M. Y. Ayupova

II 
BO'LIM.
NUTQ KAMCHILIKLARINING TURLARI УА
ULARNI BARTARAF ETISH
8-BOB. 0 ‘ZBEK TIL1 TOVUSHLARI TASNIFI
Ovoz va shovqinning ishtirok etish darajasiga ko‘ra tildagi fonemalar 
ikkiga bo'linadi: unli fonemalar va undosh fonemalar.
Unli fonemalar un naychalarining tebranishi bilan paydo bo'ladi. 
Unli tovushlarni talaffuz qilganimizda, o ‘pkadan chiqadigan havo oqimi 
og‘iz bo‘shlig‘ida biror to ‘siqqa duch kelmasdan chiqadi. Lekin og‘iz 
bo‘shlig‘i tovushlarning aytilishida rezonatorlik vazifasini o'taydi. Unli 
tovushlarning xilma-xilligi va sifati og'iz bo‘shlig‘ining hajmi va undagi 
a ’zolarining holatiga: tilning ko'tarilish darajasiga, lablarning ishtirokiga 
va holatiga bog'liqdir.
Undosh tovushlar unli tovushlardan quyidagicha farq qiladi: undoshlar 
og'iz bo'shlig'ida paydo bo'ladi va shovqindan iborat bo'ladi yoki ularda 
qism an shovqin q atn ash ad i; u n d o shlarnin g talaffuzida o 'p k a d a n
chiqadigan havo oqimi bo'g'izdagi un paychalarini ba’zan titratib, b a ’zan 
titratmay o'tadi; og'iz bo'shlig'idagi a ’zolarining to'sig'iga duch keladi, 
buning natijasida havo oqimi portlab yoki sirg'alib chiqadi; undoshlarni, 
odatda, cho'zib talaffuz etib bo'lmaydi, unlilarni esa istagancha cho'zib 
aytish mumkin (a-a:, a::, a:::).
Hozirgi o'zbek adabiy tilida unli fonemalar oltita: i, e, a, o, u, o'. Bu 
unlilar hozirgi o'zbek yozuvida un harf yordamida ifodalanadi:
tovush harf: 
i i
e e, ye 
a a, ya (yQa)
о о, yo (yQo) 
o' o'
u u, yu (yQu)
Unli tovushlar tasnifi. 
Unli tovushlar uch jihatiga ko'ra quyidagicha 
tasniflanadi:
1. Tilning yotiq (gorizontal) harakatiga ko'ra. Bunda tilning oldingi 
(tish tomonga) siljishi yoki orqaga tortilishi nazarda tutiladi. 
I, e, a
unlilarini hosil qilishda til oldinga siljisa 
и, o ‘, о
unlilarini hosil qilishda 
biroz orqaga tortadi. Shunga ko'ra 
i, e, a
tovushlari old qator 
и, o ‘, о
tovushlari esa orqa qator unlilar deb ataladi.
2. Tilning tik (vertikal) harakatiga ko'ra. Bunda og'izning ochilish 
darajasi (tilning pastki jag' bilan birga quyiga tushishi yoki aksincha, 
yuqoriga ko'tarilishi) nazarda tutiladi: 
i
va 
и
tovushlarini hosil qilishda
78

---

til tanglayga birmuncha yaqin turadi, e va 
o ‘
tovushlarini hosil qilishda 
esa til bilan tanglay o'rtasidagi oraliq o'rtacha bo'ladi, a va о tovushlarini 
hosil qilishda esa til bilan tanglay o'rtasidagi oraliq ancha kengayadi. 
Shunga ko'ra, / va 
и
tovushlari yuqori (tor) unlilar, 
e
va о ‘ tovushlari 
o ‘rta (o‘rta keng) unlilar, 
a
va 
о
tovushlari esa quyi (keng) unlilar deb 
ataladi.
3. Lablarning ishtirokiga ko‘ra unlilar ikki turga bo'linadi:
1. Lablangan unlilar: 
u, o ‘, o.
Bulardan u, o' tovushlarini hosil qilishda 
lablar cho'chchayadi, о tovushini hosil qilishda esa lablar biroz oldinga 
siljiydi.
2. Lablanmagan unlilar: 
i, e, a.
Bu tovushlarni hosil qilishda lablar 
ishtirok etmaydi.
Yuqorida bayon qilingan unli tovushlarning tasnifi 1-jadvalda berilgan.