Laboratoriya – 1 cho’zilish va siqilishdagi elastiklik moduli “E” ni aniqlash tajriba utkazishdan maqsad

LABORATORIYA – 1


CHO’ZILISH VA SIQILISHDAGI ELASTIKLIK MODULI “E” NI ANIQLASH
Tajriba utkazishdan maqsad.
Cho’zilishda Guk qonunini tekshirish va pulatning elastiklik modulini aniklash.
Tajribaning qo’yilishi. Po’latning elastiklik modulini aniqlash uchun avval namunaning bo’ylama deformatsiyasini o’lchash kerak. Buning uchun namunaga statik yuk qo’yib, uni proportsionallik chegarasiga cho’zish lzim. Sinalayotgan namuna odatda, tsilindirik shaklda tayyorlanadi. Silindrik shaklda tayyorlanadi. Silindirik shaklda tayyorlashning iloji bo’lmaganda, tekis shaklda tayyorlanadi.1-shaklda silindrik va tekis normal namunalar tasvirlangan.
Xamma o’lchamlar namunaning o’rta qismidan olinadi, yani silindrik namuna uchun 110 mm qo’yilgan, tekis namuna uchun esa 220 mm qo’yilgan oraliqdan olinadi, chunki namunaning shu qismlaridagina kuchlanish kundalang kesimlar bo’yicha tekis tarqaladi.
Normal namunani silindrik shaklda tayyorlab, sinalayotgan qismning uzunligi bilan diametri malum munosabatda olinadi.
SSSRda deb kabul kilingan. Tekis namuna uchun esa qabul qilingan. Buylama deformatsiyani o’lchash uchun turli asboblar ishlatiladi: ulardan biri kush richagli MIL tenzometridir. (2 – shakl, a). Butenzometrni Yu.N.Morozov bilan A.P.Ilina loyilalagan. Namunani cho’zishda cho’zishda kuch namunaning o’qi bo’ylab yo’nalmasligi ham mumkin.

1-shakl
Buning oqibatida vujudga keladigan xatoni yukotish uchun ikkala tomondagi shkala kursatishining urta kiymati olinadi. Tenzometrning namunaga tegib turgan ikkita prizmasi oraligi baza deyiladi. Tenzometrning bazasi mm ga teng.Tenzometrning kupaytirish koeffitsienti 500 ga barobar, 2-shakl, a da tenzometning namuna urnatilgan xolati kursatilgan. MIL markali
Tenzometrning asosiy sterjeni (5) ning pastki uchiga strelka (7)ni yurgizuvchi tortki (6) sharnir (4) vositasida ulangan sterjin (5) ning pastki uchi oralikka kuchganda tortki (6) sharnir (4) ga urnatilgan strelka (7) ni xarakatga keltiradi, strelkaning uchi esa shkala (8) buylab oralikka, ya’ni A₁ nuktadan A₂ nuktaga kuchadi (2-shakl, b). Bunda deformatsiya kuyidagi boglanishdan topiladi:

kuchish kuchishdan marta katta buladi.

Asbobning kattalashtirish koeffitsenti (s) kuyidagi ifodadan aniklanadi:

Tajriba 5 tonnali universal mashinada utkaziladi.
Bu mashina namunada xosil buladigan zurikishlarni yetarli darajada anik ulchashga imkon beradi . Deformatsiya esa sinov mashinasiga urnatilgan maxsus mexanizmlar yeki sinov mashinasini tarkibiga kirmaydigan aloxida asboblar vositasi bilan ulchanadi. Bu asboblardan bittasi yukorida aytilgangan tenzometrdir. Mashinani sxemasi 3-shaklda kursatilgan.

3 - shakl
Namuna mashina kiskichlariga maxkamlab kuyilgach, unga tenzometr urnatiladi, sungra kuch asta-sekin oshira boriladi, bunda kuch proportsianallik chegarasidan oshmasligi shart. Kuchni oshira borish jaraenida tenzometrning ikkala shkalasida xar 200 kg kuchga tugri kelgan kursatishlari maxsus jadvalga yezib boriladi (1-jadval).

Tartib №	Yuk (kg)	Tenzometrning kursatishlari				Ikki ayirmaning urta arifm. kiymatilari
		Chap tomondagi shkala		Ung tomondagi shkala
		Kursatish A	Ayirma	Kursatish V	Ayirma
1 2 3 4 5 6	200 400 600 800 1000 1200

Bunda,  - natijaviy urta arifmetik kiymat.

TAJRIBA NATIJALARINI YAKUNLASh. Agar jadvalga yezilgan xar ikki ayirmaning urtacha arifmetik kiymatlari yigindisini ikkiga bulib chikkan natijani asbobning bir bulinmasi baxosiga kupaytirsak, bir kuzatishga tugri kelgan chuzuvchi kuch (200 kg) ta’sirida namunaning absolyut chuzilishini topgan bulamiz.
(1)
Bunda S- asbobning bir bulinmasi baxosi , MIL markali asbob uchun u 2,510^-4 sm ga teng .
Deformatsiya topilgandan keyin Guk konunidan foydalanib, chuzilish yeki sikilishdagi birinchi tartibli elastiklik modulini topamiz:
(2)
(2) formuladagi (1) formuladan topiladi, kg, F- namunaning kundalang kesim yuzi, -tenzometr bazasining uznligi bulib , 100 ml ga teng. Yumshok pulat uchun elastiklik modulining kiymati (1.8-2.2) 10^{6 kg}/_sm² atrofida chikishi kerak.
Olingan natijalarni maxsus jurnalga yezib borish tavsiya kilinadi.
BAJARILGAN IShLARNI MUSTAXKALASh UChUN SAVOLLAR:
1.Tenzometr asbobi kanday tuzilgan
2. Bu asbob nimani anilaydi va kimlar tomonidan ixtir kilingan.
3. Tajriba kanday mashinada utkaziladi.
4. Assolyut chuzilish nima.
5. Guk konuni nimadan iborat va uning matematik ifodasi kanday yoziladi.
6. Chuzilish yoki sikilishdagi elastik moduli nimani xarakterlaydi.
7. Chuzilish va sikilish bikrligi nima.
8. Birikrlik koeftsenti nima.