3-BOB. NUTQNING ANATOMIK-FIZIOLOGIK
MEXANIZMLARI
N utqning anatomik-fiziologik mexanizm larini, y a ’ni nutq faoliyatining
tuzilishi va ishlashi jih atid an tashkil etilishini bilish, birinchidan, nutqning
m u ra k k a b m e x a n iz m in i n o r m a d a
t a s a w u r qilish, ik k in c h id a n , n u tq
patologiyasi (buzilishi) tahliliga differensial y o n d ash ish ; u c h in c h id a n ,
tu zatu v ch i t a ’sir yo'llarini t o ‘g ‘ri belgilashga im k o n beradi.
N u t q in so n n in g m u ra k k a b oliy psixik funksiyalaridan biridir.
N u t q harakatlari m u ra k k a b a ’z o la r tizimi orqali am alga oshiriladiki,
b u n d a bosh m iya faoliyati asosiy rol o'ynaydi.
XX asrn in g b o s h la rid a y o q n u tq fu n ksiyasining
m iyadagi m axsus
"alohida nu tq m arkazlari"ning mavjudligi bilan b o g i a g a n nuqtayi n a z a r
keng yoyilgan edi. I.P. Pavlov bu qarashga yangi y o 'n a lis h berdi. U bosh
m iya qobig'ining n u tq funksiyalari lokalizatsiyasi m u ra k k a b b o 'lib g in a
q olm ay, balki o ‘zgaruvchan xususiyatga ega ekanligini h a m isbotlab berdi
va uni "dinam ik lokalizatsiya" d e b atadi.
Hozirgi vaq td a P.K. A noxin, A. N. L eonteva, A.R. Luriya va boshqa
o l i m l a r n i n g o lib b o r g a n t a d q i q o t l a r i g a k o ‘ra, h a r q a n d a y p s ix ik
funksiyalarning asosi a lo h id a "markazlar" boMmay,
balki m arkaziy asab
t i z i m i n i n g tu rli j o y l a r i d a j o y l a s h g a n m u r a k k a b f u n k s i y a l a r tiz i m i
hisoblanadi.
N u tq faqat inson uch u n xos bo'lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa
shaklidir. Nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir-birlariga
t a ’sir etadilar. N utqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi. Til — bu fonetik,
leksik va gram m atik vositalar tizimidir. Gapiruvchi o ‘z fikrini bayon etish
uch u n zarur so ‘zlarni
tanlaydi, ularni til grammatikasi qoidalariga asoslanib
bog'laydi va nutq a ’zolari artikulatsiyasi orqali talaffuz etadi.
O d a m nutqi tush u n arli va m a ’noli bo'lishi u c h u n n u tq a ’zolarining
harakatlari aniq va t o ‘g ‘ri b o ‘lishi kerak. Shu bilan birga bu harakatlarni
maxsus ixtiyoriy kuch ishlatm asdan r o ‘yobga chiqarish m u m k in b o ‘lgan
a v to m a tik b o ‘lishi lozim . Aslida h a m xuddi s h u n d a y b o ‘ladi. O d a td a ,
gapiruvchi faqat o ‘z fikrini nazorat qiladi, nafas olganda u ning tili o g ‘zida
q a n d a y h o latd a b o ‘lishi va h o k a z o la r haqida o ‘ylab h a m o ‘tirm aydi. Bu
n u tq n i talaffuz etish m e x a n iz m i faoliyati oqibatida sodir b o ‘ladi. N u t q
ta laffu zi m e x a n iz m i h a r a k a tin i t u s h u n is h u c h u n n u t q a p p a r a t i n i n g
tu zilishini yaxshi bilish zarur.
Nutq
apparatining tuzilishi
N u t q apparati o ‘zaro c h am b arch as b o g ‘langan ikki qismdan: markaziy
(yoki boshqaruvchi) n u tq apparati va periferik (yoki bajaruvchi) q ism dan
tashkil to p g a n (1-rasm ).
30
M a r k a z iy n u t q a p p a r a t i b o sh m iy a d a j o y la s h g a n . U b o s h m iya
qobig‘idan, qobiq osti tugunlaridan, o 'tk azu v ch i yo'llar, o ‘z a k d a n (avvalo,
u z u n c h o q m iyada), y a d r o la r va ovoz, nafas,
artikulatsiya muskullariga
boruvchi nervlardan tashkil topadi.
M arkaziy nutq apparati va uning b o'lim lari vazifasi n im a la rd a n iborat?
N u tq , b o sh q a oliy nerv faoliyatining ko'rinishlari singari, reflekslar
asosida shakllanadi. N u t q reflekslari m iy a n in g turli qism lari faoliyati
bilan bog'liqdir. Biroq bosh miya q o b ig 'in in g ayrim b o 'lim la ri n u tq n in g
hosil b o ‘lishida asosiy rol o ‘ynaydi. Bular c h a p (c h a p a q a y lard a o ‘ng)
y arim sh arn in g p e s h a n a ,
c h a k k a
v a
e n s a
qism larid ir. B osh m iy a
q o b i g ' i n i n g
b u
q i s m l a r i d a
n u t q
faoliyatida
faol ishtirok
etuvchi:
1. N u t q h a r a k a t
analizatori.
2.
N u t q
k o ' r u v
analizatori.
3.
N u t q e s h i t u v
analizatori joylashgan.
N u t q
h a r a k a t
a n a l i z a t o r i b o s h m iy a
q o b i g ' i n i n g
c h a p
p e s h a n a
q i s m i d a
joylashgan bo 'lib , Broka
markazi deb ataladi. Bu
q ism o g 'z a k i n u t q n i n g
p a y d o
b o ' l i s h i d a
q atnashadi.
N u t q
e s h i t u v
a n a l i z a t o r i b o s h m iy a
q o b ig 'in in g c h a p ch a k k a
q i s m i d a
j o y l a s h g a n
bo'lib,
V ern ik e m arkazi
d eb ataladi. Bu q ism d a
Do'stlaringiz bilan baham: 
