M. Y. Ayupova

Sigm atizm va uni bartaraf etish
S, 
Z 
tovushlari. 
Bu tovushlar sirg'aluvchi tovushlar gruppasiga kiradi. 
U larning talaffuzidagi k am chiliklarni to 'g 'rila s h , yuqorida qayd 
etilganidek, bolada bu tovushlarni eshitib, ularni bir-biridan farqlash 
malakalarini rivojlantirishdan boshlanadi. So'ngra artikulatsion mashqlar 
o'tkaziladi. Keyin esa shu tovushlarning to'g'ri artikulatsiyasi o'rgatiladi. 
S tovushining talaffuzida artikulatsion apparat quyidagi holatda bo'ladi 
(18-rasm):
— talaffuz vaqtida lablar iljaygansimon ochiq;
— pastki va ustki tishlar esa bir-biriga tegar-tegmas darajada yaqin 
holatda bo'ladi;
— tilning uchi yoyilib, yuqori milkka tegar-tegmas holatda bo'ladi, 
ya’ni tilning sathi bilan qattiq tanglay orasidagi masofa torayib boradi, 
yumshoq tanglay esa biroz ko'tariladi.
18-rasm . 
S, Z, 
tovushlari artikulatsiyasi profili.
Havo oqimi til va yuqori milkdan sirg'alib chiqadi.
Z
tovushining talaffuzi 5 tovushi artikulatsion holatiga o'xshashdir, 
faqat unga ovoz qo'shiladi.

---

Sh
va / tovushlari
Sh —
shovqinli, sirg'aluvchi til oldi tovush (19-rasm). Bu tovushni 
talaffuz etayotganda lablar biroz ch o ‘chchayadi, yuqori va pastki tishlar 
bir-biriga yaqinlashadi, til uchi muallaq holatda bo‘lib, salgina qisqaradi 
va yozilib tepa tishlarga tom on ko ‘tariladi. Pastki jag‘ esa jipslashadi. Til 
uchi va tishlar oralig‘idan sirg‘alib chiqqan havo to ‘lqini sh tovushini 
vujudga keltiradi.
J -
tovushini talaffuz etayotganda pastki tishlar qatori biroz pastga 
tushiriladi, til uchi tanglay to m o n k o ‘tariladi, ovoz paychalari esa 
jipslashgan holatda bo‘!ib yengil titraydi.
Ch tovushi
Ch tovushi talaffuz etilayotganda lablar biroz cho'chchayadi, tilning 
oldingi qismi milkka tegadi, og'iz bo‘shlig‘iga kelgan havo sirg‘alib chiqib 
ketadi. T o‘la bo'lmagan ana shu portlash va havoning sirg‘aiib chiqishi 
natijasida qorishiq t+ sh + c h , d + j+ ch undoshlari hosil b o ia d i. Ovoz 
paychalari jipslashib, havo oqimi kuchli bo‘ladi (20-rasm).
Sigm atizm tu rlari
Sirg'aluvchi va shovqinli to v ush lar talaffuzidagi kam ch ilik lar 
sigmatizm, sirg'aluvchi tovushlarni shovqinli yoki boshqa tovushlarga 
almashtirilishi parasigmatizm deb yuritiladi.
Sigmatizmning quyidagi turlari mavjud:
1.
Tish aro sigm atizm . 
Bunda sirg'aluvchi va shovqinli tovushlarini 
talaffuz etishda tilning uchi yuqori va pastki tishlarning orasida bo'ladi.
2. 
L ab-tish sigm atizm i. 
Sirg'aluvchi va shovqinli tovushlar / va v 
tovushlariga o'xshab talaffuz qilinadi. Bunda nutq a ’zolari quyidagi holatda 
bo'ladi: pastki lab yuqori tishlarga tomon ko'tarilib, havo oqimi yo'lini
99

---

toraytiradi, tilning uchi esa yoyilib, yuqori m ilkka tegar-tegm as holatga 
keladi. Bunday artikulatsion holatda / v a
5
, v va 
z
tovush elem entlariga 
ega b o ig a n tovush hosil b o ‘lib, natijada noaniq, tushunarsiz, quloqqa 
yoqimsiz tovush talaffuz etiladi.
3.