M. Y. Ayupova

tizim li 
yondashuv ta m o m i l a n u tq buzilishlari tahlilida til 
k o m p o n e n tla r i orasida tizimli o ‘z a ro a lo q a d o rlik sifatida asoslanadi.
Bu tam o y il n u tq buzilishlari p e d a g o g ik tasn ifm in g asosini tashkil 
q ilad i, n u tq bu zilish larig a ega b o la la r u c h u n m a x su s m u a s s a s a la rn i 
k o m p le k tla sh n i, shuningdek, nu tq buzilishlari oldini olish va b a r ta r a f
e tish n in g usul va yo'llarini aniqlaydi. R.Ye. Levina to m o n i d a n ilgari 
surilgan, u c h in c h i tam oyil, bola 
psixik rivojlanishining 
b o sh q a 
tomonlari
bilan nutqning aloqasi 
hisoblanadi. L.S. Vigotskiy, A .N . L eontev, A.R. 
Luriya va b o s h q a o lim la r ishining k o ‘rsatishicha, insoniy xulq shakllari, 
n u tq psixik funksiyalar va qobiliyat bolada tu g ‘m a bo'lm aydi. U la r m aqsad 
sari y o ‘n altirilgan t a ’lim va tarbiya, ja m iy a t h a y o tin in g s h art-sh aro itlari 
t a ’siri o stid a shakllanadi.
43

---

Bolaning b a rc h a psixik jaray o n lari — idrok, xotira, diqqat, t a s a w u r , 
t a f a k k u r m a q s a d sari y o 'n a l t i r i l g a n x u lq b e v o s ita n u tq i s h tir o k id a
rivojlanadi (L. S. Vigotskiy, A. R. Luriya, A. V. Z ap o ro jets va boshqalar).
N u tq buzilishlariga ega bolada muvofiq keluvchi korreksion tadbirlarni 
o 't k a z m a s l i k , u n i n g in te lle k tu a l rivojlanish t e m p i n i s e k in lash tirish i 
m u m k in . N u tq nuqsoni kuchi tufayli u atrofdagilar bilan kam m u lo q o tg a
kirishadi, b u n g a b o g 'liq ravishda t a s a w u r doirasi m a ’lu m m i q d o r d a
torayadi, tafakkur rivojlanishi te m p i sekinlashadi.
N u t q n i n g p s ix ik r i v o j l a n i s h n i n g tu r l i t o m o n l a r i b i l a n a lo q a s i
differensiatsiyalashgan va n u tq k o m p o n e n tla rin in g h a r biri uch u n o'z iga 
xos am alga oshiriladi. M a sa la n , tovush talaffuzining to 'g 'ri rivojlanishi 
n u tq apparati h a ra k a t-k in es tetik funksiyasining saqlanganligiga, eshituv 
idroki va ular orasidagi a loqadorlikning rivojlanganligiga b o g ‘liq bo'Igani 
singari m iyaning an aliz -sin te z faoliyatiga h a m bog'liqdir. Bu faoliyat o ‘z 
talaffuzini etalon bilan ( t o ‘g ‘ri talaffuz) d o im o taqqoslash im koniyatini 
belgilaydi va bu e ta lo n g a intilishni n a zo rat qiladi. M iya an aliz-sintez 
faoliyatining yetishmasligida b o la o ‘zining n uqsonli tovush talaffuzini 
t o ‘g ‘risi bilan ta q q o slam ay d i, u o 'z nutqi u stid a n o 'z in i o 'zi nazo rat 
qilolm aydi.
A naliz-sintez faoliyati n u tq n i idrok qilish, to v u sh tahlili ja ra y o n id a
katta rol o'ynaydi. Analiz-sintez faoliyati tufayli bola bir fonem a belgilarini 
u m u m la sh tira boshlaydi va ularni b ir-b irid an farqlaydi.
N u t q n i n g l e k s i k - g r a m m a t i k va m a ’n o - m a z m u n t o m o n i n i n g
rivojlanishida ta fak k u rjaray o n lari m u h im o 'r in egallaydi. L u g 'at boyligini 
va gram m atik qurilishni o'zlashtirish, q ach o n bola eshitgan so'zini predm et 
va h a rak at ah am iy a ti bilan b og'lasa va taq q o slasag in a muvaffaqiyatli 
am alga oshadi.
Bu holda, n u tq t a f a k k u r ja r a y o n la r in in g shakllanishi bilan uzviy 
a lo q a d a rivojlanadi. N u t q y o rd a m id a bola n a faq at yangi axborotni oladi, 
balki uni yangicha o ‘zlashtirish im koniyatini egallaydi. Bolalar hayotining 
birinchi yillarida n u tq sezgi va idrok rivojlanishiga, gnostik jarayonlarning 
s h a k l l a n i s h i g a m u h i m t a ’s i r k o ' r s a t a d i . A .A . L y u b l i n s k i y n i n g
ko'rsatishicha, h ay o tin in g dastlabki ikkinchi yilida h a tto passiv nutqni 
egallash h am b o la d a u m u m la s h g a n idrokning rivojlanishiga t a ’sir etadi, 
u n in g b a rc h a sen so r funksiyalariga faol izlanish xarakterini beradi.
N u tq bolaning b a rc h a asosiy psixik jaray o n larin i qayta quradi: uning 
is h tiro k i b i l a n i d r o k u m u m l a s h g a n x a r a k t e r e g a lla y d i, ta s a v v u r la r
rivojlanadi, m enestik faoliyat takomillashadi. N u tq n in g leksik-gram m atik 
t o m o n in in g rivojlanishiga qarab, bolada taqqoslash, analiz va sintez qilish 
kabi intellektual operatsiyalar h a m yaxshilanadi.
Bu quyidagi h o la tla r kuchi bilan am alga oshadi: u yoki bu s o 'z n in g
m a z m u n i d a bir v a q tn in g o 'z i d a p r e d m e tla r n in g u m u m i y va a lo h id a
belgilari ifodalanadi. S o 'z tiz im in in g a n a liz a to rla rg a t a ’sirini maxsus
44

---

o'rg an ish shuni ko 'rsatd ik i, nutqiy t a ’sirlar (k o 'r s a tm a la r h a m ) ijobiy 
s h artli re a k s iy a la rn i ishlab c h iq is h n i t e z la s h tir g a n i singari u l a r n i n g
differensirovkasini h a m yengillashtiradi.
Xulqni tartibga solishda n u tq q a katta aham iyat beriladi (L.S. Vigotskiy, 
A.R. Luriya, V.I. Lubovskiy). X ulqni tartibga solish sifatida n u tq n in g
o n to g e n e tik erta t a ’siri aytib o 'tilg a n (V.I. Lubovskiy).
T artibga soluvchi n u tq rivojlanishida b o s h la n g 'ic h davrlardan biri 
deb L.S. Vigotskiy egotsentrik n u tq n i hisoblagan.
E gotsentrik n u tq davrida bola o 'z harakatlarini shaxsiy nutqi bilan 
kuzatishni boshlaydi. Bola faoliyatining bajarilishi q a n c h a lik m u ra k k a b
b o ‘lsa, n u tq sh u n c h a lik ifodali b o 'la d i, bu h o ld a n u tq bo lan in g m aqsad 
sari y o 'n a lg a n faoliyatiga t a ’sir etadi.
N u t q n i n g tartibga soluvchi funksiyasining shakllanishi bosh m iya 
p o 's tlo g 'i p e s h a n a qismi yetilishi bilan bevosita bog'liqdir.
B ola hayotining, birinchi yilining oxiriga kelib harakatlarni nutqiy 
tartibga solish asoslari o'rnatilgan. Bu bolaning oddiy so 'z instruksiyalarini 
bajarishida a m a lg a oshadi: " Q a la m n i b e r", " K o 'z in g n i k o 'r s a t ”, ag ar 
p re d m e tn i ifodalovchi so 'z o 'z g aitirilg a n d a h a ra k a tla r o 'z adekvatligini 
saqlasa, y a ’ni b o la k a tta la r k o 'r s a tm a s i b o 'y i c h a q a la m n i, q a y c h in i, 
q o 'g 'ir c h o q n i berishi m u m k in (V.I. Lubovskiy). B u n d a y hollarda fe’l 
otga nisbatan ertaro q u m u m la s h g a n xarakterga egadir. V.I. Lubovskiyning 
m a ’lum otiga k o 'ra , ichki nutqiy boshqaruvga o'tish, bola q a c h o n signallar 
aloqasini va o 'z in in g ja v o b h arakatlarini u m u m la s h tir a olish holatiga 
y e t g a n d a g i n a b o s h l a n a d i . V . I . L u b o v s k i y n u t q i y b o s h q a r u v va 
v erbalizatsiya buzilishini, psixikani a n o m a l rivojlanishining u m u m i y
q o n u n iy ati sifatida ko'rad i. Bu degani, rivojlanishida turli kam chiliklarga 
ega b o la la rd a h a ra k a tla rn i n u tq iy b o sh q a rish va o 'z i n i tu tis h yetarli 
b o 'lm a y d i. B u n d a y b o la la rn in g k o 'p c h ilig id a faoliyat h a r d o im h a m
m a q s a d s a ri y o ' n a l m a y d i , g o h i d a i m p u l s i v k e c h a d i , u l a r s o ' z
ko'rsatm alariga darrov bo'ysunm ay, qiyinchilik bilan bo'ysunadilar. U larda 
k o 'p in c h a h a ra k a tn in g to rm o zlan g an lig i kuzatiladi.
Bolalarda n o rm al nerv-psixik rivojlanish fonida n u tq buzilishlari kelib 
chiqishi m u m k in va yuq o rid a keltirilgan b a rc h a xususiyatlar ikkilamchi 
x a r a k t e r g a ega b o ' l a d i va n u t q n u q s o n i n i n g o ' z i d a n kelib c h i q i b
shartlanadi.
M a r k a z iy n e ry tizim i o rg a n ik j a r o h a t l a n i s h i b ila n b o g 'l i q n u t q
buzilishlari k o 'p in c h a bola nerv-psixik rivojlanishidagi turli xil kamchiliklar 
bilan uyg'unlashadi. Bu k o 'p ro q intellektual, gohida hissiy-irodaviy sohada 
n a m o y o n b o 'la d i. M a sa la n , n u tq buzilishlarining b a r c h a klinik shakllari 
intellekti n o r m a d a b o 'lg a n bolalarda kuzatilganidek, ruhiy rivojlanishi 
sustlashgan va o lig o fren b o la la rd a h a m kuzatilishi m u m k in . N u t q i y
n u q s o n n in g n a m o y o n bo'lish xususiyati, uni b a r ta r a f etish dinam ikasi, 
korreksion ish usullari va yo'llari faqat nutqiy n u q so n harakteriga qarab
45

---

a n i q l a n m a s d a n , b a lk i b o l a n e r v - p s i x i k r iv o j l a n i s h i u m u m i y fo n i 
xususiyatlari bilan h a m aniq lan ad i.
N u tq buzilishlarining k o 'p g in a ko'rinishi m inim al miya disfunksiyasiga 
ega bolalarda kuzatiladi. B un in g asosida miya a lo h id a funksional tizimi 
yetilishining buzilishi va sinapslararo aloqalarning t o ‘la shakllanmaganligi 
yotadi. B unday buzilishlar natijasida turli xil, nerv-psixik faoliyatining 
yaqqol ifodalanm agan buzilishlari kuzatiladi va bular harakat notinchligi, 
xotira buzilishi, diqqat, xulq buzilishi, turli n u tq kamchiliklari ko'rinishida 
kuzatiladi.
N u t q buzilishlarini tahlil qilishda logoped b o la n in g u m u m iy sog'lig'i 
holatini, uning harakat sohasining holatini, ko'rish, eshitish va intellektni, 
te m p e r a m e n t xususiyatlarini hisobga olishi m u h im . N u t q buzilishlarining 
k o ‘pgina ko'rinishlari, ayniqsa, nevrotik xarakterga ega b o ‘lgan buzilishlar, 
t u g 'm a bolalar asabiga u c h ra g a n bolalarda kelib chiqadi (nevropatiyalar). 
B unday bolalar erta y o sh la rd a n o q barcha tashqi qo'zg'atuvchilarga yuqori 
darajada t a ’sirchanligi bilan, em o tsio n al q o ‘zg‘aluvchanligi bilan ajralib 
tu rad ilar, u la r n in g nerv tizim i o so n j a r o h a t l a n a d i , a razch i, yig'loqi, 
q o ‘rquvga m oyildirlar, u la rd a q o n - t o m i r vegetativ buzilishi t o ‘satdan 
qizarib ketish yoki teri q o p l a m i n i n g o q a r ib k e tish i, kuchii te rla s h
k o ‘rinishida kuzatiladi, bir q a t o r hollarda o s h q o z o n - ic h a k traktida h a m
k am chiliklar aniqlanadi.
N u tq buzilishlarini tahlil qilishda bola yoshini uning ijtimoiy va oilaviy 
m u h itin i, nu tq buzilishini keltirib chiqarishi m u m k in b o 'lg an etiologik 
va patogenetik om illarni e ’tiborga olish m u h im .
Bu h o ld a , n u t q n i n g b a r c h a psixik j a r a y o n l a r bilan bog'liqligiga 
asoslanib, n u tq buzilishlarini tahlil qilish u c h u n bolani o 'rg a n is h d a h a r 
t o m o n l a m a (kom pleks) y o n d a s h u v m u h im d ir.
M iya funksiyalarini struktura-tizim li tashkil etilishi vertikal-uyushgan 
( p o ' s t l o q o s t i - p o ' s t l o q ) va g o r i z o n t a l ( p o ' s t l o q a r o ) t i z i m l a r n i n g
ko 'p q a tla m li o 'z a r o bir-biriga t a ’sirini ko'zlaydi.
H a r bir funksional sistem a o 'z in in g shaxsiy rivojlanish dasturiga ega 
bo'lishiga q aram ay, miya bola hayotining b a rc h a davrlarida yaxlit bir 
b u tu n lik d e k ishlaydi. Bu integrativlik miya p o 'stlo g 'i sohalari (gorizontal 
tizimlar) kabi, p o 'stlo q n in g eng avvalo p o 'stlo q osti sohalari bilan (vertikal 
tizimlar) bevosita o 'z a r o bir-biriga t a ’siri va aloqadorligi bilan belgilanadi.
N u t q f a o l i y a t i n i n g m i y a s t r u k t u r a s i b i l a n b o g ' l i q l i g i , m i y a
f u n k s i y a s i n i n g d i n a m i k l o k a l i z a t s i y a l a n i s h i h a q i d a g i z a m o n a v i y
m a t e r i a l i s t i k t a s a v v u r l a r g a a s o s l a n a d i . Bu t a s a v v u r l a r I .P . P avlov 
to m o n i d a n ifodalab berilgan va keyinchalik A.R . Luriya tadqiqotlarida 
riv o jla n tirilg a n . M iy a fu n k s iy a s in in g d i n a m i k lo k a liz a ts iy a s i, m iya 
fao llig in in g ista lg a n s h a k lig a m iy a n i yaxlit va b ir v a q t n i n g o 'z i d a
differensiatsiyalashgan jalb etishni ko'zlaydi.
In so n n in g oliy psixik funksiyalari, shu ju m l a d a n , n u tq h a m yaxlit,
46

---

bir b u tu n miya ishining natijasi hisoblanadi, biroq uning alohida bo'limlari, 
xususan p o 's tlo q n u t q z o n a l a r i n u t q faoliyatini am alga oshirishda m u h im , 
o'z iga xos hissa q o 'sh ad i.
E r ta b o la lik y o s h id a p o 's t l o q n i n g f u n k s io n a l so h a la ri b ir-b irin i 
qoplaydi, u larn in g chegaralari bir-biriga aralashib ketgan va faqatgina 
amaliy faoliyat ja rayonidagina funksional so h an in g b ir-b irid a n uzoqlashgan 
m arkazlarining asta-sekin to 'p la n is h i sodir b o 'lad i (L.O. Badalyan).
N u t q buzilishlarining tahlilida motivatsiya, m aq sad sari y o 'n a lg a n lik
operatsiyalarining buzilishiga diqqat qaratiladi. Bu nu tq kamchiliklarining 
tashxisi u c h u n va ularni korreksiyalashning yo'llari va usullarini aniqlash 
uc h u n m u h im a h am iy atg a ega.
N u t q buzilishlarini b a h o la s h d a bir t o m o n d a n n u tq m e x an izm larin in g
shakllanganligini — dasturlash va nutqiy operatsiyalar, ikkinchi to m o n d a n
n u tq iy m a l a k a l a r n i n g s h a k lla n g a n lig in i, y a ’ni m u l o q o t n i n g turli xil 
maqsadlari u c h u n bolaning nu tq m e x a n iz m la rid a n t o ‘g ‘ri foydalana olish 
m alakasini ajratish m u h im d ir.
Bu h o ld a , nu tq buzilishlarini k o m p lek s h a r t o m o n l a m a tahlil qilish, 
turli xil n u tq k am chiliklarida n u q s o n tuzilishini tu sh u n ish u c h u n , ularni 
tashxisi u c h u n , ularni oldini olish va b a r ta r a f etishning ilmiy asoslangan 
tizimi u c h u n m u h im a h a m iy a tg a ega.