M. Y. Ayupova

sh-s
tovushlari differensiyasida 
tayyorgarlik suhbatlari davrida 
sh
hamda 
5
tovushlari ajratiladi, ularning 
artikulatsiyasi aniqlashtiriladi. So'ngra tovushlar solishtiriladi, mavjud 
bilimlar umumlashtiriladi. Xulosalovchi suhbatda nutqiy ko'nikm a va 
malakalar differensiatsiyalashtiriladi va mustahkamlanadi.
Analiz, sintez, solishtirish, umumlashtirish asosida nutq elementlari 
aniqlashtiriladi va mustahkamlanadi.
Logopedik ish jarayonida suhbatlardan foydalanish quyidagi shart- 
sharoitlarga mos kelishi kerak:
— bolaning nutqiy ko'nikm a va malakalarining darajasi, tasaw urlar 
hajmi, yosh xususiyatlariga tayanish;
— bolaning fikrlash faoliyatiga moslashish;
— savollar aniq, tushunarli, bolaning yoshiga mos bo'lishi;
— bolalarni fikrlash faoliyatini faollashtiruvchi usullardan foydalanish 
(qiziqarli savollar);
— suhbatning o'tkazilishi xususiyatlari korreksion ishning maqsad 
va vazifalariga mos bo'lishi kerak.
64

---

Suhbatni o'tkazish jarayonida turli xil vazifalar qo'yiladi: bilish 
faoliyatini rivojlantirish, to ‘g‘ri talaffuzni mustahkamlash, so'zlarning 
gram m atik tuzilishini aniqlash, aniq bog'langan nutq ko'nikm alarini 
mustahkamlash va h.k.
L o gopedik t a ’sir ja ra y o n id a tu rli xildagi og'zaki u su lla rd a n
foydalaniladi: namuna ko'rsatish, ta ’riflash, tushuntirish, pedagogik baho.
T a’riflash va tushuntirish o'z ichiga ko'rgazmali va amaliy metodlarni 
oladi. Misol u
9
hun, tovushni nutqqa qo'yishda logoped namoyish qilish 
bilan birga, uning artikulatsiyasini tushuntiradi, til va lablar holatini 
Jco'rsatib beradi.
Logopedik ishda topshiriqning bajarilishida pedagogik baholash 
muhim ahamiyatga ega.
Bola fao liy atin i b a h o la sh d a un ing yosh va in d iv ld u al-rtih iy
xususiyatlarini hisobga olish zarur.
Logopedik ta’sir quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: frontal, gu’ruhlj, 
individual mashg'uiotlar va dars. 
1
‘ • 
■< 
■
■
~ ■
.
P sixoterapiya 
— duduqlanishni davolash ko'lam ida muhim o'rin
i-i’.allaydi. Psixoterapiyaning asosiy vazifasi — duduqlanuvchiriing ruhini 
.•.( 
lomlashtirishdan iborat bo'lib, u:
mukammal shaxsni kamol toptirish;'
o ' z n u q s o n i va i jt im o iy m u h i t g a n i s b a t a n s o g ' l o m q a r a s h l a r n i
In ih iy a la s h ; 
„ ■
kichik ijtimoiy muhitga ta’sir ko'rsatish orqali amalga oshiriladi. 
ILixoterapiya duduqlanuvchi shaxsiga bilvosita va to'g'ridan to'g'ri ta ’sir 
k<»' isatadi. Bilvosita psixoterapiya deganda vaziyat, tevarak-atrofdagi tabiat, 
jamoa, xizmat ko'rsatuvchi xodimlar munosabati, kun tartibi, o'yin va 
boshqalar tushuniladi. Bevosita psixoterapiya — tushuntirish, ishontirish, 
ko'niktirish va o'qitish ko'rinishida so'z orqali davolovchi ta ’sir etish. 
Zamonaviy psixoterapiyada so'z orqali ta ’sir etishning ikkita asosiy turi-bor:
1) oqilona (Dyubua bo'yicha) yoki tushuntiruvchi (V.M. Bexterev bo'yicha) 
psixoterapiya; 2) suggestiv terapiya, bunda bedor holida, uyquda ishontirish 
va o'z-o'zini ishontirish (autogen mashqi) ajratib ko'rsatiladi.
T o'g'ri psixoterapiya yakka tartibda va jam oa ishtirokidagi maxsus 
suhbatdan tashkil topadi. U o'zida logik jihatdan asoslangan tushuntirish, 
ishontirish va duduqlanuvchilarni o'qitish tizim ini mujassamlashtiradi. 
Uning maqsadi duduqlanuvchiga bu xastalik m ohiyatini obrazli va 
ishonarli tarzda tushuntirishdan, bolaning duduqlanishni bartaraf etishda 
tutadigan o'rnini ongiga singdirishdan, uning xatti-harakatidagi muhim 
jihatlarni tanqidiy ishlab chiqishdan iborat. Psixoterapevt m antiqiy 
ishontirish kuchi va nam una ko'rsatish bilan duduqlanuvchiga uning 
xatti-harakatidagi noto'g'ri ko'rinishlarni bartaraf etishga yordam beradi, 
bunda u duduqlanuvchining o 'z kuchiga nisbatan ishonchini kuchaytiradi, 
bu xastalikni bartaraf etish mumkinligiga ishontiradi.
65

---

To‘g‘ri psixoterapiya kichik yoshli bolalar uchun turli xil o ‘yin usullari, 
rangli didaktik materiallar, m ehnat, musiqa, ritmika va boshqalardan 
foydalanishda ifodalanadi. Psixoterapiyaning bunday shakllari ruhiy 
profilaktika va ruhiy gigiyena bilan uzviy bog'lanadi. K atta yoshli 
o ‘quvchilar uchun psixoterapiyaning asosiy usullaridan keng foydalanish 
muhimdir.
Ishontirish (suggestiya) — psixoterapiyaning maxsus m etodidir. 
Tashqaridan boshqa shaxs orqali ishontirish (geterosuggestyya) va o 'z- 
o ‘zini ishontirish (autosuggestiya) mavjud.
Duduqlanishni davolashda bedorlik holatida (K.M . Dubrovskiy) va 
uxlatib ishontirish metodlari qo‘llaniladi. Bu psixoterapevtik metodlar 
o'sm ir va katta yoshli duduqlanuvchilarga ta ’sir etish majmuyida boshqa 
tibbiy-pedagogik vositalar bilan birgalikda foydalaniladi.
Autogen mashqlari metodi autosuggestiya turlaridan biri hisoblanadi. 
U turli xil asab kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi. Ayrim uslub orqali 
o ‘z-o ‘zini ishontirish yo'li bilan tinch holat va muskullarning bo'shashuvi 
(relaksatsiya) hosil qilinadi. Hozirgi paytda tana a ’zolarining u yoki bu 
buzilgan a’zolari vazifalarini muvofiqlashtirish uchun biror maqsadga 
qaratilgan o‘z-o‘zini ishontirish seanslari olib borilayapti. Bunday m a’noda 
u duduqlanuvchilar uchun ham foydali bo'layapti, duduqlanuvchilar o ‘z 
muskullarini bo‘shashtirish, ayniqsa, yuz, bo'yin, yelka bo‘g‘inlarini 
yumshatish va nafas olish ohangini muvofiqlashtirish qobiliyatini ishga 
solayaptilar. Bu, o 'z navbatida tortishishli qisilishlarning kuchini 
bo'shashtiryapti,
Duduqlanuvchilar bilan olib boriladigan kompleksli ishlarda autogen 
mashqlaridan qo'llanish A.I. Lubenskaya, S.M. Lyubinskaya, V.M. 
Shklovskiy, Yu.B. Nekrasova, A.A. Majbits, M.I. Merlis va boshqalar 
taklif etgan metodikalarda o ‘z aksini topayapti.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda psixikaning yetilmaganligi 
va diq qat-e’tiborni bir joyga qarata olmaslik bilan bog'Iiq ravishda 
psixoterapiya va autogen mashg'ulotlari ularga nisbatan qo'llanilmayotir.
Ko'pgina logopedlar duduqlanadigan bolalar bilan ishlashda qo'l, 
yelka, bo'yin, oyoq, yuz muskullarini bo'shashtirishga yordam beradigan 
o'yin va mashqlardan foydalanishyapti.
Psixoterapiyaning faollashtiruvchi metodlari orasida funksional mashq 
(trenirovka)lar muhim o'rin tutayotir (A.G. Ivanov-Smolenskiy, V.A. 
Gilyarovskiy, S.N. Davidenkov, M.D. Tansyura, N. M. Asatiani va boshq. 
). Ular asab va ruhiy jarayonlarni mashq qildirish, faollik va irodani 
mustahkamlashdan iboratdir.
Duduqlanish psixoterapiyasining barcha ko'rinishlari ruhiy genlar 
buzilishini bartaraf etishga (nutqdan va vaziyatdan qo'rqish, ruhiy kamsitil- 
ganlik va tushkunlik hissi, o'z nutqiy zaiflashuvini injikona qayd qilish, 
shu bilan b o g 'Iiq b o 'lg a n tu rlic h a k e c h in m a la r va h o k azo ) va
66

---

duduqlanuvchining atrofdagilar bilan ijtimoiy munosabatda bo'lish ta ’siri 
ostida buzilgan nutqini qayta qurishga; o ‘zi va o ‘z nutqini boshqara 
olish malakalarini shakllantirishga, o ‘zining shaxsiy sifatlarini qayta 
qurishga yo'naltiriladi.
Atroflicha yondashishning pedagogik qismini pedagogik-tuzatish 
(nutqni tarbiyalash) ishi tashkil qiladi, bu logopedik mashg'ulotlartizimini, 
tarbiyaviy tad b irla rn i, logopedik ritm ikan i, o ta -o n a la r bilan olib 
boriladigan ishlarni o ‘z ichiga oladi.
Logopedik ish pedagogik-tuzatish tadbirlari tizimi sifatida ko‘rib 
chiqiladi. U bola nutqi va shaxsiyatini atroflicha shakllantirishga qaratilgan 
bo'ladi-. Bunda uning nuqsonini bartaraf etish yoki muzlasli zarurligi 
hisobga olinadi.
Hozirgi davrda logopedik ta ’sir etish ikki yo'nalishda: bevosita va 
bilvosita amalga oshiriladi. Bevosita logopedik, ta ’sir duduqlanuvchilar 
bilan guruh bo'lib va yakka tartibda mashg'ulot olib borish davrida amalga 
oshiriladi. Bu mashg'ulotlar umumiy va nutq harakatlarini rivojlantirishni, 
nafas olish hamda nutq sur’ati va ohangini mo'tadillashtirishni, nutqiy 
muomalani faollashtirishni, zarur holatlarda diqqat bilan eshitish va 
fonem atik idrok etishni rivojlantirishni, tovushlarni talaffuz etishdagi 
nuqsonlarni tuzatishni, sust va faol lug‘at boyligini kengaytirishni, 
jumlalarni grammatik jihatdan tartibga sol ishni takomillashtirishni nazarda 
tutadi. Duduqlanuvchilar bilan mashg‘ulotlar paytida xulq-atvordagi ruhiy 
og‘ishlar bartaraf etiladi (o‘quvchilarda, o ‘smirlarda), nuqsonga nisbatan 
to'g'ri munosabat hosil qilinadi, aqliy qobiliyat, odob va axloq to‘g‘risidagi 
tasa w u rlar rivojlantiriladi, har tom onlam a rivojlangan shaxs tarkib 
toptiriladi.
Y akk a ta rtib d a g i m a sh g ‘u lo tla r t o ‘g ‘ri n u tq va x u lq -a tv o r 
ko‘nikmalarini tarbiyalash bo‘yicha qo'shim cha m ashg'ulotlar o'tkazish 
zarur bo'lgan hollarda olib boriladi (noto'g'ri talaffuz etishni tuzatish, 
ruhiy ko'rinishdagi suhbatlar va hokazo).
Bilvosita logopedik ta’sir etish bolaga mo'ljallangan barcha kun tartibi 
momentlari tizimini va atrofdagilarning unga nisbatan munosabatini o'zida 
aks ettiradi. Bu sistemada nutq rejimi muhim o'rin egallaydi.
M aktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning nutq rejimi kattalarning 
keng ko'lam li yordami orqali amalga oshiriladi. Bunda ular bolalarning 
bir nutq bosqichidan boshqasiga o'tishini m untazam nazorat qiladilar. 
O'quvchilar, o'sm irlar va kattalarning nutq rejimi ular tom onidan zarur 
nutq mashqlarini tanlab olishni, ular tomonidan to'g 'ri nutq talablarini, 
turli sharoitlarda to'g'ri nutq ko'nikmalarini mashq qildirilishini nazarda 
tutadi.
Tekshirish uchun savol va topshiriqlar:
1. L o g o p e d ik is h d a m ax su s ta m o y illa r m a z m u n in i o c h ib b erin g .
67

---

2. L o g o p ed ik t a ’sir e tish m e to d la ri qaysi o m illa r aso sid a a n iq la n a d i?
3. L o g o p e d ik ish d a o ‘q itis h n in g a m a liy m e to d la r id a n fo y d a la n is h n in g
x u su siy atlarin i tavsiflab b ering.
4. L o g o p ed ik ishda o 'q itis h n in g k o ‘rsatm alilik m e to d la r id a n fo y d alan ish n in g
x u su siy atlarin i o c h ib b erin g .
5. 0 ‘q itish d a o g ‘zaki u su lla r va k orreksion lo g o p e d ik ish d a u n in g o ‘ziga xos 
x u su siy atlarin i y o ritib b erin g .
6. L o g o p ed ik t a ’sir ja r a y o n id a q a n d a y o g 'z a k i u s u lla rd a fo y d alan ilad i?
7. L o g o p ed ik t a ’s irla r q a n d a y sh a k lla rd a a m a lg a o sh irila d i?
8. P six o te ra p iy a n in g asosiy vazifalari n im a la rd a n ib o ra t?
9. B evosita lo g o p e d ik t a ’sir etish m a z m u n in i y o ritin g .
10. B ilvosita lo g o p e d ik t a ’sir etish m a z m u n in i y o ritin g .
11. M axsus m u assasalarg a b o rg a n d a b o la la r n u tq i u stid a ish lash d a logoped 
q a n d a y m e to d la rd a n fo y d a la n g a n in i a n iq lan g .
Tayanch tushunchalar:
1. A d ap tatsiy a (lo tin c h a ) — m o sla sh m o q .
2. K orrek siy a (lo tin c h a ) — t o ‘g ‘rilash. K a m c h ilk la rn i t o ‘g ‘rilash.
3. K o m p en satsiy a (lo tin c h a ) — m u v o fiq la sh tirm o q .
4. R eab ilitatsiy a (lo tin c h a ) — kasal o rg a n iz m n in g tik la n ish i.
68

---