M. Y. Ayupova


Tekshirish uchun savollari va topsliiriqlar



Download 16,96 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/289
Sana21.05.2022
Hajmi16,96 Mb.
#605768
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   289
Bog'liq
Logopediya Ayupova M.

Tekshirish uchun savollari va topsliiriqlar:
1. L o g o p e d iy a s o ‘zini izohlab bering.
2. L ogopediyani fan sifatida t a ’riflab bering.
3. L o g o p e d iy a n in g p re d m e ti, obyekti va aham iyatini sharhlang.
4. L ogopediya fanining m aqsad va vazifalari n im a la rd a n iborat?
5. L o g o p ed iy a qaysi fanlar bilan b o g ‘langan?
6. L o g o p ed iy an in g m e to d o lo g ik asoslarini sharhlang.
7. L o g o p ed iy a qaysi tam oyillarni o ‘z ichiga oladi?
8. L ogopediya fan in in g rnetodlarini yoriting.
9. L o g o p e d shaxsini t a ’riflang.
10. L o g o p e d iy a d a kategorial a p p a ra t tu sh u n c h a sin i t a ’riflang.
T ayanch tushunchalar:
1. K o m p e n sa tsiy a — o ‘rnini qoplash. B iror psixik funksiya qism an 
yoki t o ‘la ishdan c h iq q a n d a , u n in g vazifasini b o sh q a kuchli rivojlangan 
sog‘ funksiyalar bajaradi.
2. L o g o p e d i y a t e r m i n i g r e k q h a l o g o s ( s o ‘z, n u t q ) , p e y d e o
(tarbiyalayman, o ‘qitarnan), ya’ni "nutqni tarbiyalash" m a ’nosini anglatadi.


2 -BOB. NUTQ BUZILISHLARI 
ETIOLOGIYASI
"Etiologiya" te rm in i g re k c h a s o 'z d a n olingan b o ‘lib, (etio — sabab, 
logos — fan, o'rg an ish ) sabablarni o ‘rganuvchi fan m a ’nosini bildiradi. 
Sababiyat m u a m m o s i q a d im - q a d im d a n insoniyat e ’tiborini o ‘ziga qaratib 
kelgan. Sabablar haqidagi fan sifatida etiologiyaning rivojlanishi tibbiy 
va tabiiy fanlar q a to rid a u m u m i y ilmiy taraq q iy o t bilan uzviy b o g ‘liqdir. 
B undan tashqari "etiologiya" tushunchasining o ‘zi falsafiy kategoriyalardan 
biri b o ‘lib hisoblangani sababli, falsafaning rivojlanishiga uning h a m aloqasi 
bordir.
Yirik patafiziolog I.V. D avidovskiyning tadq iq o tlari bu m u a m m o n i
hal qilishga k a tta hissa q o ‘shdi. U n in g y o zish ich a: " H a r q a n d a y asl 
m a z m u n sabablardan b oshlanib keladi, y a ’ni kauzallik va d e te r m e n iz m
tu s h u n c h a la rid a n bo sh lan ad i. Bu ikki bir-biriga b o g ‘liq, biroq h a r xil 
tu s h u n c h a la r ikki t o m o n l a m a talqin etiladi. Birinchi to m o n d a n sababiyat 
h a q id a , y a ’ni s a b a b - o q ib a t m u n o s a b a tla r i sifatida s h a rh la n s a (aslida 
"etiologiya" tu s h u n c h a s in in g m a z m u n i s h u n d a y b o'lishi kerak), ikkinchi 
t o m o n d a n hodisalar m o h iy a tin i bilish h a q id a , y a ’ni u n in g asosida y otgan 
qo n u n iy atlarn i bilish sifatida sharhlanadi".
N u t q b u z i l i s h l a r i e tio lo g iy a s i m u a m m o s i k a s a llik la rn i k e l t i r i b
chiqaruvchi sab ab lar haqidagi u m u m iy t a ’lim o tla r singari u zo q tarixiy 
rivojlanish y o ‘lini bosib o 'tdi.
Q adim gi grek faylasufi va shifokori G ip p o k r a t (er. av. 4 6 0 - 3 7 7 - y . )
bir q a to r nu tq buzilishlarining sababini k o 'rsa tib o ‘tgan.
Boshqa grek faylasufi Aristotel (er. av. 384—3 2 2 - y . ) nutq hosil b o ‘lish 
jarayonini periferik n u tq ap p a ra tin in g a n a to m ik tuzilishi bilan b o g ‘lab, 
a n a t o m i k t u z ilis h d a g i k a m c h i l i k l a r n i n u t q b u z ilis h ig a s a b a b qilib 
k o 'r s a t g a n . Y u q o r i d a g i l a r d a n s h u n i a y t i s h m u m k i n k i , a n t i k d a v r
olim larining tad q iq o tla rid a y o q nu tq buzilishlari sabablarini tu s h u n is h d a
ikki y o ‘nalish k o ‘rsatilgan. Birinchi y o ‘nalish G ip p o k ra t nuqtayi nazari 
b o ‘lib, bosh m iyaning ja ro h atlan ish i n u tq buzilishlarining kelib chiqishiga 
sabab bo'luvchi bosh ornil ekanligi t a ’kidlangan. Ikkinchisi Aristotelga 
tegishli b o ‘lib, p e rife rik n u t q a p p a r a t i n i n g b u z ilish la ri a y n a n n u t q
b u z ilis h la rin in g sababi e tib k o 'r s a tilg a n . N u t q buzilishlari s a b a b in i 
o ‘rganishning keyingi davrlarida h a m bu ikki nutqayi n a z a r saqlanib 
qolgan.
N u t q buzilishlari etiologiyasi haqidagi tasavvurlar, shu m u a m m o n i
o'r g an islm in g b a rc h a davrlarida, ular m ohiyatini tu sh u n ish n i ifodalaydi. 
S h u n i n g d e k , m a ’lu m d a v r va m u a l l i f l a r n i n g u m u m i y m e t o d o l o g i k
yo 'n alish in i ifodalaydi.
N u t q buzilishlari etiologiyasida bosh miya ja ro h a tla n ish in in g "o ‘z 
o ‘rni" borligi e ra m iz d a n avvalgi 400 m in g yil ilgari G ip p o k ra t to m o n i d a n
aytib o'tilg an b o 'ls a h a m , b u n g a haqiqiy ilmiy tasdiq 1861-yilda, fransuz
18


•.Iiilbkori Pol Broka t o m o n i d a n bosh m iy ad a n u tq markazi mavjudligi va 
I ii i m arkaz ja ro h atlan ish i n u t q buzilishini keltirib chiqarishi « u m k i n l i g i
k o 'rs a tib b e r ilg a n d a n s o ‘n g g in a b e rilg a n d ir. X u d d i s h u n g a o 'x s h a s h
kiishfiyot 1874-yilda V ernike t o m o n i d a n h a m am alga oshirilgan: n u tq n i 
Itishunishda bosh miya q o b ig 'in in g o rq a b o ‘lagi k atta rol o'y n ay d i. Bu 
i|ism da b e g o n a n u tq n i qabul qilish ja ra y o n i r o ‘y beradi.
N u tq buzilishlari etiologiyasi m asalasi X X asrning 20-yillaridan jadal 
ishlana b o s h la n d i. Bu y illa rd a t a d q i q o t c h i l a r ilk b o r, kelib c h iq ish
s a b a b l a r i g a q a r a b n u t q b u z i l i s h l a r i n i t a s n i f l a s h g a u r i n d i l a r . S . M .
I )obrogayev (1922) nu tq buzilishlari sabablari orasida quyidagilarni ajratib 
ko'rsatgan:
1. Oliy nerv faoliyati kasalliklari.
2. A n a to m ik n u tq a p p a r a tid a patologik o ‘zgarishlar.
3. Bolalikdan tarbiyaning yetishm aganligi.
4. O rg a n iz m n in g u m u m iy nevro p atik holati.
iVl.Ye. Xvatsev ilk b o r n u t q buzilishlari sabablarini ichki va tashqi 
o m i l l a r g a a jra td i. S h u b i l a n b i r g a u o r g a n ik ( a n a t o m o - f i z i o l o g i k ,
morfologik), funksional (psixogen), ijtimoiy-psixologik va psixo-nevrologik 
sabablarni ajratib ko'rsatdi.
O r g a n i k s a b a b l a r g a h o m i l a d o r l i k d a v r i d a , t u g ' r u q p a y t i d a va 
lu g ‘ru q d a n s o ‘ng bosh m iy a n in g yaxshi rivojlanmasligi va ja ro h a tla n ish i
sh u n in g d e k , n u t q periferik o rg an larid ag i turli xil org an ik b u zilish la r 
kiritilgan. O rg an ik b u zilish la r m a rk a z iy (m iy a n in g ja ro h a tla n is h i) va 
periferik sabablarga (eshituv organi ja ro h atlan ish i, ta nglay yoriqligi va 
artikulatsion a p p a ra tn in g b o s h q a morfologik o'zgarishlari) ajratilgan.
Funksional sabablarni M .Ye. Xvatsev, I.P. Pavlovning t a ’lim oti orqali 
lu s h u n tir a d i. Bu t a ’lim o t m a r k a z iy n e rv s is te m a s id a q o ‘z g ‘alish va 
lorm ozlanish jarayonlarining o ‘z a ro m uno sab atin i buzilishi haqida b o ‘lib, 
M.Ye. Xvatsev bu orqali o rg a n ik va funksional, m arkaziy va periferik 
sabablarning o ‘z aro m u n o sa b a ti m avjudligini t a ’kidlaydi.
Psixonevrologik sabablarga u aqli zaiflikni, xotira, diqqat buzilishini 
va boshqa psixik j a ra y o n la r buzilishini kiritgan.
M. Ye. Xvatsev ijtim oiy-psixologik sabablarga h a m katta e ’tiborni 
q a r a tg a n va b u n in g o s tid a a t r o f - m u h i t d a g i turli xil y o m o n t a ’sirlar 
yotganini tushuntiradi.
Biologiya, embriologiya, nazariy tibbiyot sohalarida s o ‘nggi 10 yillikda 
q o l g a kiritilgan katta yutuqlar, tibbiy genetika, im m u n o lo g iy a va b o sh q a
la n l a r n i n g e r is h g a n y u t u q l a r i n u t q b u z ilis h la r i e tio lo g iy a s i h a q i d a
c h u q u r r o q t a s a w u r g a ega b o ‘lish im k o n i n i berdi va u la r n in g kelib 
chiqishida e k z o g e n (tashqi) va e n d o g e n (ichki) zararlarning a h a m iy a tin i 
k o ‘rsatdi. N u tq buzilishlarining faqat organik (m arkaziy va periferik) 
sabablarini a jratm asd an , balki funksional sabablarni h a m ajratish, n u tq
buzilishi m e x a n iz m in i bola o r g a n iz m ig a k o ‘rsatadigan t a ’sirini tu sh u n ish
19


h a m kerak. Bu n u tq buzilishlarini korreksiyalash u c h u n to 'g 'ri y o ‘l va 
m e to d la r tanlash, ularni o ld in d a n aytib berish va oldini olish u c h u n h a m
m u h im d ir.
N u tq buzilishlari sababi d e g a n d a — o rg an izm g a tashqi yoki ichki 
zararli om iln in g t a ’sir etishi yoki ularning o 'z a r o aloqasini tu sh u n ish
m u m k in , qaysiki bu, n u t q buzilishi xususiyatini aniqlaydi.
E tio lo g iy a d a ta s h q i va ichki o m i l l a r n i n g roli m a salasi u m u m i y
sababiyat m u a m m o s in in g bir b o 'lim i hisoblanadi. N u t q kam chiligining 
kelib chiqishi va uning klinik ko'rinishi shakllanishida bu ikki omil orasida 
bevosita, o ‘zaro aloqadorlik o'r n atilg an .
N u t q buzilishlarining kelib chiqishida m axsus s h aro itlar k atta rol 
o ‘ynaydi, y a ’ni n u tq kam chiliklarining kelib chiqishiga y o rd a m beruvchi 
yoki to'sqinlik qiluvchi omillar. M a sa la n , psixik tra v m a t a ’siri ostida 
b o la d a d u d u q la n is h y u z a g a kelsa, u ta sh q i sa b a b sifatida k o ‘riladi. 
Q uyidagilar esa d u d u q la n ish n in g kelib chiqishi u c h u n qulay sharoit bo'lib 
xizmat qiladi: bolaning so m atik zaifligi, u ning nevropatik organizmi (nerv- 
psixik q o 'z g 'a lu v c h an lik n in g oshganligi), m arkaziy nerv sistem asining 
erta org anik ja ro h atlan ish i asorati va h.k.
E vo lu tsio n -d in am ik yo n d ash u v va psixikaning shakllanishi jaray o n id a 
biologik va ijtimoiy dialektik birlik tam oyili, n u t q buzilish etiologiyasini 
o 'rg a n is h u c h u n asos b o 'la d i. Bu a s p e k td a bola n u tq iy faoliyatining 
rivojlanishi uning m arkaziy nerv sistemasi ( M N S ) ning yetuklik darajasiga 
qarab belgilanadi va m a ’lum darajada b o la n in g tashqi o la m bilan o ‘zaro 
m u n o sab ati xususiyatlariga h a m bog'liqdir.
L.S. Vigotskiy ishlab c h iq q a n psixik rivojlanishining konsepsiyasi, 
b o lalik d av rid a n u tq rivojlanishi b u z ilis h in in g s a b a b in i o ‘rg a n is h d a
m etodologik asos b o 'lib x izm at qiladi. Psixika rivojlanishining atrof— 
m u h it t a ’siri bilan b o g ‘liqligini tu sh u n tira turib, u "rivojlanishning ijtimoiy 
vaziyati" tushunchasini kiritdi. Bu o ‘z n av b atid a rivojlanishning ichki 
jarayonlari va tashqi sharoitlarni o 'z id a n a m o y o n etadi.
Funksional nutqiy tiz im n in g yetilishi asosida afferentatsiya yotadi, 
y a ’ni turli a n a liz a to rla r orqali tashqi o l a m d a n signal olish. Birinchi 
n avbatda eshituv analizatori turli xil signallarni va eng a w a l o , nutqiy 
signallarni qabul qiladi. E sh itu v afferentatsiyasining m an b ay i b o'lib, bola 
b ilan m u lo q o t qiluvchi k atta o d a m hisoblanadi. S h u n g a bog'liq ravishda 
n u tq iy m u h it va n u tq iy m u l o q o t n i n g roli j u d a k a tta d ir va u la rn in g
yetishm ovchiligi n u tq shakllanishini b uzuvchi asosiy s a b a b la rd a n biri 
bo'lishi m u m k in .
D e m a k , n u t q k a m c h i l i g i g a e g a k i s h i l a r o r a s i d a y o k i n u t q i y
c h e g a r a l a n g a n m u h i t d a t a r b i y a l a n u v c h i ilk y o s h d a g i b o la la r n u tq i 
rivojlanishidan o rq a d a qoladi (k a r-soqov o ta - o n a l a r yoki yaqqol nu tq
kamchiligiga ega o ta -o n a la r, u z o q m u d d a t k asalxonada yotish, turli xil 
o g 'ir kasalliklar tufayli ijtimoiy kontaktga kirishishning chegaralanganligi).
20


Bola nutqining norm al rivojlanishi u c h u n m uloqot m a ’lum aham iyatga 
ega b o'lishi, ijo b iy -em o tsio n al tu sd a kechishi kerak. U n g a tovushlarni 
sh u n d ay g in a eshitish kam lik qiladi (ra d io m a g n ito fo n , televizor). D astlab 
m a ’lum yosh davri u c h u n xarakterli asosda k a tta la r b ila n m u lo q o t qilish 
l o z im . B o la n i k a t t a l a r b i l a n m u l o q o t i s h a k l i n i n g o 'z g a r i s h i n u t q
rivojlanishiga tu rtld b o 'l a d i . D e m a k , h a y o tin in g b irin c h i yili u c h u n
xarakterli b o 'l g a n e m o t s i o n a l m u l o q o t n i 2—3 y o s h la rd a p r e d m e t l i -
harakatga alm ashtirishi u n in g nutqi rivojlanishiga yaxshigina tu rtki b o 'lib
xizmat qiladi. Agarki, b u n d a y o 'z g a ris h yuz b e rm a s a , u h o ld a n u tq
rivojlanishida o rq a d a qolish yuzaga keladi.
Bolada p r e d m e t l i - o 'y i n faoliyati ja ra y o n id a to 'p la n g a n taassu ro tlar 
n u tq rivojlanishiga dastlabki z a m in b o 'lib xizm at qiladi.
Bola. n u t q i n i n g riv o jla n ish i ta s h q i n o q u l a y s h a r o i t l a r n a tija s id a
k echikadi va buziladi: ijobiy e m o ts io n a l m u h i t n i n g y o'qligi, h a d d a n
lashqari sho v q in -su ro n li m u h it.
N u tq taqlid asosida rivojlanadi. Shu sababli ayrim nutqiy kam chiliklar 
(talaffuzning a n iq emasligi, d u d u q la n ish , n u tq t e m p in in g buzilishi va 
boshqalar) asosida taqlid yotadi.
N u tq k am chiliklari k o 'p i n c h a turli xil psixik tra v m a la rd an yuzaga 
keladi (q o 'rq u v , yaqin o d a m in i y o 'q o tg a n d a hayajonlanish, oiladagi u zo q
dav o m e tay o tg an psixik tra v m alo v ch i vaziyat va h.k. ).
Bu n u tq rivojlanishini kechiktiradi, ayniqsa, kuchli psixik travm alarda 
bolalarda psixogen nutqiy buzilishlarni keltirib chiqaradi: m u tiz m , nevrotik 
duduqlanish. Bu n u tq iy buzilishlar M. Ye. Xvatsev tasnifi b o 'y ic h a shartli 
ravishda funksional buzilishga kiritiladi.
S h u n in g d ek , n u tq n in g funksional buzilishlariga quyidagilarni h a m
kiritish m um kin:
1. Bola organ izm ig a zararli t a ’sir ko'rsatishi bilan bo g 'liq buzilishlar.
2. U m u m iy , jis m o n iy zaiflik, c h ala tug'ilish yoki to 'la sh ak llan m ag an
hom ilalik bilan s h a rtla n g a n yetishm aganlik.
3. Ichki organlarning turli kasalliklari, raxit, m o d d alaralm ash in u v in in g
buzilishi.
Bolalardagi nu tq buzilishlarini b ah o la sh d a keskin davrlarni hisobga 
olish shartdir, qaysiki b u n d a n u tq tiz im in in g u yoki bu tarkibiy qismini 
b ir m u n c h a jad al rivojlanishi q a c h o n so d ir b o 'la d i, n u tq iy faoliyatning, 
nerv m e x a n iz m i ja r o h a tla n is h in in g yuqori darajadagi xavfi n im a bilandir 
bog'liq ravishda pay d o bo'lishini o 'rg a n ish o so n ro q kechadi.
N u t q funksiyasining rivojlanishida 3 ta keskin davr ajratiladi:

Download 16,96 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   289




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish