M. Y. Ayupova



Download 16,96 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/289
Sana21.05.2022
Hajmi16,96 Mb.
#605768
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   289
Bog'liq
Logopediya Ayupova M.

Birinchi davr 
(h a y o tin in g 1 — 2-yili). Bu dav rd a n u tq n in g dastlabki 
urinishi shakllanadi va n u tq iy rivojlanish b o sh lan ad i, aloqaga kirishishga 
asos solinadi va u n in g h a r a k a tla n u v ch i kuchi bilan m u lo q o tg a ehtiyoj 
p ay d o bo 'lad i. Bu y o sh d a p o 's tl o q n u tq z o n a la rin in g b i r m u n c h a jadal 
rivojlanishi so d ir b o 'la d i, xususan B roka zonasi. U n in g rivojlanishida
21


bola hayotining 1 4 — 18 oylari keskin davr hisoblanadi. Bu davrda hattoki 
sezilarsiz tuyulgan n oqulay o m illa r b o la nutqining rivojlanishida o ‘z aksini 
ko'rsatishi m u m k in .
Ikkinchi davr 
(3 yosh) b o g ‘langan n u tq jadal rivojlanadi. Vaziyatli 
n u tq d a n kontekstli n u tq q a o 'tilad i. Bu m arkaziy nerv sistemasi ( M N S )
ishida katta muvofiqlikni ta lab etadi (n u tq -h arak at m exanizm ini, diqqatni, 
x otirani va h .k.). M N S ishida v u judga keluvchi ayrim n o m uvofiqlik 
xulqdagi o ‘zgarishlarni keltirib chiqaradi, qaysarlik, negativizm va h.k. 
lar kuzatiladi. Bularning h a m m a s i nerv tiz im in in g zararlanishiga b o 'lg a n
xavfni belgilaydi. D u d u q la n is h , m u tiz m yuzaga kelishi m u m k in , n u tq
r iv o jla n is h in in g o r q a d a q o lis h i k u z a tila d i. B o la n u tq iy m u l o q o t g a
k irish ish d an bosh t o r t a d i , k a tta la r q o ‘ygan tala b la rig a qarshi q a t ’iy 
norozilik bildiradi.
Bu davrda yuzaga keluvchi dud u q lan ish n u tq funksional tizim ining 
va turli xil psixik funksiyalarning notekis shakllanishidan bo'lishi m um kin. 
G o h i d a a dabiyotlarda bu holat "evolutiv" te rm in i bilan yuritiladi, y a ’ni 
yosh davrlari bilan b o g ‘liq rivojlanish. M asalan: "evolutiv d u d u q la n is h ”.
Uchinchi davr 
(6 — 7 yosh) y o z m a n u tq rivojlanishining boshlanishi. 
B olaning markaziy nerv sistemasi ( M N S ) g a tu sh u v ch i y u k la m a oshib 
boradi. Bolaga k a tta ro q tala b la r q o 'y ilg an d a d u d u q la n is h hosil b o ‘lishi 
bilan nerv faoliyatida "portlash" yuz beradi.
Bolada b o r b o ‘lgan n u tq funksiyasining h a r q a n d a y buzilishi bu keskin 
davrlarda b irm u n c h a kuchli n a m o y o n b o ‘ladi. B u n d a n tashqari yangi 
n u tq kamchiliklari h a m p a y d o b o ‘lishi m u m k in . L o g o p ed bola nutq in in g
rivojlanishida keskin davrlarni yaxshi bilishi va o £z ining kundalik ishida 
shuni hisobga olishi kerak.
N u t q rivojlanishida keskin davrlar moyillik vazifasini bajaradi. Bu 
davrlar mustaqil ah am iy atg a ega b o ‘lgani singari b o sh q a zararli om illar 
b ila n — g e n e tik , b o l a n i n g u m u m i y za ifla sh u v i va h o k a z o l a r b ila n
uyg‘unlashadi.
N u tq n in g yoshga qarab rivojlanish dinam ikasi hayotining birinchi 
yillarida organizm genotipiga va unga t a ’sir qiluvchi a tro f-m u h itg a b o g ‘liq 
ravishda o ‘zgarib turadi: n u tq funksional tiz im in in g rivojlanishi u c h u n
M N S ning n o rm al yetuldigi va ishlab turishi m u h im .
N u t q buzilishlarining kelib chiqishida ek zo g en va organik om illar 
k o 'p r o q rol o ‘ynaydi. Bu sab ab lar guruhi M.Ye. Xvatsev tasnifi b o ‘yicha 
jarohat joyiga qarab organik m arkaziy va organik periferik guruhlarga 
kiritiladi.
E k zo g en -o rg an ik o m illa r d e g a n d a bola M N S ga va bola organizm iga 
yaxlit t a ’sir etuvchi turli xil zararli t a ’sirlarni t u s h u n a m iz . Bu om illarning 
t a ’sir etish vaqtiga qarab quyidagilarga b o'linadi:
1. 
Homilalik, y a ’ni (perinatal) bolaning o n a qornidaligi vaqtidagi 
t a ’sirlar.


2. T u g ‘ruq vaqtidagi ja r o h a t l a r (natal).
3. T urli xil zararli o m illa rn in g t u g 'r u q d a n keyingi davrda t a ’siri (p o st­
natal).
K o 'p in c h a hom ilalik patologiyasi tu g 'r u q pay tid a bola nerv tizim ining 
j a r o h a t l a n i s h i b ila n q o 's h i l i b y u z a g a k e la d i. B u n d a y u y g 'u n l a s h u v
z a m o n a v iy tibbiy a d a b iy o tla r d a " p e rin a ta l p a to lo g iy a " t e r m in i b ila n
belgilanadi. N e r v tiz im in in g b u n d a y ja r o h a tla n is h i turli xil patologik 
holatlarni, h o m ila d o rlik davrida turli xil zararli o m illarn in g h o m ilag a 
t a ’sir etishi, tu g 'r u q paytida va t u g ‘ruqdan s o ‘ng dastlabki davrlarda zararli 
o m illa rn in g t a ’sir etishini birlashtiradi. P e rin a ta l pato lo g iy a o n a n i n g
h o m i l a d o r l i k v a q tid a g i k a s a llik la r i, in f e k s i y a l a r , in t o k s i k a t s i y a l a r ,
h o m ila d o rlik to k sik o z la ri, s h u n in g d e k , turli k o 'r in is h d a g i ak u sh e rlik
patologiyalari (tos suyagining torligi, c h o 'z ilg a n yoki tezlashgan tu g ‘ruq, 
m u d d a td a n ilgari suv k etishi, k in d ik k a o 'ra lis h , h o m ila n in g n o t o ‘g ‘ri 
yotishi va h.k.) asosida yuzaga keladi.
N e rv tiz im in in g perinatal patologiyasida dastlabki o ‘rinlam i asfiksiya 
va tu g 'r u q travm asi egallaydi.
H o m i l a d o r l i k d a v rid a h o m i l a rivojlanishidagi b u zilish la r t u g 'r u q
travm asi va asfiksiyani ( tu g 'r u q paytida h o m ila g a kislorod yetishmasligi) 
keltirib chiqaradi. Bu esa h o m ila n in g h im o y a va adaptatsiya m ex an izm in i 
pasaytiradi. T u g ‘ruq travm asi va asfiksiya h o m ila m iyasining n o t o ‘g ‘ri 
rivojlanishi ni kuchaytiradi.
T u g ‘r u q t r a v m a s i k a l l a s u y a g i i c h i g a q o n q u y i l i s h i va n e r v
hujayralarining oMishiga olib keladi. Kalla suyagi ichiga q o n quyilishi 
bosh miya p o ‘stlo g ‘ining nu tq zonalariga h a m o ‘z t a ’sirini o 'tk a z ish i 
m u m k in . Buning oq ib atid a b o sh miya p o ‘stlog‘i taraqqiyoti ja r a y o n id a
turli xil n u tq buzilishlari kelib chiqadi (alaliya). C h a la tug'ilgan bolalarda 
kalla suyagi ichiga q o n quyilishi xavfi k o ‘p r o q b o ‘ladi. B unga u la rn in g
t o m i r devorlarining zaifligi sabab b o ‘ladi.
N u t q h a r a k a t m e x a n i z m i n i t a ’m i n l o v c h i m i y a n i n g m a ’l u m b ir 
sohasidagi j a r o h a t o ‘c h o g ‘i natijasida asosan n u tq n in g tovush talaffuz 
t o m o n i d a buzilishlar vujudga keladi — dizartriya.
N u t q buzilishlari etiologiyasida o n a va h o m ila q o n in in g im m u n o lo g ik
jih a td a n m os kelmasligi h a m m u h im rol o ‘ynaydi (rezu s-o m il, eritrotsit 
antigenlari b o ‘yicha). R e z u s yoki an tite lo guruhlari y o ‘ldosh orqali o ‘tib 
h o m ila eritrotsitlarining b o ‘linishini keltirib chiqaradi.
B uning natijasida e ritro tsitlard an M N S u c h u n zaharli b o ‘lgan m o d a
— bilirubin ajraladi. U n i n g t a ’siri ostida m iyaning p o 's tl o q osti b o ‘limlari, 
eshituv yadrolari jarohatlanadi. Bu esa eshituvning buzilishi bilan birgalikda 
n u tq n in g tovush talaffuz t o m o n in in g buzilishiga olib keladi.
O n a qornidaligida m iyaning jaro h atlan ish i natijasida b i r m u n c h a o g ‘ir 
n u tq buzilishlari vujudga keladi. Bu n u tq buzilishlari qoidaga k o ‘ra b oshqa 
p o lim o rf n u q so n la r bilan q o ‘shilib keladi (eshituv, ko'ruv, ta y a n c h harakat
23


apparati, intellekt). Bular h o m ila d o r ayolning qizilcha, to k so p la z m o z va 
b o sh q a yuqum li kasalliklar bilan kasallan g an id a kuzatiladi. Bu ho ld a 
n u tq buzilishlari va b o sh q a n u q so n la rn in g og'irlik darajasi h o m ila n in g
o n a qornidaligi davrida k o 'p r o q m iyaning jaro h a tla n ish i vaqtiga b o g ‘liq 
b o ‘ladi. H o m i l a d o r l i k n i n g d a s tla b k i u c h i n c h i o y id a , s h u n i n g d e k ,
e m b rio g en ez davrida, y a ’ni 4 haftalikdan 4 o y lik k a c h a b ir m u n c h a o g ‘ir 
j a r o h a t l a n i s h l a r k u z a t i l a d i . H o m i l a d o r l i k n i n g k e c h s ta d iy a la r id a g i 
patologik t a ’sirlar, o d a td a o g ‘ir n u q so n larn i keltirib c h iq arm asa h a m , 
n e r v t i z i m i n i n g s h a k l l a n i s h i n i k e c h i k i s h i g a , u n i n g s t r u k t u r a s i
m ielinizatsiyasining buzilishiga olib keladi.
M i y a r i v o j l a n i s h i d a a n o m a l i y a l a r i b o r b o l a l a r d a k o ' p g i n a
d izem b rio g en etik stigm lar te z -te z kuzatiladi; kalla suyagi assimetriyasi, 
tanglay anomaliyalari, yuqoridagi j a g ‘ rivojlanishidagi kamchiliklar, pastki 
ja g ‘ aploziyasi; m iekrognatiya, prognatiya va boshqalar. H o m ila g a t a ’sir 
etuvchi zararli o m illa r t a ’siri ostida vujudga keluvchi n u tq buzilishlariga 
o ch iq rinolaliyani misol qilish m u m k in .
H o m i l a d o r l i k d a v r id a o n a n i n g y u q u m li va s o m a t i k kasalliklari, 
b a c h a d o n - y o ‘ldosh q o n aylanishining buzilishiga, h o m ila o ziqlanishining 
buzilishi va kislorod yetishmasligiga olib kelishi m u m k in . A gar hom ilaga 
surunkali kislorod yetishmasligi o ‘tldr kechm asa, u hech qanday buzilishni 
k e ltirib c h i q a r m a s l i g i m u m k i n , b i r o q h o m i l a s h a k l l a n i s h t e m p i n i
b ir m u n c h a sekinlashtiradi. Buning natijasida h o m ila m u d d a tig a yetib 
tu g ‘ilishiga q a ra m a y bola t o 'la s h ak llan m ag an , nerv tizimi z a if tu g ‘iladi. 
N e rv tizim ining mielinizatsiya jarayoni sekinlashadi, nerv hujayrasi va 
lining aksonlari differensatsiyasi izdan chiqadi, m iyaning neyronlararo 
alo q asin in g shakllanishi qiyinlashadi. Bu o m illa r o ‘z n avbatida n u tq
faoliyatining shakllanishiga salbiy t a ’sir ko'rsatadi.
O n a qornida h o m ila rivojlanishining buzilishi — em briopatiyalar — 
yuqumli kasalliklar, d o ri-d a rm o n la r ichish, ionlashgan radiatsiya vibratsiya, 
homiladorlik vaqtida ichish va chekish bilan bog'liq hollarda vujudga keladi. 
Alkogol va nikotinning naslga zararli t a ’siri a n c h a yil ilgari aniqlangan.
A y n i v a q t d a n u t q b u z i l i s h l a r i b i l a n u y g ‘u n l a s h g a n a l k o g o l l i -
e m b rio p a tik genezli oligofreniyaning klinik k o 'rin ish i o ‘rganildi. Turli 
xil nu tq n u q so n larin in g kelib chiqishiga surunkali alkogolizm ning t a ’siri 
k o ‘rsatildi, jism oniy, nutqiy va aqliy rivojlanishning o rq a d a qolishini o ‘z 
ichiga olgan alkogolli-em b rio p atik s in d ro m t a ’riflab berildi. Alkogolli- 
e m briopatik sin d ro m d a bola nutq ining rivojlanishiga noqulay t a ’sir etuvchi 
yaqqol ifodalanm agan eshituvning buzilishi holati aniqlangan.
Alkogolizmga chalingan o ta - o n a la r d a h o m ila o 'lim in in g xavfi o n a
qornidaligi va perinatal d avrlarda j u d a yuqoridir. B u n d a n tashqari, chala 
tu g ‘ilishi, hom ilalik va in tra n a ta l asfiksiya, s h u n in g d e k , kasalliklarga 
m oyillik va b o la h a y o tin in g birin ch i yilida o ‘lim h o la tin in g yuqori 
darajadaligi h a m alkogolizm ga bog'liqdir.
24


Bu b o lalar m a k ta b g a c h a va m a k ta b yo sh id a o 'z in in g jis m o n iy zaifligi, 
nutqning to 'liq rivojlanmaganligi bilan uyg‘unlashgan psixik rivojlanishning 
o rq a d a qolg anligi, h a ra k a tc h a n lik n in g to rm o z la n g a n lig i, faol diqqati, 
k o 'ru v va eshituv idroki funksiyalarining buzilganligi bilan ajralib turadi. 
U la r d iq q a tin in g tarqoqligi bilish faoliyatining kamligi, t a ’lim jarayonidagi 
qiyinchiliklar bilan uyg‘unlashadi. Ayni vaq td a k o 'p g in a ishlar chekishning 
ayol sog‘lig‘i, hom iladorlik va tu g ‘ruqning kechishiga y o m o n t a ’sir etishiga 
bag‘ishlangan. B olaning chala tug'ilishi, psixik va jis m o n iy rivojlanishdan 
o rq a d a qolishi bilan c hekishning aloqasi borligi isbotlandi.
M a ’l u m o t l a r g a k o ‘ra o t a yoki o n a n i n g s u ru n k a li c h e k is h i irsiy 
m o d d a n in g p a to lo g ik o'z garishiga — m u tatsiy alarg a olib kelishi m u m k in . 
H o m ila g a bir q a to r zararli om illarn in g b irgalikda t a ’sir etishi, ayniqsa, 
xavfliroqdir (alkogolizm va ch ek ish n in g h o m ila d o rlik toksikozlari bilan 
birga kelishi va hokazolar).
H om iladorlik toksikozlariga chala tugMlish, tug'ruqdagi qisqa muddatli 
asfiksiya, yengil k o ‘rinishdagi m iy an in g m in im a l organik jaro h a tla n ish in i 
keltirib ch iq arad i ( m in im a l miya disfunksiyasi ( M M D ) M M D ga ega 
bolalar u c h u n d iq q a tn in g tarqoqligi, xotira pastligi, m o t o r buzilishlar, 
to rm o z la n g a n lik , turli xil n u tq buzilishlari xarakterlidir.
Ayni v a q td a yengil miya yetishm ovchiligida psixik d iz o n to g e n e z n in g
a lo h id a b ir k o ‘rinishi ajratilgan. Bu k o 'rin is h asosida a lo h id a oliy p o 's tl o q
funksiyalarining yoshga oid vaqtinchalik yetishm aganligi yotadi. Bu n u tq
r i v o j l a n i s h i d a o ‘z ig a x o s o r q a d a q o l i s h va p s ix ik r i v o j l a n i s h n i n g
notekisligini keltirib chiqaradi.
M in im a l m iy a disfunksiyasida m iya funksional tizim i rivojlanishi 
te m p in in g sekinlashuvi alohida o 'rin g a ega.
N u t q buzilishlarining kelib chiqishi b o ‘yicha moyilligi bo r bolalar 
g u ru h in i M M D ga ega bolalar tashkil qiladi. N u t q buzilishlarini o ‘z 
vaqtida an iq lash va psixik rivojlanishni barvaqt rag‘batlantirish, bu toifa 
b o lalar n u tq iy va aqliy rivojlanishining kechikishini m a ’lu m d arajada 
yaxshilashi m u m k in . Logoped va pedagog-defektolog M M D s indrom ining 
d a s tla b k i b e lg ila r in i bilishi m u h i m . H a y o t i n i n g b irin c h i y ilid a bu 
sin d ro m n in g asosiy belgilari "kichik nevrologik belgilar" no m i bilan yuzaga 
keladi: em adigan bolalarda, odatda, faol harakatlarga xalaqit bermaydigan, 
biroq tu rg 'u n lig i bilan farqlanuvchi m u s h a k to n u s in in g yengil buzilishi, 
tr e m o r ko'rinishidagi yaqqol ifodalanm agan ixtiyorsiz harakatlar, u m u m iy
titr o q s e n s o m o t o r rivojlanishning k e c h ik ish i (ay n iq sa, k o ‘r u v - m o t o r
koordinatsiyasi), m ayda q o ‘l motorikasi differensiyalashgan harakatlarining 
r i v o j l a n i s h i n i n g o r q a d a q o l i s h i , p r e d m e t - m a n i p u l y a t i v f a o l i y a t
shakllanishining sekinlashuvi. Yuqoridagi b a rc h a belgilar yengil nevrologik 
s im p to m a tik a d a k o ‘rish m u m k in .
N u t q buzilishlari, k o 'p i n c h a erkak jinsiga m a n s u b shaxslarda yuzaga 
keladi. S o ‘nggi yillar ta d q iq o tlarid a o d a m jinsiga qarab o ‘ng va c h a p
25


(nutqiy) gem isferalar (yarim sharlar) rivojlanishida farq borligi k o ‘rsatib 
berildi. C h a p y a rim s h a r asosan nutqiy funksiyani am alg a oshiradi, o ‘ng 
yarim sh ar esa k o ‘ruv-fazoviy gnozisni am alg a oshiradi. 0 ‘g ‘il bolalarda 
qizlarga nisb atan o ‘ng y a rim s h a r tezroq shakllanadi. Qiz b olalarda esa, 
a k s i n c h a , c h a p y a r i m s h a r l a r t e z r o q s h a k l l a n a d i va s h u n g a b o g 'l i q
b i r m u n c h a erta m u d d a tla rd a ularda nu tq rivojlanishi aniqlanadi. B u n d a n
tashqari qiz bo lalard a b i r m u n c h a yaqqol ifodalangan yarim sh arlararo
o ‘z a r o t a ’s i r e r t a s h a k l l a n a d i . Bu u l a r d a m i y a j a r o h a t l a n i s h i n i
kom p en satsiy alash d a yaxshi y o rd am beradi.
B undan tashqari o ‘g ‘il bolalarda nutq buzilishlarining k o ‘p uchrashiga 
x r o m o s o m a tu z ilis h id a g i o ‘z ig a xos o ‘z g a ris h la rg a b o g ‘liq rav ish d a 
intellektual va n u tq buzilishlari sabab b o ‘lishi m u m k in .
Bolalarda n u tq buzilishlarining kelib chiqishida m iyaning erta organik 
jarohatlanishlari k a tta rol o ‘ynaydi.
E m o t s io n a l- d e p r iv a ts iy a k a tta a h a m iy a tg a e g a d ir ( k a tta la r bilan
em otsional ijobiy alo q an in g yetishmasligi).
Hayotining birinchi yillarida bola va o naning o ‘zaro aloqasi buzilishiga 
alohida e ’tib o r qaratiladi. M a ’Iumki, n u tq funksiyasi shakllanishi u c h u n
h a y o tn in g birinchi yilida n o rm al rivojlanish m u h i m a h a m iy a tg a ega. Bu 
esa bolaning o n a bilan yoki o ‘ziga yaqin b o 'lg a n b o s h q a kishilar bilan 
t o ‘g ‘ri o 'z a r o m u n o s a b a t b o ‘lishini talab etadi.
N u tq buzilishlari turli xil noqulay om illarning bola miyasiga va uning 
keyingi rivojlanishiga t a ’sir etishi natijasida h a m kelib chiqadi. B unday 
nu tq buzilishlarining tuzilishi zararli o m iln in g t a ’sir etish vaqti va miya 
jarohatlanishi o ‘c h o g ‘iga b o g l i q ravishda farqlanadi.
Miya ja ro h a tla n is h id a lokalizatsiya ja ro h a tla n is h darajasi va nu tq
buzilishlari aspekti b o ‘yicha va keyingi asoratlari orasida t o ‘la bir-biriga 
bog'liqlik b o ‘lmaydi. Bolalardagi chap gem isferalarning t u g ‘m a yoki erta 
o r t t i r i l g a n j a r o h a t i k o ‘p i n c h a n u t q b u z i 1 i s h l a r i g a o lib k e l m a y d i
(jarohatlanish n u tq q a c h a b o ‘lgan davrda hosil b o ‘ladim i yoki shakllanib 
b o 'lg a n n u tq davridam i, b u n d a n q a t ’iy nazar). Bu fikr 100 yil a w a l
ko'rsatilgan va s o ‘ng ta d q iq o tla rd a tasdiqlangan.
K attalarda sh u n g a o ‘xshash ja r o h a tla r m a ’lum o 'rin g a ega bo'ladi. 
M a ’Iumki, yaxshi rivojlangan n u tq q a ega bo lan in g kalla suyagi travmasi 
k a tta la rg a q a r a g a n d a afaziy an i a n c h a k a m k eltirib c h iq a ra d i. M iya 
plastikligi m a ’lu m d a r a j a d a m iy a tu z ilis h in in g y e tilm a g a n lig i bilan 
belgilanadi. Bu bilan bola miyasining ja ro h a tla n is h o ‘c h o g ‘i va og'irligi 
orasida va n u tq buzilishlarining kelib chiqish chastotasi orasida a n iq bir- 
biriga bog'liqlikning y o ‘qligi tushuntiriladi.
Adabiyotlarda s h u n d a y nazariya keltirilgan, e rta y oshlarda bolaning 
ch a p gem isferalarining, h a tto b u tu n la y olib tash lag an d a h a m maxsus 
n u tq buzilishlari kelib chiqmasligi m u m k in . Bu ho lat bola miyasining 
plastikligi bilan, qolaversa, b o la n in g yetilm agan miyasida biroz bir-biriga
26


a ra la sh g a n ro q n u t q z o n a la rin in g borligi b ila n iz o h lan ad i. N e r v tizimi 
plastikligi va n e v r o n l a r m ielin iz a tsiy a la n ish i darajasi o ra s id a teskari 
b o g ‘liqlik m avjud: mielinizatsiya q a n c h a k a m b o 'lsa , y a ’ni ular q a n c h a
k a m yetilsa plastikligi s h u n c h a oshadi.
Bu s h u n d a n a m o y o n b o ‘ladiki, o ‘z in in g j a r o h a t l a n g a n t o m o n i d a
sinapsni (nerv hujayralari orasidagi aloqani am alga oshiruvchi) shakllantira 
o l m a y d i g a n n e r v h u j a y r a s i n i n g a k s o n i , u n i s o g ' l o m y a r i m s h a r d a
shakllantirishi m u m k in . Biroq bu faqat bir h o la td a am a lg a oshadi, agar 
miya p o ‘stloq b o ‘limlari mielinizatsiyasi hali tu g a m a g a n b o ‘lsa va sog‘lom
y a rim sh a rd a b a r c h a sinaptik h o silalar'sh ak llan ib b o 'l m a g a n b o ‘lsa.
E r t a y o s h l a r d a b o la b o s h miyasi p o ‘s t l o g ‘in in g b i r t o m o n l a m a
ja ro h atlan ish i k attalarga q arag an d a o ‘zgacha sifatli buzilishlarni keltirib 
chiqaradi. A g a r k a tta la rd a afaziya, o d a td a , d o m i n a n t c h a p y a rim s h a r 
jarohatlanishi natijasida yuzaga kelsa, b o la la rd a u la r k o ‘p in c h a ikkala 
y a rim sh a r ja r o h a tla n is h i natijasida yuzaga keladi. B u n d a n tashqari, h a tto
o ‘ng y a r i m s h a r l a r n i n g ( o d a t d a , s u b d o m i n a n t ) j a r o h a t l a n i s h i n u t q
rivojlanishida m a ’lu m miqdordagi buzilishlarni keltirib chiqarishi m u m k in .
Bu hold a, m a k ta b g a c h a yoshda nu tq buzilishlarini keltirib chiqaruvchi 
ekzog en -o rg an ik om illarning rolini b aholashda quyidagilarni hisobga olish 
m u h im : vaqt, j a r o h a t xarakteri va lokalizatsiyasi, bola nerv tizim ining 
p l a s t i k x u s u s i y a t i , s h u n i n g d e k , m i y a j a r o h a t l a n i s h v a q t i d a n u t q
funksiyasining shakllanganlik darajasi.
N u tq buzilishlari etiologiyasida nasiiy om illar h a m m a ’lum ahamiyatga 
ega. K o ‘p i n c h a , u la r, h a t t o a h a m iy a ts iz o m i l l a r t a ’siri o s tid a n u tq
patologiyalarini yuzaga keltiruvchi "moyillik" vazifasini bajaradilar.
Ayrim holatlard a nasliy om illar boshlovchi sabab sifatida ishtirok etadi. 
M asalan, adabiyotlarda sh u n d ay m a ’lu m o tla r keltiriladi: tanglay yoriqligi 
bilan shartlangan rinolaliya 10% — 30% hollarda nasliy om illar bilan bog‘liq 
b o ‘lishi m u m k in . (P .G . Svetlov, 1962-yillar A.Ya. Piskunov, I960 va 
boshqalar). A .E. G u t s m a n (1980) m a ’lu m otiga k o ‘ra rinolaliyaning nisbiy 
shakllari chastotasi b o r - y o ‘g ‘i 1,31% ni tashkil e ta r ekan.
S.A. G r i d n e v (1976) m a ’lum otiga k o ‘ra, d u d u q la n u v c h ila r orasida 
nasliy og‘irlik 17,5% ni tashkil qiladi. Y o z m a n u tq buzilishlarining kelib 
chiqishida (disgrafiya, disleksiya) nasliy om illarning roli aniqlangan. N u tq
buzilishlarini kelib chiqishida nasliy o m illar, o d a td a , e k z o g e n -o rg an ik
va ijtim oiy o m illa r bilan birgalikda keladi. S h u n in g d e k , ular ayrim nu tq
buzilishlarning keltirib chiqarishda boshlovchi omil b o 'lib xizmat qiladilar. 
B ularga x r o m o s o m a s in d r o m i va nerv t i z i m i n i n g n a s liy - d e g e n e r a tiv
kasalliklarida kuzatiluvchi n u tq buzilishlari n o m i b ila n alohida g u ru h n i 
tashkil qiladi. U la rn in g xususiyati kasallikning o 'z i d a n kelib chiqadi.
X r o m o s o m a s i n d r o m l a r i ( y o k i x r o m o s o m a k a s a llig i) t u g ' m a
hisoblanadi va o d a td a , prog rid ien t o q im g a ega b o 'lm a y d i. Deyarli b a rc h a
x r o m o s o m a s in d ro m la rid a bo lan in g jism o n iy , nerv-psixik rivojlanishida
27


o rq a d a qolish kuzatiladi, sh u n in g d e k , u yoki bu d arajada n u tq rivojlanishi 
h a m buziladi.
X ro m o s o m a sin d ro m i ikki g u ru h g a bo'linadi:
Birinchi g uruh — a u t o s o m a strukturasi yoki so n in in g o'zgarishi bilan 
bog'liq sindrom lar.
Ikkinchi g u ru h — jinsiy x r o m o s o m a la rn in g o ‘zgarishi bilan bog'liq 
sindrom lar.
B irm u n c h a y a q q o lro q ifodalangan n u tq rivojlanishidagi buzilishlar 
va n u tq k am chiliklari birin ch i g u ru h s in d ro m la rid a kuzatiladi. Ular, 
o d a t d a , i n t e l l e k t y e t i s h m o v c h i l i g i a n i q n u q s o n l a r v a r i v o j l a n i s h
an om aliyalari bilan birga q o 'sh ilib keladi. B unga D a u n kasalligidagi nutq 
buzilishi misol b o ‘la oladi.
So'nggi yillarda b u tu n d u n y o d a alohida e ’tiborni o ‘ziga jalb qilib 
kelayotgan m u a m m o bu — x -x ro m o s o m a s id a o ‘ziga xos o ‘zgarishlari 
b o 'l g a n b o la la r n in g n u t q b u zilish lari m a s a la s id ir (fragil yoki m o ‘rt 
x ro m o s o m a la r sin d ro m i). Bu s in d r o m d a n u t q buzilishlari polim orfdir: 
n u t q n i n g t o 'I i q riv o jla n m a g a n lig i, d iz a r tr iy a , g o h i d a d u d u q l a n i s h .
Perseveratsiyalar bilan birga qo'sh ilib keluvchi n u tq te m p in in g tezlashuvi
s h u n i n g d e k , h a r a k a t n i n g t o r m o z l a n g a n l i g i , affe k tiv b u z i l i s h l a r bu 
sin d ro m g a xarakterlidir.
N e rv tizim ining nasliy -d eg en erativ kasalliklari g e n etik m a ’lu m o tn in g
o'zgarishi bilan n a m o y o n b o 'la d i. U larn in g asosida gen mutatsiyalari 
yotadi. Bu gen m utatsiyalari ayrim oqsil strukturalari yoki ferm e n tla r 
sintezini izdan chiqaradi. Bu turli xil buzilishlarni keltirib chiqaradi.
0 ‘ziga xos n u t q b u z ilis h la r i f e n i l k e t o n u r i y a d a h a m k u z a tila d i. 
F e n ilk eto n u riy a nasliy kasallik b o 'lib , fenilalanin m o d d asi alm ashinuvi 
buzilishidan kelib chiqadi. Bu nu tq buzilishlarining barchasi nerv tizimi 
nasliy alm ash in u v kasalliklari strukturasidagi s in d r o m la r sifatida qabul 
qilingan. Erta bosh lan g an davolov ishlari m a ’lum darajada kasallikning 
o g 'ir kechishini, intellektning keyinchalik pasayishini va n u tq n in g to 'la
rivojlanmaganligini o ld in ro q ogohlantirish m u m k in .
L ogoped s h u n d a y kasalliklarning mavjudligini, ularni erta aniqlash 
va davolash m u h im lig in i, shu singari patologiyalarga sh u b h a la n ilg a n
bolalarni m aqsadga m uvofiq tib b iy -g en etik konsultatsiyaga yo'naltirishni 
y o d d a tutishi m uhim .
D e m a k , n u tq b uzilishlarini keltirib c h iq a ru v c h i etiologik o m illa r 
m u ra k k a b va polimorfdir. N asliy moyillik, n o q u lay m u h it va ja ro h a tla r 
yoki turli xil n o q u la y o m illa r t a ’siri ostida miya shakllanishining buzilishi 
qo'shilib kelishi b ir m u n c h a k o 'p ro q d ir.
N u t q buzilishlari etiologiyasining m u h im m u a m m o la ri quyidagilardir:
1. 
M iya jaro h a tla n ish i vaqti, xarakteri va o 'c h o g 'in i hisobga olgan 
h o ld a p o 's tlo q genezi (alaliya, afaziya) sistemali n u tq buzilishlari sababini 
o 'rganish.
28


2. T urli xil ko'rinishdagi n u t q buzilishlarining kelib ch iq ish id a nasliy 
o m illa r rolini aniqlash.
3. D u d u q la n is h n in g turli xil shakllari ni keltirib chiqarishga moyil 
sharoitlar va sabablarni batafsil o'rg an ish .
4. N u t q buzilishlarining tarqalganligi va uning sabablari haqida statistik 
m a ’lu m o tla rn i o ‘rganish.

Download 16,96 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   289




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish