xisoblanadi va yukori sezgirlikka ega.

Davolash.

Barcha bugmali bemarlar shifoxongaga yotkiziladilar. Bugmali bemorga yarim suyuk engil xazm beladigan va yukori kalloriyali ovkat tavsiya etiladi.

YuKT faoliyati tomir ichiga glyukoza kuyish, tG’o efedrin, kordiamin va boshka preparatlar ineksiyasi bilan ushlab turiladi. Miokardit rivojlanishida kursatmaga asosan. Periferik paralich rivojlanganda mG’o V₁ vitamini va prozerin ineksiyasi kullashni talab kiladi. Bugilish rivojlanish xolatlarida kodein bilan ingalyatsiya buyuriladi. Kuchaysa – intubatsiya.

Asosiy davo vositasi bulib antitoksik bugmaga karshi zardob xisoblanadi. Yuboriladigan zardob dozasi bemor yoshiga, kasallik ogirligi va muddatiga karab belgilanadi.

Bugmaning maxalliy shakllarida davolash 1-kuni bemorga 15000 – 20000 ED, toksik shakllarida 25000-60000 ED yuboriladi.

Oldini olish va epidemiologik choralar.

Bemor kasalxonaga yotkizilgach, uning uyida dezinfeksiya (nam yoki formalinli) utkaziladi. Mulokatda bulgan shaxslar karantinda buladilar.

Bugmani maxsus profilaktikasi bugma anatoksini bilan emlash orkali utkaziladi. Vaksinatsiya (AKDS va ADS–M) 1-1,5 yoshli bolalarga utkazilmaydi. Birinchi emlanganda tG’o 1 ml (25 AE) bugma anatoksini yuboriladi. 20-30 kun utgach 2-emlash utkaziladi – tG’o 2 ml anotoksin.

Birlamchi revaksinatsiya vaksinatsiyadan 3-6 oy utgach bir marotaba 1 ml yuborish orkali utkaziladi. Yoshiga mos revaksinatsiya 3-4, 7-8 va 12 yoshli bolalarga utkaziladi. Ma’lum epid. xolatlarga karab vaksinatsiya va revaksinatsiya kayta utkaziladi.