Tekshirish uchun savollari va topsliiriqlar:
1. L o g o p e d iy a s o ‘zini izohlab bering.
2. L ogopediyani fan sifatida t a ’riflab bering.
3. L o g o p e d iy a n in g p re d m e ti, obyekti va aham iyatini sharhlang.
4. L ogopediya fanining m aqsad va vazifalari n im a la rd a n iborat?
5. L o g o p ed iy a qaysi fanlar bilan b o g ‘langan?
6. L o g o p ed iy an in g m e to d o lo g ik asoslarini sharhlang.
7. L o g o p ed iy a qaysi tam oyillarni o ‘z ichiga oladi?
8. L ogopediya fan in in g rnetodlarini yoriting.
9. L o g o p e d shaxsini t a ’riflang.
10. L o g o p e d iy a d a kategorial a p p a ra t tu sh u n c h a sin i t a ’riflang.
T ayanch tushunchalar:
1. K o m p e n sa tsiy a — o ‘rnini qoplash. B iror psixik funksiya qism an
yoki t o ‘la ishdan c h iq q a n d a , u n in g vazifasini b o sh q a kuchli rivojlangan
sog‘ funksiyalar bajaradi.
2. L o g o p e d i y a t e r m i n i g r e k q h a l o g o s ( s o ‘z, n u t q ) , p e y d e o
(tarbiyalayman, o ‘qitarnan), ya’ni "nutqni tarbiyalash" m a ’nosini anglatadi.
2 -BOB. NUTQ BUZILISHLARI
ETIOLOGIYASI
"Etiologiya" te rm in i g re k c h a s o 'z d a n olingan b o ‘lib, (etio — sabab,
logos — fan, o'rg an ish ) sabablarni o ‘rganuvchi fan m a ’nosini bildiradi.
Sababiyat m u a m m o s i q a d im - q a d im d a n insoniyat e ’tiborini o ‘ziga qaratib
kelgan. Sabablar haqidagi fan sifatida etiologiyaning rivojlanishi tibbiy
va tabiiy fanlar q a to rid a u m u m i y ilmiy taraq q iy o t bilan uzviy b o g ‘liqdir.
B undan tashqari "etiologiya" tushunchasining o ‘zi falsafiy kategoriyalardan
biri b o ‘lib hisoblangani sababli, falsafaning rivojlanishiga uning h a m aloqasi
bordir.
Yirik patafiziolog I.V. D avidovskiyning tadq iq o tlari bu m u a m m o n i
hal qilishga k a tta hissa q o ‘shdi. U n in g y o zish ich a: " H a r q a n d a y asl
m a z m u n sabablardan b oshlanib keladi, y a ’ni kauzallik va d e te r m e n iz m
tu s h u n c h a la rid a n bo sh lan ad i. Bu ikki bir-biriga b o g ‘liq, biroq h a r xil
tu s h u n c h a la r ikki t o m o n l a m a talqin etiladi. Birinchi to m o n d a n sababiyat
h a q id a , y a ’ni s a b a b - o q ib a t m u n o s a b a tla r i sifatida s h a rh la n s a (aslida
"etiologiya" tu s h u n c h a s in in g m a z m u n i s h u n d a y b o'lishi kerak), ikkinchi
t o m o n d a n hodisalar m o h iy a tin i bilish h a q id a , y a ’ni u n in g asosida y otgan
qo n u n iy atlarn i bilish sifatida sharhlanadi".
N u t q b u z i l i s h l a r i e tio lo g iy a s i m u a m m o s i k a s a llik la rn i k e l t i r i b
chiqaruvchi sab ab lar haqidagi u m u m iy t a ’lim o tla r singari u zo q tarixiy
rivojlanish y o ‘lini bosib o 'tdi.
Q adim gi grek faylasufi va shifokori G ip p o k r a t (er. av. 4 6 0 - 3 7 7 - y . )
bir q a to r nu tq buzilishlarining sababini k o 'rsa tib o ‘tgan.
Boshqa grek faylasufi Aristotel (er. av. 384—3 2 2 - y . ) nutq hosil b o ‘lish
jarayonini periferik n u tq ap p a ra tin in g a n a to m ik tuzilishi bilan b o g ‘lab,
a n a t o m i k t u z ilis h d a g i k a m c h i l i k l a r n i n u t q b u z ilis h ig a s a b a b qilib
k o 'r s a t g a n . Y u q o r i d a g i l a r d a n s h u n i a y t i s h m u m k i n k i , a n t i k d a v r
olim larining tad q iq o tla rid a y o q nu tq buzilishlari sabablarini tu s h u n is h d a
ikki y o ‘nalish k o ‘rsatilgan. Birinchi y o ‘nalish G ip p o k ra t nuqtayi nazari
b o ‘lib, bosh m iyaning ja ro h atlan ish i n u tq buzilishlarining kelib chiqishiga
sabab bo'luvchi bosh ornil ekanligi t a ’kidlangan. Ikkinchisi Aristotelga
tegishli b o ‘lib, p e rife rik n u t q a p p a r a t i n i n g b u z ilish la ri a y n a n n u t q
b u z ilis h la rin in g sababi e tib k o 'r s a tilg a n . N u t q buzilishlari s a b a b in i
o ‘rganishning keyingi davrlarida h a m bu ikki nutqayi n a z a r saqlanib
qolgan.
N u t q buzilishlari etiologiyasi haqidagi tasavvurlar, shu m u a m m o n i
o'r g an islm in g b a rc h a davrlarida, ular m ohiyatini tu sh u n ish n i ifodalaydi.
S h u n i n g d e k , m a ’lu m d a v r va m u a l l i f l a r n i n g u m u m i y m e t o d o l o g i k
yo 'n alish in i ifodalaydi.
N u t q buzilishlari etiologiyasida bosh miya ja ro h a tla n ish in in g "o ‘z
o ‘rni" borligi e ra m iz d a n avvalgi 400 m in g yil ilgari G ip p o k ra t to m o n i d a n
aytib o'tilg an b o 'ls a h a m , b u n g a haqiqiy ilmiy tasdiq 1861-yilda, fransuz
18
•.Iiilbkori Pol Broka t o m o n i d a n bosh m iy ad a n u tq markazi mavjudligi va
I ii i m arkaz ja ro h atlan ish i n u t q buzilishini keltirib chiqarishi « u m k i n l i g i
k o 'rs a tib b e r ilg a n d a n s o ‘n g g in a b e rilg a n d ir. X u d d i s h u n g a o 'x s h a s h
kiishfiyot 1874-yilda V ernike t o m o n i d a n h a m am alga oshirilgan: n u tq n i
Itishunishda bosh miya q o b ig 'in in g o rq a b o ‘lagi k atta rol o'y n ay d i. Bu
i|ism da b e g o n a n u tq n i qabul qilish ja ra y o n i r o ‘y beradi.
N u tq buzilishlari etiologiyasi m asalasi X X asrning 20-yillaridan jadal
ishlana b o s h la n d i. Bu y illa rd a t a d q i q o t c h i l a r ilk b o r, kelib c h iq ish
s a b a b l a r i g a q a r a b n u t q b u z i l i s h l a r i n i t a s n i f l a s h g a u r i n d i l a r . S . M .
I )obrogayev (1922) nu tq buzilishlari sabablari orasida quyidagilarni ajratib
ko'rsatgan:
1. Oliy nerv faoliyati kasalliklari.
2. A n a to m ik n u tq a p p a r a tid a patologik o ‘zgarishlar.
3. Bolalikdan tarbiyaning yetishm aganligi.
4. O rg a n iz m n in g u m u m iy nevro p atik holati.
iVl.Ye. Xvatsev ilk b o r n u t q buzilishlari sabablarini ichki va tashqi
o m i l l a r g a a jra td i. S h u b i l a n b i r g a u o r g a n ik ( a n a t o m o - f i z i o l o g i k ,
morfologik), funksional (psixogen), ijtimoiy-psixologik va psixo-nevrologik
sabablarni ajratib ko'rsatdi.
O r g a n i k s a b a b l a r g a h o m i l a d o r l i k d a v r i d a , t u g ' r u q p a y t i d a va
lu g ‘ru q d a n s o ‘ng bosh m iy a n in g yaxshi rivojlanmasligi va ja ro h a tla n ish i,
sh u n in g d e k , n u t q periferik o rg an larid ag i turli xil org an ik b u zilish la r
kiritilgan. O rg an ik b u zilish la r m a rk a z iy (m iy a n in g ja ro h a tla n is h i) va
periferik sabablarga (eshituv organi ja ro h atlan ish i, ta nglay yoriqligi va
artikulatsion a p p a ra tn in g b o s h q a morfologik o'zgarishlari) ajratilgan.
Funksional sabablarni M .Ye. Xvatsev, I.P. Pavlovning t a ’lim oti orqali
lu s h u n tir a d i. Bu t a ’lim o t m a r k a z iy n e rv s is te m a s id a q o ‘z g ‘alish va
lorm ozlanish jarayonlarining o ‘z a ro m uno sab atin i buzilishi haqida b o ‘lib,
M.Ye. Xvatsev bu orqali o rg a n ik va funksional, m arkaziy va periferik
sabablarning o ‘z aro m u n o sa b a ti m avjudligini t a ’kidlaydi.
Psixonevrologik sabablarga u aqli zaiflikni, xotira, diqqat buzilishini
va boshqa psixik j a ra y o n la r buzilishini kiritgan.
M. Ye. Xvatsev ijtim oiy-psixologik sabablarga h a m katta e ’tiborni
q a r a tg a n va b u n in g o s tid a a t r o f - m u h i t d a g i turli xil y o m o n t a ’sirlar
yotganini tushuntiradi.
Biologiya, embriologiya, nazariy tibbiyot sohalarida s o ‘nggi 10 yillikda
q o l g a kiritilgan katta yutuqlar, tibbiy genetika, im m u n o lo g iy a va b o sh q a
la n l a r n i n g e r is h g a n y u t u q l a r i n u t q b u z ilis h la r i e tio lo g iy a s i h a q i d a
c h u q u r r o q t a s a w u r g a ega b o ‘lish im k o n i n i berdi va u la r n in g kelib
chiqishida e k z o g e n (tashqi) va e n d o g e n (ichki) zararlarning a h a m iy a tin i
k o ‘rsatdi. N u tq buzilishlarining faqat organik (m arkaziy va periferik)
sabablarini a jratm asd an , balki funksional sabablarni h a m ajratish, n u tq
buzilishi m e x a n iz m in i bola o r g a n iz m ig a k o ‘rsatadigan t a ’sirini tu sh u n ish
19
h a m kerak. Bu n u tq buzilishlarini korreksiyalash u c h u n to 'g 'ri y o ‘l va
m e to d la r tanlash, ularni o ld in d a n aytib berish va oldini olish u c h u n h a m
m u h im d ir.
N u tq buzilishlari sababi d e g a n d a — o rg an izm g a tashqi yoki ichki
zararli om iln in g t a ’sir etishi yoki ularning o 'z a r o aloqasini tu sh u n ish
m u m k in , qaysiki bu, n u t q buzilishi xususiyatini aniqlaydi.
E tio lo g iy a d a ta s h q i va ichki o m i l l a r n i n g roli m a salasi u m u m i y
sababiyat m u a m m o s in in g bir b o 'lim i hisoblanadi. N u t q kam chiligining
kelib chiqishi va uning klinik ko'rinishi shakllanishida bu ikki omil orasida
bevosita, o ‘zaro aloqadorlik o'r n atilg an .
N u t q buzilishlarining kelib chiqishida m axsus s h aro itlar k atta rol
o ‘ynaydi, y a ’ni n u tq kam chiliklarining kelib chiqishiga y o rd a m beruvchi
yoki to'sqinlik qiluvchi omillar. M a sa la n , psixik tra v m a t a ’siri ostida
b o la d a d u d u q la n is h y u z a g a kelsa, u ta sh q i sa b a b sifatida k o ‘riladi.
Q uyidagilar esa d u d u q la n ish n in g kelib chiqishi u c h u n qulay sharoit bo'lib
xizmat qiladi: bolaning so m atik zaifligi, u ning nevropatik organizmi (nerv-
psixik q o 'z g 'a lu v c h an lik n in g oshganligi), m arkaziy nerv sistem asining
erta org anik ja ro h atlan ish i asorati va h.k.
E vo lu tsio n -d in am ik yo n d ash u v va psixikaning shakllanishi jaray o n id a
biologik va ijtimoiy dialektik birlik tam oyili, n u t q buzilish etiologiyasini
o 'rg a n is h u c h u n asos b o 'la d i. Bu a s p e k td a bola n u tq iy faoliyatining
rivojlanishi uning m arkaziy nerv sistemasi ( M N S ) ning yetuklik darajasiga
qarab belgilanadi va m a ’lum darajada b o la n in g tashqi o la m bilan o ‘zaro
m u n o sab ati xususiyatlariga h a m bog'liqdir.
L.S. Vigotskiy ishlab c h iq q a n psixik rivojlanishining konsepsiyasi,
b o lalik d av rid a n u tq rivojlanishi b u z ilis h in in g s a b a b in i o ‘rg a n is h d a
m etodologik asos b o 'lib x izm at qiladi. Psixika rivojlanishining atrof—
m u h it t a ’siri bilan b o g ‘liqligini tu sh u n tira turib, u "rivojlanishning ijtimoiy
vaziyati" tushunchasini kiritdi. Bu o ‘z n av b atid a rivojlanishning ichki
jarayonlari va tashqi sharoitlarni o 'z id a n a m o y o n etadi.
Funksional nutqiy tiz im n in g yetilishi asosida afferentatsiya yotadi,
y a ’ni turli a n a liz a to rla r orqali tashqi o l a m d a n signal olish. Birinchi
n avbatda eshituv analizatori turli xil signallarni va eng a w a l o , nutqiy
signallarni qabul qiladi. E sh itu v afferentatsiyasining m an b ay i b o'lib, bola
b ilan m u lo q o t qiluvchi k atta o d a m hisoblanadi. S h u n g a bog'liq ravishda
n u tq iy m u h it va n u tq iy m u l o q o t n i n g roli j u d a k a tta d ir va u la rn in g
yetishm ovchiligi n u tq shakllanishini b uzuvchi asosiy s a b a b la rd a n biri
bo'lishi m u m k in .
D e m a k , n u t q k a m c h i l i g i g a e g a k i s h i l a r o r a s i d a y o k i n u t q i y
c h e g a r a l a n g a n m u h i t d a t a r b i y a l a n u v c h i ilk y o s h d a g i b o la la r n u tq i
rivojlanishidan o rq a d a qoladi (k a r-soqov o ta - o n a l a r yoki yaqqol nu tq
kamchiligiga ega o ta -o n a la r, u z o q m u d d a t k asalxonada yotish, turli xil
o g 'ir kasalliklar tufayli ijtimoiy kontaktga kirishishning chegaralanganligi).
20
Bola nutqining norm al rivojlanishi u c h u n m uloqot m a ’lum aham iyatga
ega b o'lishi, ijo b iy -em o tsio n al tu sd a kechishi kerak. U n g a tovushlarni
sh u n d ay g in a eshitish kam lik qiladi (ra d io m a g n ito fo n , televizor). D astlab
m a ’lum yosh davri u c h u n xarakterli asosda k a tta la r b ila n m u lo q o t qilish
l o z im . B o la n i k a t t a l a r b i l a n m u l o q o t i s h a k l i n i n g o 'z g a r i s h i n u t q
rivojlanishiga tu rtld b o 'l a d i . D e m a k , h a y o tin in g b irin c h i yili u c h u n
xarakterli b o 'l g a n e m o t s i o n a l m u l o q o t n i 2—3 y o s h la rd a p r e d m e t l i -
harakatga alm ashtirishi u n in g nutqi rivojlanishiga yaxshigina tu rtki b o 'lib
xizmat qiladi. Agarki, b u n d a y o 'z g a ris h yuz b e rm a s a , u h o ld a n u tq
rivojlanishida o rq a d a qolish yuzaga keladi.
Bolada p r e d m e t l i - o 'y i n faoliyati ja ra y o n id a to 'p la n g a n taassu ro tlar
n u tq rivojlanishiga dastlabki z a m in b o 'lib xizm at qiladi.
Bola. n u t q i n i n g riv o jla n ish i ta s h q i n o q u l a y s h a r o i t l a r n a tija s id a
k echikadi va buziladi: ijobiy e m o ts io n a l m u h i t n i n g y o'qligi, h a d d a n
lashqari sho v q in -su ro n li m u h it.
N u tq taqlid asosida rivojlanadi. Shu sababli ayrim nutqiy kam chiliklar
(talaffuzning a n iq emasligi, d u d u q la n ish , n u tq t e m p in in g buzilishi va
boshqalar) asosida taqlid yotadi.
N u tq k am chiliklari k o 'p i n c h a turli xil psixik tra v m a la rd an yuzaga
keladi (q o 'rq u v , yaqin o d a m in i y o 'q o tg a n d a hayajonlanish, oiladagi u zo q
dav o m e tay o tg an psixik tra v m alo v ch i vaziyat va h.k. ).
Bu n u tq rivojlanishini kechiktiradi, ayniqsa, kuchli psixik travm alarda
bolalarda psixogen nutqiy buzilishlarni keltirib chiqaradi: m u tiz m , nevrotik
duduqlanish. Bu n u tq iy buzilishlar M. Ye. Xvatsev tasnifi b o 'y ic h a shartli
ravishda funksional buzilishga kiritiladi.
S h u n in g d ek , n u tq n in g funksional buzilishlariga quyidagilarni h a m
kiritish m um kin:
1. Bola organ izm ig a zararli t a ’sir ko'rsatishi bilan bo g 'liq buzilishlar.
2. U m u m iy , jis m o n iy zaiflik, c h ala tug'ilish yoki to 'la sh ak llan m ag an
hom ilalik bilan s h a rtla n g a n yetishm aganlik.
3. Ichki organlarning turli kasalliklari, raxit, m o d d alaralm ash in u v in in g
buzilishi.
Bolalardagi nu tq buzilishlarini b ah o la sh d a keskin davrlarni hisobga
olish shartdir, qaysiki b u n d a n u tq tiz im in in g u yoki bu tarkibiy qismini
b ir m u n c h a jad al rivojlanishi q a c h o n so d ir b o 'la d i, n u tq iy faoliyatning,
nerv m e x a n iz m i ja r o h a tla n is h in in g yuqori darajadagi xavfi n im a bilandir
bog'liq ravishda pay d o bo'lishini o 'rg a n ish o so n ro q kechadi.
N u t q funksiyasining rivojlanishida 3 ta keskin davr ajratiladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |