B u n d a n u t q b u z i l i s h l a r i n i n g m a t e r i a l n e g iz i b ila n b o g ' l o v c h i
s istem alararo m u n o s a b a tla r hisobga olinadi. U q a n d a y d ir bir m e z o n g a
em as, balki psixologik-lingvistik va tibbiy ( e tn o p a to g e n e tik m e z o n bilan
birlikda) m e z o n l a r n i n g m a jm u y ig a aso slan ad i. B u n d ay k o ‘p t o m o n l i
y o n d a s h u v n u tq buzilishlari h a q id a b i r y o q l a m a tasavvurga ega b o 'lm a s lik
u c h u n i m k o n y a r a ta d i, z e r o u u m u m a n n u t q buzilishlarni o c h is h g a
qaratilgandir.
Y uqo rid ag i tasn iflash d a psixologik-lingvistik m e z o n
yetakchi m u h i m
rol o 'y n a y d i. U l a r orasid a n u tq buzilishi m o h iy a ti a ta m a va tu s h u n c h a l a r
o rq a li b a y o n etila d i. Bu a t a m a va t u s h u n c h a l a r lo g o p e d e ’t i b o r i n i
lo g o p e d ik t a ’sir etish o b y ek ti sifatidagi h o la tla r g a y o 'n a ltir a d i. S h u
m a q s a d d a , buzilishlarning asosiy guruhlarini ajratishga im k o n b e ra d ig a n
m e z o n la r kiritiladi. M a q sa d unin g ichida buzilishlarning asosiy shakllarini,
u la rd a esa buzilishning asosiy turlarini ajratishdir. Logopedik t a ’sir etish
talab larid an kelib chiqib, n u tq d a n im a buzilganligini t a s a w u r etishga va
shu asosda bir n u tq buzilishini ikkinchisidan cheklanish
belgilariga qarab
a jr a tis h g a i m k o n b e r u v c h i q u y id a g i m e z o n l a r a n i q l a n a d i : 1) n u t q
shakllarining (o g ‘zaki yoki y o z m a )
buzilishi; 2) buzilgan n u t q faoliyati
turini shakllardan h a r b ir ig a q o ‘llangan holda; og'zaki nutq u c h u n so 'zlash
yoki eshitishdagi buzilish, y o z m a nu tq u c h u n yozish yoki o ‘qish buzilishi;
3) n u t q p a y d o b o 'l i s h i yoki uni id r o k e tis h n in g b u z ilg a n b o s q ic h i
(b o ‘g ‘in i)n in g buzilishi; n u tq iy faoliyatning (og‘zaki va y o z m a ) u n u m li
turlariga ta tb iq a n buzilish larn in g filer aytishni ichki
va tashqi j i h a t d a n
t a ’m i n l a s h b o s q i c h l a r i b i l a n b o g ‘liq h o l d a c h e g a r a l a n i s h i a l o h i d a
ah am iy atli sanaladi; n u tq iy faoliyatning (tinglash yoki o ‘qish) retseptiv
turlariga muvofiq buzilishlarning sensor yoki retseptiv bosqichiga kiradigan
ch egaralanishlari m u h i m sanaladi; 4) n u tq n in g pay d o b o l i s h i yoki uni
i d r o k e t i s h n i n g u y o k i b u b o s q i c h i d a f i k r n i a m a l g a o s h i r u v c h i
o peratsiyalarning buzilishi; 5) fikr bildirishni tayyorlash vositalarining
buzilishi: b u n d a n u tq aytish va til birliklarining chegaralanishi m u h i m
aham iyat kasb etadi, c hunki n u tq n in g paydo b o ‘lishi yoki idrok etilishidagi
h a r bosqichiga o ‘z birlik y ig ‘indisi aham iyatlidir, saralash va q u ra m a la s h
vazifasi ularga n isb atan a m a lg a oshiriladi.
U yoki b u n u tq buzilishlarini tasniflashda ajratilgan m e z o n la r d a n
h a r biri t a b a q a l a n g a n h o l d a n a m o y o n b o ‘lishi m u m k i n , b u n u t q
buzilishlarining a lo h id a tu rla rid a logopedik t a ’sir etish
u c h u n aham iy atli
b o ‘lgan quyi turlarni aniq lash g a im koniyat yaratadi.
B u n d a y tasniflashdagi tibbiy m e z o n g a ( e tn o p a to g e n e tik m e z o n bilan
birga) aniqlashtiruvchilik roli beriladi, ular n u tq buzilishlaridagi pedagogik
tasnifi u c h u n yetakchi b o ‘la olm aydi, shifokor u c h u n esa ular tahlil vositasi
hisoblanadi. Bu m e z o n l a r n u tq buzilishlarining o ‘zid an k o ‘ra k o ‘p r o q
u n i n g a n a t o m i k - f i z i o l o g i k s u b s tr a k tin i va kelib c h iq is h s a b a b la r in i
tu shunishga y o ‘naltirilgandir. B iror substraktning m a ’lum sabablari t a ’siri
51
natijasida buzilishi p a y tid a n u tq b u z ilish la rin in g turli k o 'rin is h la r in i
kuzatish m u m k in . A y n an bir xildagi buzilishlar esa turli sabablar t a ’sirida
paydo b o ‘lishi m u m k in . Lekin bu m e z o n l a r ularni tasniflashda k atta
y o rd a m berishi m u m k in . Psixologik-lingvistik m e z o n la r
asosida ajralgan,
logopedik t a ’sir etishning pedagogik jarayoniga yo'naltirilgan buzilishning
u yoki bu ko'rinishini t o ‘ldirganda, ular nuqsonlarning tashqi ko'rinishdagi
o 'x s h a s h lik la rin i q u y id a g ila r asosida n a v b a td a g i ta sn ifla sh n i a m a lg a
oshirish u c h u n im kon beradi: 1) n u tq n in g buzilishi qaysi om illar (ijtimoiy
yoki biologik) bilan b o g ‘langani; 2) u q a n d a y k o 'rin is h d a rivojlan m o q d a
(organik yoki funksional); 3) nutqiy funksional tizim ining qaysi b o ‘g ‘inida
t o ‘xtab q o lm o q d a (m ark aziy yoki tashqi); 4) m arkaziy yoki periferik
n u tq ap p aratin in g buzilishi darajasi qandayligi; 5) uning boshlanish vaqti.
B u n d a y m e z o n l a r a s o s id a o lin g a n m a ’l u m o t l a r lo g o p e d u c h u n
m u h im d ir, c h u n k i u la r e ’tib o rn i tuzatilishi lozim b o 'lg a n a n a t o m i k -
fiziologik m e x a n iz m (buzilish negizi) ga y o 'n a ltira d i
va shu bilan birga
lo gopedik t a ’sir e tish n in g m u d d a ti va u n in g e h tim o l tutilgan natijalarini
o ld in d a n aniqlash u c h u n z a m in yaratadi. Bu m a ’lu m o tla r logopedga,
shu n in g d ek , logopedik t a ’sir qaysi ho llard a nu tq buzilishlarini b a r t a r a f
etishi u c h u n yetarliligini, qaysi hollarda esa atroflicha tibbiy-pedagogik
t a ’sir etishni tashkil qilish lozimligini ko'rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
