M. Y. Ayupova

Unli tovushlar tasnifi
T ilning tik (vertikal) 
harakatiga k o 'ra
Tilning yotiq (gorizontal) harakati va lablarning 
ishtirokiga ko'ra
Old qator, lablanm agan
O rqa qator lablangan
Y uqori (tor) unlilar
i
u
О 'it a (o 'rta keng) unlilar
e
o '
Quyi (keng) unlilar
a
0
Undosh tovushlar tasnifi. 
Undosh tovushlar ham uch jihatiga ko'ra 
tasnif qilinadi:
1. Artikulatsiya (hosil bo'lish) o'rniga ko'ra.
2. Artikulatsiya (hosil bo'lish) usuliga ko'ra.
3. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko'ra.
Artikulatsiya o'rn ig a ko 'ra tasniflashda tovushning qaysi organ 
ishtirokida yoki nutq a’zosining qaysi qismida hosil bo'lishi nazarda tutiladi. 
Artikulatsiya o'rniga ko'ra undosh tovushlar quyidagi turlarga bo'linadi:
1. Lab undoshlari — bevosita lablar ishtirokida hosil bo'luvchi 
tovushlar: 
b, p, m, v, f
Shulardan 
b, p, m —
lab-lab undoshlari, 
v , f -
lab-tish undoshlari sanaladi.
2. Til undoshlari — bevosita til ishtirokida hosil bo'luvchi tovushlar. 
Bularga quyidagi o 'n to'qqizta undosh kiradi: 
g, c l , j , j
(qorishiq), 
e, y , k,
I, n, n (ng), r, s, t, x, q, ch, sh, q, g‘.
Tilning qaysi qismi faol ishtirok etishiga ko'ra til undoshlari o'z 
navbatida quyidagi uch turga bo'linadi:
1. Til oldi undoshlari: 
d, j, x, z, I, n, r, s, t, s, ch, sh.
2.
Til o'rta undoshi: 
y.
3. Til orqa undoshlari: 
k, g, n (ng), q, g ‘, x.
4. Bo'g'iz undoshi: h.
Artikulatsiya usuliga ko'ra tasnifda nutq a ’zolari hosil qilgan to'siqdan
79

---

havo oqimining portlab yoki sirg'alib o'tishi nazarda tutiladi. Bu jihatdan 
undosh tovushlar quyidagi uch turga bo'linadi:
1. Portlovchi undoshlar: 
b, g, d, j, k, p, t, ch, q.
2. Sirg'aluvchi undoshlar: 
v ,j , z, y, s , f x, sh, g ‘, h.
3. Portlovchi-sirg'aluvchi undoshlar: m, n, n (ng), 1, r. Bu tovushlarning 
hosil bo'lishida ham portlash, ham sirg'alish hodisasi ro'y beradi.
Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko'ra undosh tovushlar quyidagi 
ikki turga bo'linadi:
1. Sonorlar — tarkibida ovozning miqdori shovqinga nisbatan ortiq 
bo'lgan tovushlar: 
m, n, n (ng), I, r.
2. Shovqinlilar — tarkibida shovqinning miqdori ovozga nisbatan 
ko'p bo'lgan yoki ovoz mutlaqo qatnashmagan tovushlar: 
b, v, g, j , z, y,
k, p, s, t, f , x, s, ch, sh, q, g ‘, h.