M. Y. Ayupova

Dislaliya turlari
Tovushlarni n o to 'g 'ri talaffuz etish o n a tilida h am m a tovushlarda 
uchratish m um kin.
Tovushlar talaffuzining buzilishi asosan artikulatsion jih atd an talaffuz 
qilish qiyin bo'lgan: sonor 
(r, I),
sirg'aluvchi (л, 
z,)
va shovqinli 
(sh, j,
ch),
til orqa 
(k, g)
tovushlarida uchraydi.
86

---

Bolalarga tovushlar talaffuzining buzilishi tovushlarni n u tq d a yo'qligi, 
ularni buzib talaffuz etish va bir-biri bilan alm ashtirish hollari b ilan
nam oyon b o'ladi.
Bu h o la tla r n in g h a r b irin i b a ta fsil k o 'r ib c h iq a m iz . N u t q d a
tovushlarning yo'qligi ularning so'zning boshida (m asalan, ra n d a so 'zi 
o 'rn ig a bola "anda"), so 'zning o'rtasid a (tarvuz — "tavuz"), so 'z in in g
oxirida (qor — "qo") 
tushib 
qolishida ifodalanishi 
m um kin.
T ovushlarni buzib (n o to 'g 'ri) talaffuz etish shun da ifodalanadiki, 
bunda 
tovushlarning to 'g 'ri talaffuzi o'rniga, shu tovushga yaqin lekin 
o n a tili fo n etik a tizim id a ifoda etilm aydigan tovush talaffuz etilad i. 
Masalan, 
tish aro sigm atizm , yon sigm atizm , valyar 
r
(b u n d a til uchi 
tebranishi o 'rn ig a yum shoq tanglay tebranadi), uvilyar 
r
(b u n d a til uchi 
o 'rn ig a kichik tilc h a tebranadi).
Tovushlar tilning fonetik tizim ida mavjud bo 'lgan boshqa tovushlarga 
alm ashtirilishi m um kin. U la r quyidagicha nam oyon bo'lishi m um kin:
1) hosil b o'lish usuliga k o 'ra o'xshash, artikulatsiya o 'rn ig a k o 'ra
farq qiladigan tovushlarni alm ashtirish, m asalan, portlovchi til o rqa 
к
va 
g, portlovchi til oldi 
t v
a 
d
tovushlari (m asalan, kitob so'zi o 'rn ig a "titob", 
gul so'zi o 'rn ig a "dul");
2) hosil b o 'lish o 'rn ig a k o 'ra o'xshash, hosil b o 'lish usuliga k o 'ra
farq qiladigan tovushlarni alm ashtirish, m asalan, sirg'aluvchi til oldi 
s
tovushi, portlovchi til oldi / tovushi bilan (soat o'rn ig a "toat");
3) hosil b o 'lish usuliga k o 'ra o'xshash va artikulatsiya organlarining 
ishtirokiga k o 'ra farq qiladigan tovushlarni alm ashtirish, m asalan , 
s
tovushi, lab-tish a ’zolari ishtirokida hosil b o iad ig an /to vu sh i bilan (sum ka 
so'zi o 'rn ig a "fumka");
4) hosil bo'lish usuli va o 'rn ig a k o 'ra o'xshash, ovoz ishtirokiga k o 'ra 
farq qiladigan to v u sh larn i alm ash tirish , m asalan , jaran g li to v u sh la r 
jarangsiz tovushlar bilan alm ashtiriladi (bola — "pola", paypoq — "bayboq", 
zina — "sina", gul — "kul").
Buzilgan tovushlarning soniga qarab dislaliya yana oddiy va m urakkab 
turlarga b o 'lin ad i. Agarda to 'rtta tovush talaffuzida kam chilik b o 'lsa, 
oddiy dislaliya, agar beshta va u n d an ortiq tovush talaffuzida kam chilik 
b o'lsa, bu — m urakkab dislaliya deb ataladi.
Agar bir fonetik gruppaga kiruvchi tovushlar talaffuzida kam chiliklar 
bo'lsa (m asalan, sirg'aluvchi 
s, z , j )
b u -m o n o m o rf dislaliya. A gar u ikki 
va und an ortiq artikulatsiya guruhiga tegishli b o 'lsa (m asalan, rotatsizm , 
sigm atizm va lam bdatsizm ), bu — p o lim o rf dislaliya b o'ladi.
T a la ffu z id a g i k a m c h ilik la r o 'z x a ra k te rig a , m a ’lu m to v u s h la r 
gruppasiga tegishli bo'lishiga k o 'ra dislaliya quyidagi tu rlarg a ajratiladi:
1. 
Sigm atizm (grekcha "sigma" 
"s"
harfining nom ini bildiradi). Bunda 
sirg'aluvchi (
5
, 
z
) va shovqinli 
( s h j , ch)
tovushlar talaffuzida kam chiliklar 
kuzatiladi. Sirg'aluvchi va shovqinli tovushlarning boshqa tovushlarga
87

---

alm ashtirilishi parasigm atizm deb yuritiladi. M asalan, soat — "toat", j o ‘ja
— "do‘da", choynak — "toynak".
2. R otatsizm (grekcha 
"ro"
harfi nom idan olingan b o ‘lib, 
"r"
tovushni 
bildiradi) — 
r
tovushning talaffuzidagi kamchiliklardir. 
R
tovushini boshqa 
tovushlar bilan almashtirilishi pararotatsizm deb yuritiladi. M asalan, raketa
— "yaketa", rom — "lorn", ruchka — "yuchka".
3. Lam bdatsizm (grekcha "lambda" harfini nom idan olingan b o ‘lib, 
/ tovushini bildiradi) - / tovushining talaffuzidagi kam chilikdan iborat. 
L
tovushining boshqa tovushlarga alm ashtirilishi paralam bdatsizm deb 
yuritiladi. M asalan, lola — "yoya", gul — "guy".
4. Til orqa tovushlaridagi kamchiliklar:
kappatsizm — 
к
tovushining n u tq d a yo ‘qligi, parak atatsizm
"k"
tovushini alm ashtirilishi. M asalan, koptok — "topto”, kitob - "titob";
gam m atsizm -
к
tovushining nutqda y o ‘qligi, p arakatatsizm
"g"
tovushining alm ashtirilishi. M asalan, gul — "dul", gilam - "dilam";
xitizm - x tovushining nutqda yo‘qligi, paraxitizm
"jc ” 
tovushining 
alm ashtirilishi. M asalan, xat — "tat", xo‘roz — "to‘roz";
y o tatsizm
— 
у
to v u sh in in g n u tq d a y o 'q lig i, p a ra y o ta tsiz m "v" 
tovushining alm ashtirilishi (grekcha kappa, gam m a, xi, yota harflarini 
nom idan olingan b o ‘lib, 
k, g, x, у
tovushlarini bildiradi).
5. Jaranglatish nuqsonlari — jarangli undosh tovushlar talaffuzidagi 
kamchiliklar. Bu kamchiliklar jarangli undosh tovushlarni jarangsiz undosh 
tovushlarga alm ashtirilishidir: 
b-p, d-t, v-f, z-s, j- z , g -k
va boshqalar.