Bolaning nutqi rivojlanayotgan ikkinchi signal tizim ining birinchi
s i g n a l t i z i m i t o m o n i d a n d o i m o a n i q i m p u l s l a r b i l a n q o ' l l a b -
q u w a tla n g a n d a g in a t o ‘g ‘ri shakllanadi. Birinchi signal tizim i sezgi hosil
qiluvchi signallarga ega.
N u tq n in g t o ‘g ‘ri rivojlanishi u c h u n b o la n o rm a l eshitadigan b o ‘lishi
m u h im d ir.
Eshitish organi b o la t u g ‘ilgan k u n id a n b o s h la b o q ishga tu sh a d i.
H ay o tin in g ikkinchi haftasiga kelib, bolaning
ovozga qulo q solayotganini
k u z a tis h m u m k i n k i , bu e s h itu v a n a l i z a t o r i n i n g f u n k s io n a l j i h a t d a n
yetarlicha yetukligi h a m d a m arkaziy nerv tiz im id a eshituv d o m in a n ta si
paydo b o ‘la olishini ko'rsatadi. H ayotining 2-oyiga kelib bola sifat jih a td a n
h a r xil tovushlarni ajrata boshlaydi. 3 -o y d an boshlab ovoz kelgan to m o n g a
qarash odati paydo bo 'lad i, bola 3 — 4 oylik b o ‘lib q olganda tovushlarning
to n in i ajrata boshlaydi.
Bolalarda n u tq n in g eshitish b o ‘sag‘asi yosh ulg'aygan sari o'zg arib
boradi, 6,5 - 9,5 yashar bolalarda nutqni eshitish b o ‘sag‘asi katta yoshli
bolalardagiga q arag an d a yuqori b o ‘ladi.
N u tq n in g rivojlanib borishida bolalarning kattalar bilan aloqa b o g ‘lab,
suhbatlashishi k atta a h am iy atg a ega. Bu esa b o la n in g eshitib eslab qolish
qobiliyati va lug‘at boyligini boyib borishiga y o rd a m beradi.
Sh u n d a y qilib, bola o 'z in in g artikulatsion a p p a ra t
faoliyatini eshituv
a n a liz a to rid an kelayotgan signallarga b o ‘ysundirish malakasini egallab
boradi. Eshituv y o rd a m id a bola atrofdagilarning nutqini idrok etadi, unga
taqlid qiladi va o ‘z talaffuzini nazorat qiladi.
L.V. N e y m a n va V.I. Beltyukovlarning olib borgan tekshirishlarining
k o ‘rsatishicha, esh itu v n in g oz pasayishida h a m (2 0 —25 D b d a n k o ‘p
b o ‘lm agan) ayrim tovushlarni idrok qilishda qiy inchiliklar yuzaga keladi.
Eshitishning b u n d a y pasayishi nutq rivojlangunga q a d a r yoki eng ilk
r i v o j l a n i s h d a v r i d a y u z a g a k e l s a , o d a t d a , n u t q n i n g u m u m i y
rivojlanmaganligiga olib keladi. T ovushlar talaffuzida buzilishlar b o ‘lar
ekan, lug‘at boyligi va gram m atik tizim h a m yetarli darajada rivojlanmaydi.
T u g ‘m a k a r tu g 'ilg a n bo lalard a atro fd a g ila r
n u tq ig a ta q lid qilish
r i v o j l a n m a y d i . G u g u l a s h u l a r d a n o r m a l e s h i t i s h g a e g a b o ‘lg a n
tengdoshlaridagidek pay d o bo'ladi. Lekin u eshituv idroki to m o n id a n
m u s tah k am lan m ag an lig i sababli asta-sekin s o ‘nib boradi. Bu h o latlard a
maxsus pedagogik t a ’sirsiz bolalarda nu tq rivojlanmaydi. Ilk yoshlik paytida
bola tovush, b o 'g 'i n va atrofdagilarning so'z larini n o a n iq buzilgan ho ld a
idrok etadi. Shu sababli b o lalar bir fo n e m a n i ikkinchisi bilan aralashtirib
yubo rad ilar, n u tq n i y o m o n tu sh u n a d ila r. J u d a k o 'p ho llard a b o lalar
o ‘zlarining n o t o ‘g ‘ri talaffuzlarini sezmaydilar.
N a tijad a u odat tusiga
kirib, tu rg ‘un bo'lib qoladi. Keyinchalik bu holat qiyinchilik bilan b a rta ra f
qilinadi.
F o n e m a t i k idrok asta-sekin, talaffuzning shakllanishi bilan parallel
38
ravishda rivojlanadi. O d a td a , b o la 4 yoshga y e tg a n d a o 'z o n a tilidagi
b a rc h a f o n e m a la rn i eshitish orqali ajrata olish qobiliyatiga ega b o 'la d i.
K o 'r is h h a m b o la n u tq in in g rivojlanishida m u h i m rol o 'y n a y d i .
N u t q n i n g p a y d o b o ‘ 1 i s h i va u n i n g i d r o k q i l i n i s h i d a k o ' r i s h
a n a liz a to rlarin in g m u h i m rol o 'y n a s h i, t u g ‘m a k o ‘r b o la la rn in g k ech
g a p i r a b o s h l a g a n l i g i b i l a n
t a s d i q l a n a d i .
K o ‘ r a d i g a n
b o l a
g ap iray o tg a n la rn in g til va lab h arakatlarini
sinchkovlik bilan kuzatadi,
ularni qaytarishga harakat qiladi. Odatdagi artikulatsion harakatlarni yaxshi
taqlid qiladi.
B o l a n i n g r i v o j l a n i s h i j a r a y o n i d a k o ‘ r is h , e s h i t i s h v a b o s h q a
a n alizatorlar o ‘rtasida shartli aloqalar tizimi yuzaga keladi va u ta krorlanib
turuvchi a lo q a la r bilan d o im o rivojlanib, m u s ta h k a m la n ib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: