M. Y. Ayupova

(sh, j , ch)
tovushlarda ham uchraydi. B undan tash q ari, shovqinli tovushlar
10
!

---

sirg'aluvchi tovushlar bilan almashtiriladi. Masalan, 
sh
tovushi 
s
tovushi 
bilan, / tovushi 
z
tovushi bilan alm ashtirilishi m um kin. Bunday 
almashtirish sirg'aluvchi sigmatizm deb nomlanadi. Shovqinli tovushlar 
talaffuzidagi kamchiliklar quyidagi usullar yordamida bartaraf etiladi.
Sh
tovushini hosil qilish uchun taqlid usulidan foydalanish mumkin. 
Bu usul natija bermasa, mexanik usuldan foydalaniladi. Bunda bolaga 
s
tovushini ayttirib, shu vaqtning o'zida maxsus zond yordamida til biroz 
yuqoriga ko'tarilib, orqaga biroz itariladi. Shu vaqtda s tovushi o'rniga 
sh tovushi, 
z
tovushi o'rniga 
j
tovushi hosil bo'ladi. Logoped sekin-asta 
bolaga tilni shu holda ushlab turishga o'rgatadi. Keyinchalik logoped 
aniq hosil qilingan sh va j tovushlarini bo'g'inlarda, so'zlarda, jumlalarda 
mustahkamlaydi. Bulardan tashqari sh, / va sirg'aluvchi 
s,
г tovushlarini 
bir-biridan farqlash uchun og'zaki va yozma mashqlar olib boradi.
J
tovushi talaffuzi / tovushi talaffuzidan farq qiladi. Shuning uchun / 
tovushi talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish o'ziga xos xususiyatlardan 
iborat bo'lib, quyidagi usul yordamida bartaraf etiladi. Logoped bolaga 
ch tovushni aniq talaffuz etishni taklif etadi va ch tovushini talaffuz etish 
vaqtida ovoz qo'shib talaffuz etish buyuriladi, bunda 
ch
tovushi o'rniga 
/ tovushi hosil bo'ladi. Hosil qilingan / tovushi aw al bo'g'inlarda, so'ng 
so'zlarda, gaplarda, she’rlarda mustahkamlanadi.
Qorishiq ch tovushini hosil qilish uchun logoped bolaga j tovushini 
talaffuz etishni taklif qiladi. Bola 
j-j-j
tovushlarini bir necha marta talaffuz 
etish vaqtida logoped maxsus zond yordamida til uchini orqaga biroz 
itaradi, shunda / tovushi o'rniga qorishiq 
ch
tovushi hosil bo'ladi. 
Ch
tovushini bola mustaqil talaffuz qilgach, ch tovushi awal yopiq bo'g'inlarda 
(ach-och-uch-ich-uch), so'ng ochiq bo'qinlarda (cha-cho-chu-chi) 
mustahkamlanadi.
Ch
tovushi bo'g'inlarda mustahkamlangach, uni so'zlarda, jumlalarda, 
she’r va hikoyalarda mustahkamlash tavsiya etiladi. Bulardan tashqari s 
va 
s, s
va 
sh
tovushlarini bir-biridan farqlash bo'yicha og'zaki va yozma 
mashqlar o'tkaziladi.
Sirg'aluvchi va shovqinli tovushlarni bir-biridan farqlash bo'yicha 
olib boriladigan ishlar taxminan quyidagi izchillikda olib borilishi tavsiya 
etiladi: 
s-z, sh-j, s-sh, z-j, s-ch.
R otatsizm va uni tuzatish
R
tovushini nutqda qo'llay olmaslik yoki noto'g'ri talaffuz etilishi 
ro ta ts iz m , 
r
tovushini n u tqd a boshqa tovushlarga alm ashtirilishi 
parorotatsizm
deb ataladi.
R
tovushining artikulatsiyasi 
quyidagichadir (21-rasm). Lab undosh 
tovushdan so'ng keladigan unli tovushlar holatini oladi, til uchi alveolalar 
tom on ko'tariladi, buning natijasida biroz chuqurcha paydo bo'ladi, shu 
chuqurchadan chiqqan havo oqimi til uchini titratib o'tadi va titroq
102

---

tovush hosil bo'ladi. Ovoz paychalari jipslashib 
titraydi va chiqayotgan havo oqimi kuchli b o iad i.
Rotatsizmning quyidagi turlari mavjud:
l \ V e ly a r ro ta tsiz m (g re k c h a v elu m — 
yumshoq tanglayning pastki chetiga yaqinlashadi 
va u yerda oraliq (tirqish) hosil bo'ladi. Shu 
o raliq d art\ o 'ta y o tg a n havo oqim i yu m sh o q
tanglayda tartibsiz titrash (vibratsiya) hosil qiladi.
Natijada ovozga q o ‘shilib shovqin chiqadi.
2. Uvilyar rotatsizm (grekcha uvula — tilcha), 
bunda til uchi tebranishi o'rniga, faqat tilcha 
tebranadi.
3. Kucherskiy rotatsizmi — bunda til uchi 
tebranmay, lablar jipslashib tebranadi.
4. Yon rotatsizm, bunda til uchi tebranishi o ‘miga, tilning yon tomoni 
tebranadi, natijada noaniq 
r
tovushi hosil b o ‘ladi.
Amaliyotda pararotatsizmni quyidagi turlari uchraydi, ya’ni r tovushi 
quyidagicha tovushlar bilan almashtiriladi