M. Y. Ayupova

4-rasm. Prognatiya. 5-rasm. Progeniya. 6-rasm. Oldingi ochiq prikus.
Progeniya — pastki jag ' oldinga ch iqqan b o'lad i (5-rasm ).
O chiq prikus 
—yuqori va pastki ja g 'la r birlashganda ular orasida oraliq 
m asofa qoladi. Ayrim hollarda bu oraliq faqat oldingi tishlar orasida 
b o 'lad i (oldingi ochiq prikus) (6-rasm ).
Yoni ochiq prikus 
o 'n g tom onli, chap tom on li va ikki tom onli bo'lish i 
m um kin.
Tishlarning (tish qatorining) 
n o to 'g 'ri tuzilishi ham dislaliyaga sabab 
bo'lishi m um kin. Tishlar va jag'dagi kam chiliklarni b artaraf etish shifokor- 
stom atolog tom o n id an olib boriladi.
T anglayning n o to ‘g ‘ri tuzilishi 
ham tovushlarning to 'g 'ri talaffuziga 
xalaqit beradi. T or, baland yoki past, yassi tanglay ko'pchilik tovushlarning 
to 'g 'ri artikulatsiyasiga im kon berm aydi.
Lablarining qalinligi 
ingichka va kam harakatchanligi ham lab va 
lab-tish tovushlarini aniq talaffuziga xalaqit beradi.
85

---

Funksional dislaliya va uning sabablari
Funksional dislaliyada periferik nutq apparatining artikulatsion qism ida 
hech qanday organik buzilishlar, kam chiliklar kuzatilm aydi.
Funksional dislaliyaning keng tarqalgan sabablaridan biri oiladan 
nutqini n o to 'g 'ri shakllantirishdir. Ayrim oilalarda kattalar bola nutqiga 
taqlid qiladilar. Bolani suyib u bilan "bola tilida" so'zlashadilar. B uning t 
natijasida bolada tovushlarning to 'g 'ri talaffuzi kech rivojlanadi. Dislaliya 
bolalarda taqlid asosida ham yuzaga kelishi m um kin. Tovushlar talaffuzi 
hali yetarli, to 'g 'r i shakllanm agan kichik yoshdagi bo lalar bilan, tili 
chuch u k yoki noaniq, tez shoshib gapiradigan kishilar bilan d o im o
m uloqotda bo'lishi bola nutqiga salbiy t a ’sir ko'rsatadi. K o 'p in ch a bola 
oilada tovushlarni n o to 'g 'ri talaffuz etuvchi kishi nutqiga taqlid etadi. 
Bu esa funksional dislaliyaga sabab bo'ladi.
Oiladagi ikki tillilik, pedagogik qarovsizlik ham funksional dislaliyaga 
sabab bo'ladi. Bunda tovushlarga e ’tibor bermaslik, boladagi kamchiliklarni 
to'g'irlam aslik, to 'g 'ri va aniq talaffuz nam unalarini berm aslik hollari 
k o'zda tutiladi.
F onem atik eshitishning yaxshi rivojlanmaganligi bolalarda tovushlar 
talaffuzidagi kam chiliklarni keltirib chiqaruvchi sabablardan biridir. Bu 
holda tovushlar differensiyasi (tovushlarni farqlash) qiyinlashadi. B olalar 
asosan bir-biriga o'xshash: jarangli-jarangsiz, sirg'aluvchi va shovqinli 
tovushlarni ajrata olm aydilar. Bu qiyinchiliklar natijasida tovushlarning 
to 'g 'ri talaffuzi uzoq vaqtga cho'zilib ketadi.
Shu bilan b irg a, to v u sh la r talaffu zid ag i k am ch ilik lar, ay n iq sa, 
tovushlarni alm ashtirish hollari, o 'z navbatida, fonem atik eshituvning 
s h a k lla n is h in i q iy in la s h tir a d i va k e lg u s id a n u tq n in g u m u m iy
rivojlanmaganligiga va o'qish-yozishda buzilishlar bo'lishiga sabab bo'ladi.
D islaliya artikulatsion apparat a ’zo larining (til, lab, pastki ja g ') 
harakatchanligidagi kam chiliklar natijasida ham sodir bo'ladi. Bu hoi 
bolaning tilni kerakli holatda ushlab tura olmasligi yoki bir harakatdan 
ikkinchi harakatga tez o 'ta olmasligida nam oyon bo'ladi.
Dislaliya funksional eshituvning pasayishi natijasida ham paydo 
bo'lishi mumkin.
Bolaning aqliy rivojlanishidagi kam chiliklar ham o g 'ir va uzoq davom
etadigan dislaliyaga sabab bo'ladi. Oligofren bolalarning 50% da tovushlar 
talaffuzidagi kam chiliklar bo'lishi m um kin.