M. Y. Ayupova

Undosh tovushlar tasnifi
O v o z va
A rtik u latsiy a
A rtik u latsiy a (hosil b o 'lis h ) o 'rn ig a k o 'r a
sh o v q in n in g
ish tiro k ig a
(h o sil b o 'lis h
u su lig a k o 'r a )
L ab
u ndoshlari
T il u n d o sh lari
B o V m
о
u n d o sh lari
k o ‘ra
Lab-
lab
Lab-
tish
Til
oldi
Til
o 'r ta
S ayoz
til
o rq a
C h u q u r 
til o rq a '
Jaiiuigli
.S o f
p ortlo v -
!
b
1
d
....
S
....
. 
q
Jarim gsiz
c h ilar
P
t
к
lariu ig li
15
cjorj-
shiq
i
I
=
Jarruigsiz
0
1
a.
p o rt-
lo v ch i-
lar
ch
с
?
9
Jaran g li
■ -
V
1
V
J
z
У
s '
oo
Jaran g siz
to
.=
00
f
1
f
s
sh
! 
x 
i
B urun
to v u sh ­
lari
m
n
ll(llg) 1
ь
■ i о
у ё
Y on
tovush
1
! 
i 
! 
! 
!
о
о
00
S
5 
1°
С. 
-7.
T itro q
tovush
r
1
1
Shovqinlilar, o'z navbatida, ikki turga bo'linadi:
a) jarangli undoshlar — tarkibida oz bo'lsa-da, ovoz qatnashgan 
tovushlar: b,v, g, d, j, j, z, y, g‘.
b) jarangsiz undoshlar — tarkibida ovoz m utlaqo qatnashm agan 
tovushlar: p, k, s, t, f, x, s, ch, sh, q, x.
Undosh tovushlarning talaffuzi bo'yicha farq qilishini 2-jadvalda 
ko'rishimiz mumkin.
80

---

9-BO B. DISLALIYA
N o to ‘g ‘ri talaffuz n u tq kam chiligi haqidagi birinchi m a ’lu m o tlar 
qadimgi grekoliinlari Plutarx, G ippokrat, Kladiya, G alen va boshqalam ing 
ish la rid a b ay o n q ilin d i. Y uq o rid ag i m u a llifla r n o to ‘g ‘ri ta la ffu z n i 
davolashni talab qiluvchi kasallik deb qaraydilar. U larn ing fikricha, 
tovushlarni n o to ‘g ‘ri talaffuz qilish til, lab, qattiq va yum shoq tanglayning 
zararlanishi bilan b o g ‘liq deb k o ‘rsatadilar.
0 ‘rta asrga kelib, dislaliya haqida yangi fikrlar paydo bo'lm ay, qadimgi 
davr ilmiy g'oyalari takrorlanadi.
Tarixning keyingi davrlarida (ya’ni, 16—18- asrlarda) italyan professori 
M erkurialis (1588), nem is fiziologi Alberxt F o n G allerning ishlari paydo 
b o ‘ldi. U lar ham tili chuchuklikni (dislaliyani) periferik nutq apparati 
tu z ilish id a g i k a m c h ilik la r n atijasi d eb q a ra y d ila r. M erk u ria lis bu 
k am chilikni davolash usulining eng m osi d eb xirurgik terap iy a deb 
hisoblaydi. G a lle re sa talaffuzdagi kam chiliklarni m ashqlar orqali davolash 
fikrini ilgari suradi. K eyinchalik bu fikr fransuz aktyori J. Talm a (1764— 
1836) ishlarida ham o ‘z aksini topadi.
S h u n d a y q ilib , X IX a srg a c h a tili c h u c h u k lik n in g m o h iy a tin i 
artikulatsion organlar ishidagi m exanik buzilishlarga b o g ia b o'rganganlar. 
C hunon chi, bu davrlarda tili chuchuklik "duduqlanish" deb nom lanuvchi 
nutq buzilishining um um iy guruhidan ajratilm agan edi.
N utqdagi talaffuz kam chiliklarini ilmiy tasn if birinchi urinishlar XIX 
asrning boshlarida boshlandi.
Tili chuchuklik m ustaqil nutq kamchiligi qilib ajratilgandan so ‘ng, 
uning tabiatini o ‘rganish rivojlanib bordi.
1878-yilda K oen m exanik dislaliya bilan b ir q ato rd a funksional 
dislaliyani ajratib k o ‘rsatdi. U ning fikricha, funksional dislaliyaning kelib 
chiqishining asosiy sababi, bu — taqlid va n o to ‘g ‘ri nutqiy tarbiyadir. 
S h u nday q ilib, o rg an ik va funksio nal tili ch u c h u k lik n i b ir-b irid a n
chegaralashga urinishlar yuzaga keldi.
S hu y illa rd a b u lb a r va p s e d o b u lb a r falajlan ish n atijasid a kelib 
chiqadigan n u tq buzilishlari haqidagi ishlar pay do b o ‘ldi. U la r markaziy 
nerv tizim ining m a ’lum darajada zararlanishi oqibatida ham tovushlar 
talaffuzida kam chiliklar bo ‘lishini ko'rsatdilar. Bu ishlar nutq nuqsonlarini 
tushunish doirasini kengaytirdi va shu bilan n utqn in g tovush tom oni 
kam chiliklari haqidagi bilim larni rivojlantirishga yordam berdi.
1879-yilda A. K ussm aulning "Rasstroystva rechi" kit obi bosilib chiqdi. 
U nda birinchi m arta nutqning fonetik buzilishlari haqidagi fikrlar bayon 
etildi. A. Kussm aul tili chuchuklikni organik va funksional formalarga 
ajratdi. Organik buzilishlarga A. Kussmaul periferik n u tq apparatining 
rivojlanishdagi kam chiliklarni kiritadi (m exanik dislaliya).
Funksional dislaliyaga n o to ‘g ‘ri nutqiy tarbiya va n u tq apparatida
81

---

m ashqlarni, y a’ni harakatning yetishmasligi oqibatida kelib chiqadigan 
nutq kam chiliklarini kiritadi.
A. Kussmaul to m o n id a n birinchi m arta ayrim tovushlar talaffuzidagi 
kam chiliklarni ifodalovchi term in lar kiritildi: rotatsizm -pararotatsizm , 
lam bdatsizm -paralam bdatsizm , sig m a tiz m - parasigm atizm va hokazo.
Shunday qilib, A. Kussm aulning xizm atlari shundaki, u dislaliyani 
dizartriyadan ajratdi va dislaliyaning funksional va m exanik shakllarini 
k o ‘rsatib berdi.
A. Kussmaul to m o n id an berilgan yuqoridagi fikrlar hozirgi kunga 
qadar o ‘z kuchini yo‘qotgani yo‘q. Bu kam chiliklarni davolashda A. 
Kussmaul xirurgiya va didaktik usullarni tavsiya etadi.
K e y in c h alik n u tq n in g tovush to m o n id a g i k a m c h ilik la r u s tid a
Rossiyada A. A ndres, F ransiyada Leguve S herven, G erm an iyad a G. 
G utsm anlar ishladilar.
Tovush buzilishilarining xarakteri haqidagi fikrlarning rivojlanishida 
rus va chet el lingvistlarining, psixolog va fiziologlarning hissasi katta 
b o ‘ldi: V. A. Bogoroditsskiy (1909), L. V. H erbn (1912), D. P. Y enko 
(1913), B oduen (1971), A. A. Shaxm atov (1915), L. V. Varshavskiy, I. 
M. Litvak (1935), N. 1. Jinkin (1958) va hokazo.
Tili chuchuklikni ng tabiatini o ‘rganish, uning xarakteri va m exanizm i 
jih atd an alohida turlarini ajratish, bu kam chilikni b a rta ra f etishning 
differensial usullari ni ishlab chiqilishiga olib keldi.
XIX asrboshlarida tovushlar talaffuzidagi kam chiliklarni artikulatsion 
m ashqlar yordam ida b arta raf etish rivojlandi (J. T elm a 1817-y. Pualson 
1892-y.).
"Dislaliya" term inini Yevropada birinchi bo'lib Vilnyus universitetining 
shifokori proffesor I. Frank ilmiy m uom alaga kiritgan. 1827-yilda chiqqan 
m onog rafiy ad a, u bu te rm in n i u m u m la sh tirilg an m a ’no d a talaffuz 
buzilishlarining ham m a turlarini turli etiologiyalarini nom lashda q o ‘lladi.
1- Franklin farqli ravishda birm uncha to r m a’noda, bir qancha kechroq, 
XIX asrning 30-yillarida shveysariya shifokori R. Shultess ham o‘z ishlariga 
"dislaliya" term inini kiritgan. U dislaliyaga faqat talaffuz buzilishlarini 
(artikulatsion organlarining anatom ik nuqsonlari sababli) kiritdi. A. Kuss­
m aul tasnifida ham Shultessni shunday qarashlari t a ’kidlangan, shunday 
dislaliya tushunchasi bilan biz G utsm an ishlarida h am tanisham iz.
Polyak tadqiqotchisi V. Oltushevskiy dislaliyaga talaffuz buzilishini 
nu tq apparatini anatom ik nuqsonlari bilan bog‘lanm agan hollarini kiritadi. 
U dislaliyaning ikkita fo rm asin i k o ‘rsatgan: fu nk sio nal va eshitish
Qobiliyatini pasayishi bilan bogiiqlikni. Artikulatsion apparatida patologik 
° ‘zgarishlar sababli talaffuz nuqsonlari b o ‘lishini u "dislossiya" term ini 
b ila n belgiladi va bu n uqso n n i qaysi artikulatsiya b o 'lim i buzilgan 
b o 'lg an lig ig a qarab to 'r t ta tu rin i ajratdi: lab ning , tiln in g , tish n in g , 
tanglayning.
82

---

Sobiq S h o ‘rolar davri logopediyasida XX asrning boshlarida dislaliya 
tushunchasi A. Kussmaul va G utsm anning ishlaridan farq qilm asdi. Lekin 
30—50-yillarda bu tush u n ch a am aliy o ‘zgarishlariga d uch keldi. M .Ye. 
X vatsev dislaliyani tu tilib g ap irish n in g b ir form asi deb k o ‘rdi (shu 
um um lashtirilgan term inga talaffuzning h am m a tu r buzilishlari kiritilgan). 
U bunga periferik nutq organining buzilishi kiritgan: suyak-kem irchak- 
m uskullar qism laryoki "ularning periferik innervatsiyasi", ham d a periferik 
qulog'i o g ‘irligi sababli tovush talaffuzining buzilishi. U 10% d an kam
b o 'lm ag an dislaliya hollari shu nuqson bilan bog‘liq deb hisoblangan. 
M.Ye. Xvatsev dislaliyani u ch ta form asini k o ‘rsatadi: nutq organ-larini 
q o 'p o l anatom ik nuqsonlari bo'lg an m e x a n i k (tanglay yoriqlari, til 
osti yuganchasining kaltaligi); periferik quloq og'irligi, ja g ‘ va tishlar 
anatom iyasi, shuningdek, til va tanglay, lab anom aliyasi bilan bog'Iiq 
bo 'lg an o r g a n i k , yum shoq tanglay m uskullarining bo 'sh lig 'i, til uchi 
egiluvchanligining yetishm asligi, nafas chiqarayotgan havo oqim ining 
sustligi sababli kelib chiqadigan f u n k s i o n a l formasi va boshqalar.
50-yillarning boshlarida A.M . Sm irnova katta klinik m aterial asosida 
M.Ye. Xvatsev taklif qilgan tasnifdan sezilarh darajada farq qiladigan 
talaffuz nuqsonlari tasnifm i n ashr qiladi.
Shu vaqtning o'zida O.V. Pravdina dislaliyaga boshqacha talqin beradi: 
ayrim hollarda faqat eshitish nuqsonlari bilan bog'Iiq bo'lgan buzilishlar 
b o 'lad i deydi. B unda M.Ye. Xvatsevdan farqli ravishda u dislaliyani faqat 
ikkita form aga ajratdi: funksional va m exanik, keyingisiga (m exanika) 
rinolaliya ham kiritilgan edi.
K eyinchalik, 60-yillarda S.S. L yapidevskiy va B.M . G rin sh p u n
ish la rid a ta la ffu z n u q so n la rin i d iz a rtriy a va d islaliyaga b o 'lis h n i, 
um um lashtirilgan "tutilib gapirish" term in id an um um an voz kechishni 
tak lif qilganlar. Shu yilning o'zid a S.S. Lyapidevskiy va B.M. G rinshpun 
ishlarida rinolaliya mexanik dislaliyadan ajratilib, alohida nutq kamchiligi 
deb qaralgan. Bu aniqlik dislaliya tushunchasin i toraytirdi va uni yanada 
aniqroq qildi. Keyinchalik dislaliyani funksional va m exanik dislaliyaga 
bo'linishi ko'pchilik mualliflar ishlarida ham ajratildi. Faqat ayrim ishlarda 
organik dislaliya eslatib turildi, lekin h am m a m ualliflar ishlarida bu term in 
m azm uni bir xil em as edi: Ye.F. Rau va V.A. Sinyak o 'z ishlarida "organik 
dislaliya" te rm in in i m exanik dislaliya term in ig a alm ashtirilgan. L.V. 
M elexova ishlarida esa "organik dislaliya" tushunchasi bilan dizartriya va 
dislaliya orasidagi o 'tish hollarida talaffuz buzilishi deb belgilangan. 
Keyingi vaqtlarda bunday buzilishlar siyqalangan dizartriya deb aniqlandi.
Hozirgi davrda "dislaliya" term ini xalqaro xarakterga eg ab o 'ld i (uning 
m azm uni ham d a u aniqlagan buzilish turlari doim o mos kelm asa ham ). 
Bu kelishm ovchilik buzilishlarni aniqlashda tadqiqotchilarning qanday 
ta ’riflashni asos qilib olishiga bog'Iiq: anatom o-fiziologik, psixologik yoki 
lingvistik. Klinik m ezonlarni odat b o 'y ic h a t a ’riflashda dislaliya turlarini
83

---

turli talaffuz buzilishlari k o 'pincha qator qo'yilgan deb ko'riladi. Psixologik 
va lingvistik m ezonlar asosiga q o ‘yilgan dislaliya tushunchasiga, goh uning 
tu rli fo rm a va tu rla ri, goh fo n e tik va fo n e tik o -fo n e m a tik talaffu z 
buzilishlari kiritiladi (m asalan, R.Ye. L evina ishlarida).
Hozirgi davr ilmiy qarashlarning tanq id iy analizi dislaliya haqida 
logopediyaga kiritilgan tasaw u rlarn i qayta qurib chiqishni talab qiladi.
Kishilar o ‘rtasidagi m uom alaning asosiy vositasi nu tq hisoblanadi. 
Inson nutq yordam ida o ‘z fikrini, his-tuyg‘ularini izhor qiladi, ham da 
boshqalarning hissiyotlarini bilib oladi. D em ak , nutq faoliyati aloqa 
o'rnatish vositasidir.
Inson nutqi tovushlari muayyan ahamiyatga egadir. 4—5 yoshli bolalarning 
ko‘pchiligida tovushlar talaffuzi til normadagiga yaqinlashgan bo‘ladi. Ayrim 
bolalar tovushlarni buzib talaffuz etadilar. Ular bir tovushni ikkinchi tovushdan 
farq qila olmaydilar, ayrim tovushlarni talaffuzda q o ‘llay olmaydilar, yoki 
nutqda boshqa tovushlarga almashtiradilar. Bu holatlar dislaliya term ini 
bilan ataluvchi nutq buzilishining yuzaga kelishiga sabab bo'ladi.
Dislaliya term ini grekcha so 'zd an olingan b o 'lib , dis — buzilish, lalia
— nutq degan m a’noni anglatadi.
Dislaliya nutq buzilishlari orasida eng k o 'p tarqalgan kam chilikdir. 
Y e.F . Rau m a ’lum otiga k o 'ra , to v u sh lar talaffuzidagi k am ch ilik lar 
m aktabgacha yoshdagi bolalarda 15 — 20% ni, kichik m aktab yoshdagi 
bolalarda 5 — 7% ni tashkil etar ekan.
M .N . Aleksandrova m a’lumotiga ko'ra Rossiyada 5—6 yoshli bolalarda 
sirg'aluvchi tovushlar