M. Y. Ayupova

innervatsiyasidagi yetishm ovchilik bilan b o g iiq holdagi buzilishidir.
M a ’nodoshi: tili chu ch u k lik (eskirgan).
B u n d a fonatsion turlanishdagi b ay o n n in g m u ra k k a b m exanizm lari 
b archa bo'g 'inlarning shakllanm agani kuzatiladi. Buning natijasida tovush 
nuqsonlari, prosodik va a rtik u latsio n -fo n etik nuq so n lari pay d o bo 'lad i. 
T ovushli nutqni ishlab c h iq ish n in g i m k o n i b o 'l m a g a n p a y td a pay d o

---

bo'ladigan anartriya dizartriyaning og‘ir darajasi hisoblanadi. Yengil 
di/.artriya paytida, qachonki nuqson ko‘proq artikular, fonetik buzilishlarda 
/namoyon bo'lganida, uning uncha bilinmaydigan shakli haqida so‘z 
yuritiladi. Bunday holatlarni dislaliyadan ajratish lozimdir.
Dizartriya markaziy xarakterdagi organik buzilishlarning oqibati 
hisoblanadi. M arkaziy asab tizim i buzilish ini lokalizatsiyalashda 
dizartriyaning turli shakllari ajratib ko'rsatiladi. Buzilishning og'irligiga 
qarab esa, dizartriyaning paydo bo‘lish darajalari farq qilinadi.
Dizartriya ko'pincha bosh miyaning erta falajlanishi natijasida paydo 
bo'ladi, lekin u bola rivojlanishning har qanday bosqichda neyroinfeksiya 
va miyaning boshqa kasalliklari oqibatida paydo bo'lishi ham mumkin.
Bayon qilishning strukturali-simantik (ichki) turlanishidagi buzilishi 
ikki tur: alaliya va afaziya bilan ko'rsatiladi.
1.
Alaliya 
— bosh miya qobig‘idagi 
nutq 
zonalarining bolaning ona 
qornidagi 
yoki ilk 
rivojlanish davrida organ shikastlanishi natijasida 
nutqning 
y o ‘q 
b oiishi yoki rivojlanmay qolishi. M a’nodoshlari: disfaziya, 
erta yoshda paydo bo'ladigan bolalar afaziyasi, rivojlanish afaziyasi, gunglik 
(eskirgan).
Nutqning eng murakkab nuqsonlaridan biri, bunda nutqiy bayonning 
paydo bo'lishi va uni qabul qilishning barcha bosqichlaridagi tanlash va 
rejalashtirish operatsiyalari buzilgan bo'ladi. Uning natijasida bolaning 
nutqiy faoliyati rivojlanmay qoladi. Til vositalari tizimi (fonetik, grammatik, 
leksik) shakllanmaydi, nutq paydo bo'lishining harakat-qo'zg'atuvchanlik 
darajasi xastalashadi. Q o'pol sem antik nuqsonlar kuzatiladi. Nutq 
harakatlarini boshqarish buziladi, bu tovush chiqarish va so'zning bo'g'in 
tarkibiga o'z ta’sirini ko'rsatadi. Qanday nutq mexanizmlari shakllanmagani 
va ularning qaysi bosqichlari (darajalari) ko'proq xastalanganiga bog'Iiq 
ravishda alaliyaning bir necha turlari uchraydi.
2. 
Afaziya — bosh miyaning m uayyan 
joyi 
shikastlanishi bilan 
bog‘liq 
holda 
nutqning to ‘liq 
yoki qisman yo‘qolishi. M a’nodoshlari: nutqning 
buzilishi, yo'qolishi.
Bola nutqining bosh miya jarohatlanishi, neyroinfeksiya yoki miya 
shishi natijasida yo'qolishi nutqning shakllanib bo'lganidan so'ng sodir 
bo'lsa, unda bolalar afaziyasi deb nomlanadi. Agar buzilish kattaroq 
yoshda у 
L iz
bergan bo'lsa, unda afaziya haqida fikr yuritiladi.
Yozma nutqning buzilishi. 
Uning qaysi turi buzilganiga qarab ikki 
guruhga ajratiladi. M ahsuldor tu r buzilganida yozuvning zaiflashuvi, 
retseptli yozma faoliyat buzilganida — o'qishning zaiflashuvi qayt qilinadi.
1. D isleksiya — o'qish jarayonining qism an o ‘ziga xos buzilishi.
H arflarni idrok etish va tanishdagi qiyinchiliklarda; harflarni 
bo'g'inlarga qo'shish va bo'g'inlardan so'z tuzish borasidagi tutilishlarda 
(bu so'z shakllarini noto'g'ri talqin qilishga olib keladi); agrammatizmda 
va o'qiganlarini buzib tushunishda namoyon bo'ladi.
55

---

2. 
D isgrafiya — yozish jaray on inin g qism an o ‘ziga xos ravishda 
buzilishi.
Harfning optik-fazoviy obrazining turg'un emasligida, harflarning 
aralashib ketishi yoki tushib qolishida, so'zning so‘z-bo‘g‘in tarkibini 
bayon qilish va gap qurilishida namoyon bo'ladi. O'qitish davomida 
yozish jarayoni shakllanmagan hollarida agrafiya haqida fikr yuritiladi.
Bolalardagi yozish va o'qishning buzilishi bu jarayonlarni to'liq holda 
a m alg a o sh irish u c h u n z a ru r b o 'lg a n b ilim va k o 'n ik m a la rn i 
o'zlashtirishdagi qiyinchiliklar orqali yuzaga keladi. Tadqiqotchilarning 
m a’lumotlariga ko'ra, bu qiyinchiliklar og'zaki nutqdagi nuqsonlar (optik 
shakllardan tashqari), tovush tahlili ishining shakllanmagani va ixtiyoriy 
diqqatning beqarorligi bilan bog'Iiq bo'ladi.
Bolalardagi yozish va o'qishning buzilishini yozish, o'qishdagi bilim 
va ko'nikmalarning yo'qolishidan, shuningdek, afaziya paytida yuzaga 
keladigan disleksiya (aleksiya) va disgrafiya (agrafiya)dan ajrata bilmoq 
lozim.
Shunday qilib, logopediyada nutq buzilishlarining 1 1 ta shakli 
ajratiladi, ulardan 9 tasi og'zaki nutq natijasi va ishlab chiqarishning 
turli jarayonlardagi buzilishlarini tashkil etadi. Qolgan 2 ta shakl esa 
yozma nutqning buzilish jarayoni bilan bog'Iiq holda ajratiladigan 
buzilishlarni o'z ichiga oladi. Og'zaki nutqning buzilishlari orasida 
disfoniya (a fo n iy a), ta x ila liy a , b ra d ila liy a , d u d u q lan ish , d islaliy a, 
rinolaliya, dizartriya 
(anartriya), 
alaliya, afaziya 
ajratiladi; yozma nutqning 
buzilishlari orasida 
disleksiya 
(aleksiya) va 
disgrafiya 
(agrafiya) ajratiladi.
Keltirilgan tasniflarga nutq buzilishlarining faqat shunday shakllari 
kiritilganki, ular logopedik adabiyotda ko'rsatilgandir va ularga tatbiqan 
metodikalar ishlab chiqilgan. Har bir nutq buzilishlari shakllari ichida 
turlar va turchalar ajratiladiki, ular navbatdagi boblarda aks ettirilgan. 
Shu munosabat bilan shuni aytib o'tish kerakki, qator hollarda bir shaklga 
taalluqli nutq buzilishlari varianti emas, balki alohida buzilishni o'zida 
namoyon qiladi. Masalan, dislaliyaga, bir tom ondan, artikular-fonetik 
buzilishlar, ya’ni nutqning nutq normasi darajasiga taalluqli xususiy ovoz 
ishlab chiqarishdagi nuqsonlar, boshqa tom ondan esa operatsiyalarning 
shakllanm agani bilan bog'Iiq holdagi to v u sh lar tanlovini am alga 
oshiradigan va bayon qilishning (tilli) turlanish darajasiga taalluqli fonetik 
buzilishlar kiradi.
Keltirilgan tasnifning izchil emasligi nutq (psixologik va fiziologik) 
mexanizmlari haqidagi bilimlar va logopediyadagi yangi tadqiqodlarning 
o'sishi bilan bog'Iiq holda fanning zamonaviy taraqqiyoti davrida ayniqsa, 
sezilarli tus oldi. Fan taraqqiyotidagi har bir yangi bilim lar aw algi 
tasaw urga o'zgartirishlar kiritilishini talab etadi. Shuning uchun nutq 
buzilishlari masalalarini bundan keyingi ishlab chiqarish logopediyasining 
dolzarb vazifasi bo'lib qoladi.
56

---

Psixologik-pedagogik 
tasnif tibbiy tasniflarni pedagogik jarayonda 
qo'llanish nuqtayi nazaridan tanqidiy tahlil qilish natijasida vujudga keldi 
(bu uslub logopedik ta ’sir etish deyiladi). Bunday tahlil logopediyani 
nutqiy rivojlanishi buzilgan bolalarni o‘qitish va tarbiyalashga jalb etish 
bilan bog‘liq holda juda m uhim bo‘ldi.
Tadqiqodchilarning e ’tibori bolalar jamoasi (o‘quv guruhi, sinf) bilan 
ishlash uchun zarur bo'lgan logopedik ta ’sir etish rnetodlarini ishlab 
ehiqishga yo‘naltirilgan edi. Buning uchun bolalardagi nutqning nonormal 
rivojlanishining turli shakllari nuqsonlardagi umumiy ko‘rinishi, ayniqsa, 
o'qish jarayonida tuzatish uchun dolzarb hisoblanganlarini topish zarur 
edi. Bunday yondashuv buzilishlarni guruhlashda boshqacha tamoyilni 
talab qildi. Bu shunday tamoyilki, tibbiy tasniflash (umum iy xususiyga 
emas, xususiydan umumiyga bo'lgan) uning asosiga quriladi. Bu uni 
lingvistik va ruhiy m ezonlar asosida qurishga imkoniyat yaratadi. U lar 
orasida nutq tizimining tuzilish komponenti (tovush tom oni, grammatik 
tuzilishi, lug‘at zonasi), nutqning funksional jihatlari, nutqiy faoliyat 
turlarining (og'zaki va yozma) o'zaro aloqadorligi hisobga olinadi.
Keltirilgan tasnifda nutq buzilishlari ikki guruhga bo'linadi.
Birinchi guruh — muomala vositalarining (nutqning fonetik va 
fonematik va umumiy rivojlanmay qolishi) buzilishi.
1. Nutqning fonetik va fonematik rivojlanmay qolishi — bolalarda 
ona tilini talaffuz qilish tizimi shakllanish jarayonlarining fonemalarini 
idrok etish va talaffuzdagi nuqsonlar oqibatida turlicha nutq zaiflashuvlari 
bilan bog'Iiq ravishda buzilishlaridir.
2. Nutqning to'liq rivojlanmay qolishi — turli xil murakkab nutqiy 
kam chilikdir, bunda nutq tizim ining tovush chiqarish va m a’noli 
tomonlariga taalluqli barcha komponentlarining shakllanish jarayoni 
buzilgan 
bo‘ladi.
U m u m iy a lo m a tla ri sifatida q u y idag ilar qayd q ilin ad i: nutq 
riv o jla n ish in in g k ech b o s h la n is h i, lu g 'a t b o y lig in in g k a m lig i, 
agrammatizm, talaffuzdagi nuqsonlar, fonemalar tuzilishdagi nuqsonlar.
N utqning bunday rivojlanmay qolishi turli darajalarda aks etishi 
mumkin: nutqning yo'qolishi yoki uning noaniq bog'lanishsiz holatidan 
mukammal holatigacha, lekin fonetik va leksik-grammatik rivojlanmay 
qolish elem entlari bo'ladi. Bolada nutq vositalarining shakllanganlik 
darajasiga qarab to'liq rivojlanmay qolish uch darajaga bo'linadi.
Ikkinchi guruh — 
muomala vositalarini qo‘llashdagi buzilish (unga 
duduqlanish ham k iradi), 
bu muomala vositalarining to 'g'ri shakllangan 
holatidagi nutqning kommunikativ funksiyalarini buzilishi deb qaraladi. 
Bir necha xil (kombinatsiyalangan) nuqson ham bo'lishi mumkin, bunda 
duduqlanish nutqning umumiy rivojlanmay qolishi bilan qo'shilib ketadi.
Yuqoridagi tasnifda yozish va o'qishning alohida nutq buzilishi sifatida 
ajratilmaydi. Bular nutqning fonematik-fonetik va to'liq rivojlanmay qolish
57

---

tarkibida, ularning asosiy belgilaridan birini tashkil etuvchi fonematik va 
morfologik umumlashuvining shakllanmagani bilan bog‘liq ravishdagi 
sistemali va kechiktirilgan oqibati sifatida ko‘rib chiqiladi. Tasniflashda 
sistemali yondashuv tamoyiliga izchil tayanish aks etadi, uning asosida 
ikkita o'zaro bog'lanish hisobga olinadi; nutqiy faoliyat sistemadagi 
buzilishlarning o'zaro bog'lanishlari va bolaning bir ko'rishdagi ruhiy 
jarayoni ham da boshqa ruhiy tom onlaridagi buzilishlarning o'zaro 
aloqadorligi, ularning rivojlanishi nutq bilan uzviy bog'langandir.
Yuqori da bayon qilingan tasnif logopediya nazariyasining hozirgi 
ahvolini o'zida aks ettiradi. Ular o'rtasida qarama-qarshiliklar yo'q, ular 
bir-birini to'ldiradi. Mazkur darslikda har ikkala variant ham uning tuzilish 
asosi sifatida qo'llanadi.
Logopediyaning vazifasi — nutq buzilishlarini tartibga solish ni 
takomillashtirishdir.
Keltirilgan tasniflar, ko'proq bolalarni nutqning birlamchi rivojlanmay 
qolishiga, ya’ni eshitish qobiliyati va aqliy jihati normal holdagi nutq 
buzilishlariga nisbatan ishlab chiqilgan. Darvoqe, bu toifadagi bolalar 
o'z tarkibiga ko'ra bir xil emas: zero bunday darajaga ruhiy rivojlanishi 
to'xtab qolgan, ko'rish qobiliyati va tayanch harakati apparati buzilgan 
bolalar ham taalluqli. Logopediyada ishlab chiqilgan tasnifni yuqorida 
ko'rsatib o'tilgan toifadagi nutqi buzilgan bolalarga nisbatan qo'llash 
mumkinmi yoki yangi izlanishlar zarurmi, degan masalani hal etish 
muhimdir.
Shuningdek, aqliy qoloq va zaif eshitadigan bolalarning nutq 
buzilishlarini tartibga solish haqidagi masala ham juda muhim va murakkab 
masaladir.
Tekshirish uchun savol va topshiriqlar:
1. L o g o p ed iy ad a n u tq b u z ilis h la rin in g q a n d a y tasnifi m avjud?
2. A m ald ag i n u tq b u zilish lari tasn ifig a q a n d a y m e z o n la r asos q ilib o lin g a n ?
3. N u tq b u zilish larin i tasn iflash d ag i m u n o z a ra li va hal e tilm a g a n m a sa la la rn i 
ayting.
4. T ib b iy -p ed ag o g ik ta s n if m a z m u n in i yoriting.
5. T ib b iy -p ed ag o g ik ta s n if q a n d a y m e z o n g a aso sla n a d i?
6. P six o lo g ik -p ed ag o g ik ta s n if m a z m u n in i y oriting.
7. T ib b iy -p e d a g o g ik ta sn ifla sh d a a jra tila d ig a n n u tq b u z ilis h la rn in g tu rla rin i 
ayting.
8. Psixologik-pedagogik tasn iflash d a n u tq buzilishlari n e c h a g u ru h g a ajratilad i 
va u la r m a z m u n in i ayting.
9. L o g o p e d ik lu g 'a t d a n fo y d a la n ib , n u tq b u z ilis h la rig a t a ’r i f b e ris h d a
q o 'lla n ila d ig a n a ta m a la rn in g a h a m iy a tin i iz o h lan g .
10. N u tq b u z ilish la rin in g a lo h id a tu r la rin i t a ’riflang, b ir n e c h a b u z ilish la rn i 
qiyosiy ta h lil qiling.
11. M axsus m u assasag a b o rg a n d a tib b iy -p e d a g o g ik h u jja tla r b ilan ta n is h is h ,
58

---

xususiy k u z a tish va b o lalarn i k o ‘rik d an o 'tk a z is h asosida m avjud n u tq b u zilish larin i 
ayting.
12. 
M a k ta b d a g i n u tq i b u z ilg a n b o la la r sinfi (yoki m axsus b o la la r b o g 'c h a s i 
g u ru h i) k o n tin e n tig a t a ’rif berin g .
Tayanch tushunchalar:
1. N e y ro fizio lo g iy a (n e y ro Q fiz io lo g iy a ) — fizio lo g iy an in g b ir b o 'lim i, n e rv
tiz im i m e x a n iz m fa o liy a tin i o ‘rg an ish .
2. P a to p six o lo g iy a (p a to Q p s ix o lo g iy a ) — p six o lo g iy an in g b ir b o ‘lim i. P ix ik
fa o liy a tn in g o 'z g a ris h q o n u n iy a tla rin i o 'rg a n a d i.
3. N e y ro p six o lo g iy a (n e y ro Q p six o lo g iy a ) — psix o lo g iy an in g b ir b o 'lim i. B osh 
m iy a tiz im id a g i m a ’lu m b ir psixik ja r a y o n la r b ila n a lo q a d o rlig in i o 'rg a n is h .
4. O lig o fre n o p e d a g o g ik a — m a x su s p e d a g o g ik a n in g b ir b o 'lim i. A q li z a if 
b o la la rn i o 'q itis h va ta rb iy a la sh h a q id a g i fan.
5. S u rd o p e d a g o g ik a — m a x s u s p e d a g o g ik a n in g b ir b o 'li m i . E s h itis h d a
k a m c h ilig i b o 'lg a n b o la la rn i o 'q itis h va ta rb iy a la sh h a q id ag i fan.
6. T iflo p e d a g o g ik a — k o 'ris h id a k a m c h ilig i b o 'lg a n b o la la rn i o 'q itis h va 
ta rb iy a la sh h a q id ag i fan.
59

---