M. Y. Ayupova


-rasm. Nutq apparatining tuziiish



Download 16,96 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/289
Sana21.05.2022
Hajmi16,96 Mb.
#605768
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   289
Bog'liq
Logopediya Ayupova M.

1-rasm. Nutq apparatining tuziiish:
1— bosh m iya; 2 — bum n bo'shlig'i; 3 — qattiq tcmglay; 4 —b o ‘sh lig ‘i; 5 —lablar;
6 —tishlar; 7—til uchi;
til orqasi; 9 — til olcli; 1 0 — kichik tilcha; 11 — halqum ; 12
— hiqildoq; 13 — trafeya; 14

bronx; 1 5 — o ‘ng o ‘p ka; 1 6 — diafragm a; 17 —
qizilo'ngach; 18 — um urtqa; 19 - orqa m iya; 2 0 — yu m sh oq tanglay.
31


b eg o n a n u tq n i qabul qilish ja ra y o n i r o 'y beradi. N u t q n i t u s h u n is h d a
bosh miya q o b ig 'in in g orq a b o ‘lagi k atta rol o ‘ynaydi. Bu bosh m iy a n in g
k o 'r u v m arkazi hisoblanib, y o z m a n u tq n i o'z lashtirish u c h u n xizm at 
qiladi.
Q obiq osti yadrolari n u tq n in g s u r ’ati va ifodaliligini boshqaradi.
0 ‘tkazuvchi yo'llar. 
Bosh miya qobig'i periferik n u tq a ’zolari bilan 
o ‘zaro bog'liqdir. B u n d a nerv yo'llarining ikki: m a rk a z d a n q o ch u v c h i va 
m arkazga intiluvchi turlari ishtirok etadi.
M a r k a z d a n q o c h u v c h i ( h a ra k a tlan u v c h i) nerv yo'llari b o sh m iy a
qob ig 'in in g periferik n u tq apparati faoliyatining b o sh q aru v ch i m uskullari 
bilan bog'laydi. M a r k a z d a n qochuvchi y o 'l bosh miya q o b ig 'in in g B roka 
m ark azid an bo sh lan ad i.
P e rife riy a d a n m a rk a z g a , y a ’ni n u tq a ’zolari q is m id a n b o sh m iy a
qobig'iga, m a rk a z g a intiluvchi y o 'lla r o 'ta d i.
M a rk a z g a intiluvchi y o 'l p ro p rio re tse p to rla rd a va b a ro re tse p to rlard a
boshlanadi. P ro p rio re ts e p to rla r m u sk u lla r h a rak at a ’zolarining b o 'g 'in li 
q a t l a m l a r i d a j o y l a s h g a n b o 'l a d i . P r o p r i o r e t s e p t o r l a r m u s k u l l a r n i n g
qisqarishi t a ’sirid a h a r a k a tg a keladi. P r o p r io r e ts e p to r la r n in g vazifasi 
m u sk u llarim iz faoliyatini n a z o ra t qilishdir. B a ro re ts e p to rla r o 'z la rig a
nisb atan b o 'lg a n b o sim n in g o'zgarishi natijasida harakatga keladi va u la r 
h a lq u m d a jo ylashgan bo'ladi. Biz g'apirgan vaqtim izda m arkazga intiluvchi 
y o 'l orqali b o sh m iy a qobig'iga kelayotgan p ro p rio va b a ro re ts e p to rlar 
h ara k a ti r o 'y b erad i. M a rk a z g a intiluvchi yo'l b u t u n n u t q organlari 
faoliyatida u m u m i y regulator (boshqaruvchi)lik rolini bajaradi.
Stvol y a d r o s i d a n b o s h m iy a nerv lari b o s h la n a d i. P e rife rik n u tq
a p p a ra tin in g h a m m a a ’zolari bosh m iya nervlari bilan t a ’m in la n a d i. 
U la r d a n asosiylari: u c h ta rm o q li, yuz, t i l - h a l q u m va sayyor nervlar- 
h iqildoq va ovoz boylam larini, h a lq u m va y u m s h o q tanglay m uskullarini 
innervatsiyalaydi. B u n d a n tashqari til-h a lq u m nervi tilning sezuvchi nervi 
bo'lib hisoblanadi. Sayyor nerv esa nafas va yurak a ’zolarining muskullarini 
innervatsiyalaydi. Q o 's h im c h a n e r v b o 'y i n muskullarini innervatsiyalaydi, 
til osti nervi til m uskullarini harakat nervlari bilan t a ’minlaydi.
Bu tiz im b o 'y ic h a b o sh m iy a nervlari orqali nerv impulslari m arkaziy 
n u t q a p p a ra tid a n periferik n u tq apparatiga yuboriladi. N e rv impulslari 
n u t q a ’zolarini h arak atg a keltiradi.
M a rk a z iy n u t q ap p a ra tin in g n u tq ap p aratig a boruvchi bu yo'l n u tq
m e x a n iz m in in g faqat bir qism ini tashkil qiladi. U n i n g b o s h q a qism i 
orqaga, y a ’ni periferiyadan m arkazga qaytuvchi alo q a d a n iborat.
E n d i periferik n u tq a p p a ra tin in g tuzilishini ko 'rib chiqam iz.
Periferik n u tq apparati uch b o 'lim d a n ib o ra t: 1) nafas b o 'lim i; 2) 
ovoz b o 'lim i; 3) artikulatsion b o 'lim .
N afas b o 'lim ig a k o 'k ra k qafasi, b ro n x lar va traxeya kiradi.
N u t q n i talaffuz etish nafas olish bilan uzviy bog'liqdir. N u t q nafas


chiqarish fazasida hosil b o 'la d i. N afas chiqarish ja ra y o n id a havo oqimi 
bir vaqtning o ‘zida tovush hosil qiluvchi va artikulatsion funksiyani bajaradi 
(shu bilan birga, asosiy funksiyasi havo a lm ash in u v in i h a m bajaradi). 
N afas olish n u tq ja ra y o n id a , o d a m jim tu rg a n odatdagi v a q td an jiddiy 
farq qiladi. N afas chiqarish nafas olishdan biroz u zo q ro q bo'ladi (nu tq d an
tashqari vaq td a nafas olish va nafas c h iq a rish n in g davomiyligi deyarli bir 
xil b o 'lad i). B u n d a n tashqari n u tq talaffuz qilinayotgan vaqtda nafas 
olish harakatlari soni odatdagi nafas olish va nafas chiqarish (nutqsiz) 
v a qtidagidan ikki m a r o ta b a kam dir.
U z o q n a fa s c h i q a r i s h u c h u n k o ‘p h a v o z a p a s i k e r a k b o 'l i s h i
tushunarlidir, Sh u n in g u c h u n n u tq jara y o n id a havo olish va c hiqarishning 
hajm i ko 'p ay ad i ( ta x m in a n 3 m arta). N u t q vaqtida nafas olish nisbatan 
qisqa va ch u q u r bo'ladi. N u t q vaqtidagi nafas olishning yana bir xususiyati 
shundaki, n u tq jarayonidagi havo chiqarish havo chiqarish muskullarining 
faol harakati ostida so d ir bo'ladi. Bu esa u z o q va c h u q u r nafas chiqarishga 
im k o n yaratadi va b u n d a n tashqari, h a v o oqim i bosim ini ko'paytiradi 
(busiz ja r a n g d o r n u tq n in g b o'lishi m u m k in emas).
O voz b o 'lim i hiqildoq va u bilan birga joylashgan ovoz paychalaridan 
tashkil to pgan. H iq ild o q nafas y o'lining b u ru n bo'shlig'idan keyingi qismi. 
H iq ild o q havoning traxeyaga o 'tis h in i t a ’m inlaydi va unga qattiq, suyuq 
m o d d a la r tushishiga to 's qinlik qiladi. H iqildoq bo 'y in n in g oldingi qismida 
jo y lash g an d an hiqildoq d o 'n g i, ayniqsa, o z g 'in kishilarda ko 'zg a yaqqol 
k o 'rin ib turadi. A n a shu d o 'n g lik kekirdak olm osi deb ataladi. H iqildoq 
g apirg an d a, y o 'ta lg a n d a , ashula a y tg a n d a oson h arakatlanadi. H iq ild o q
to q uzuksim on, shoxsimon va juft c h o 'm ic h s im o n , shoxsim on tog'aylardan 
iborat. Hiqildoq asosi bir-biri bilan b o 'g 'im la r orqali birikkan tog'a ylardan 
tashkil to pgan bo'lib, b o 'g 'i m l a r d a harak at maxsus m uskullar harakati 
y o rd a m id a ro 'y beradi.
H iq ild o q d a ovoz paychalari joylashgan bo 'lib , ular nafas olganda
qattiq yoki sekin gap irg an d a m u a y y a n holatni egallaydi.
E rkaklarda hiqildoq ayollarga nisb atan kattaroq, ovoz paychalari esa 
u z u n ro q va qalinroqdir. A y o llard a ovoz p aychalarining uzunligi 18—20 
m m , erkaklarda 20—24 m m g a c h a bo 'lad i.
O 'g 'il va qiz bolalarda b a lo g 'a tg a yetish davri boshlangunga q a d a r 
h iq ild o q n in g kattaligi va tuzilishida farq b o 'lm a y d i. H iqildoqda o'zgarish 
qizlarda 12—13, o'g 'il b olalarda 13—15 yoshda sodir bo'ladi. Bu vaqtda 
hiqild o q n in g kattaligi qizlarda 1/3, o'g 'il bolalarda 2 /3 qismga o's adi va 
ovoz paychalari cho'z iladi.
Ilk yoshdagi bolalarda hiqildoqning shakli voronkasimon bo'ladi. Bolaning 
o'sishiga qarab hiqildoq asta-sekin silindrsimon shaklga yaqinlashadi.
O voz paychalari o 'z in in g massasi bilan hiqildoqning k o 'p qismini 
egallab oladi va to r ovoz tu ynugini qoldiradi.
O d a td a g i n afas o lis h d a o v o z tu y n u g i k e n g o c h ila d i, te n g y onli
33


u c h b u r c h a k s h a k l i g a k e l a d i . B u n d a n a f a s o l a y o t g a n v a n a f a s
chiqarayotgandagi" havo keng ovoz tu y n u g id a n bem alol o ‘tib ketadi.
Ovoz (yoki fonatsiya) q an d a y sodir bo'ladi? O vozning hosil b o i i s h i d a
ovoz paychalari qisqargan h o la td a b o ‘ladi. C h iq a rila y o tg a n havo oqim i 
qisqargan ovoz paychalari orasidan o ‘tay o tib , ularni biroz ch etg a suradi. 
K eyin y ana ch iqarilayotgan havo oqimi bosim i ostida o 'z in in g pishiqligi 
h a m d a h iq i l d o q m u s k u l l a r i n i n g h a r a k a t i b ila n o ‘z h o l i g a q a y ta d i. 
C hiqarilayotgan havo o q im in in g bosim i t a m o m b o 'lg u n g a q a d a r ovoz 
paychalarining qisqarishi va ch o 'zilish i d a v o m etaveradi (2-rasm ).
Ovoz p aychalarining tebranishi tufayli chiqarilayotgan havo oqimi 
ovoz paychalari ustida tebranish chastotasiga aylanadi. Bu te b ra n ish la r 
tevarak-atrofga yetkaziladi va biz uni ovoz tovushlari deb qabul qilamiz.

Download 16,96 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   289




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish