M. Y. Ayupova

Tekshirish uchun sayol va topshiriqlar:
1. N u t q buzilishlari ta h lilin in g m a q s a d i n i m a l a r d a n iborat?
2. N u t q buzilishlari tahlil in i R. Y e .L e v in a n e c h t a ta m o y illa r g a ajratadi?
3. Rivojlanish ta m o y il in i yoritib bering.
4. T iz im li y o n d a s h u v tam o y il in i yoritib bering.
5. N u t q n i n g bola psixik rivojlanishining b o s h q a to m o n la r i bilan o 'z a r o aloqasi 
ta m o y ilin i y oritib bering.
6. N u t q buzilis hla riga ega b o 'l g a n b o la la rn in g tib b iy - p e d a g o g ik hujjatlarini 
o ‘rgan ish asos ida b o la n i n g tekshirish ja r a y o n id a g i kom p lek tlilik n i k o'rsating.
7. N utq bilan psixik faoliyatning o'za ro bir-biri b ila n u z v iy b o g 'l i q l i k
t o m o n l a r i n i o c h i b b erin g .
Tayanch tushimchalar:
1. Integra tsiy a (lot. integra tio ) — tiklash.
2. M otiv atsiy a (ingl. M o tiv a tio n m o tiv s o 'z i d a n ) — biologiy ada m iya tuzilish 
hola tin i faolligi.
3. S ti m ulyats iy a (lot. st im u lu s ) — k u c h a y ti r m o q , te z l a s h t ir m o q , faollash - 
tirm o q .
4. E ksp re ssiv n u t q (lot. exp res sio -ifo d alash ) — o g 'z a k i va y o z m a n u t q orqali 
fikrni faol ifodalash.
47

---

5-BOB. 
NUTQ 
BUZILISHLARINI TASNIFLASH
N u t q buzilishlarining shakl va turlari haqidagi ilmiy asoslangan 
t a s a w u r t a r shu buzilishlarni b a rta r a f etishning sam arali usullarini ishlab 
chiqish u c h u n dastlabki shart hisoblanadi. T a d q iq o tc h ila r lo gopediya 
fani taraqqiyotining b a rc h a tarixiy davrida k o 'p g in a turlarga ega b o 'lg a n
n u tq buzilishlarini tasniflashga h a ra k a t qildilar. L ekin hozirgi d avrda 
h a m tasniflash m u a m m o s i nafaq at logopediyaning, balki nutqiy faoliyat 
b u z i l i s h l a r i n i o ' r g a n a d i g a n b o s h q a i lm iy f a n l a r n i n g h a m m u h i m
m u a m m o la r id a n biri b o 'lib q o lm o q d a . B u n d a y fanlarga quyidagilarni 
k i r i t i s h m u m k i n : n e y r o f i z i o l o g i y a , t i b b i y o t , p a t o p s i x o l o g i y a va 
neyropsixologiya, m a x su s psixologiya va p e d a g o g ik a n in g ta rm o q la ri: 
o l i g o f r e n o p e d a g o g i k a , s u r d o p e d a g o g i k a , t i f l o p e d a g o g i k a . N u t q
b u z i l i s h l a r i n i t a s n i f l a s h n i n g m u r a k k a b l i g i a y r i m s a b a b l a r b i l a n
b o g ' l a n g a n d i r , u l a r o r a s i d a n u t q m e x a n i z m i n i n g o ' z i y e t a r l i c h a
o'rganilmaganligi, shuningdek, tadqiqotchilarning tam oyillar masalasidagi 
nuqtayi nazarlarining m os kelmasligi yetakchi o 'rin n i egallaydi, tasniflash 
esa yuqoridagi ta m o y illa r asosiga qurilishi lozim.
L o g o p e d iy a fani o 'z i n i n g dastlabki sh ak llan ish b o sq ich larid a o 'z
tasnifiga ega e m a s va h a tto uni ishlab chiqish zarurligi masalasini h a m
q o 'y m a g a n edi. Z ero , u Y evropa tibbiyotining nutq buzilishlarini o'rganish 
borasida q o 'lg a kiritgan muvaffaqiyatlarining k atta t a ’siri ostida bo 'lib , 
X IX asr oxiri — XX asr boshlarida to 'p la n g a n tasniflashlarga ta y a n a r edi. 
A. Kussmaul tasnifi dastlabki tasniflardan biri b o 'lib (1877), u n u tq
buzilishlarining turlari haqidagi a w a l yig'ilgan t a s a w u r la r n i ta n q id ostiga 
o ld i; u la rn i s i s t e m a l a s h t i r d i , a t a m a l a r i n i t a r t i b g a k e ltird i. U (u n i 
keyinchalik klinik deb atay boshlashdi) XX asrning birinchi choragidagi 
chet ellik va rus tadqiqotchilari: V. Oltushevskiy, G . G u ts m a n , E. Freshels,
S. M. D obrogayev va bo sh q alarn in g q a to r ishlariga asos qilib olindi.
Bu tasniflarning u m u m iy to m o n la ri k o 'p edi: e tio p a to g e n e tik m e z o n
bilan to'ldirilgan klinik y o ndashuv, buzilishlarning a lo h id a turlari bilan 
kasallikning u yoki bu patologik shakli o'rtasidagi bog'lanish (b u n d ay
hollarda nutq buzilishlari k o 'p in c h a u yoki bu kasallikning alomati sifatida 
talqin qilinar edi), s h u n in g d ek , tavsif tili, b u n d a lotin va grek ch a s o 'z
yasovchi ele m e n tla rid an tashkil to p g a n a ta m a la r qo'llanilgan (ularning 
ko'pchiligi xalqaro m iqyosda tarqalgan va bugungi k u n d a h a m saqlanib 
qolgan). Tasniflar o 'rta s id a buzilishlarni g u ru h la sh n in g turli tamoyillari, 
shuningdek, u yoki bu m e z o n n i tasniflashning m uhim lik darajasiga b o 'lg an
qarashlardagi ayrim q a ra m a -q arsh ilik la r bilan bog'liq n o m u tan o sib lik lar 
h a m kuzatiladi. H e c h bir m uallif tasniflashni q an d ay d ir bir tamoyil asosida 
olib borishga muvaffaq b o 'lm a d i. Buning natijasida n u tq buzilishlarining 
t u r va s h a k lla r n o m e n k l a t u r a s i d a h a m , a t a m a l a r m a z m u n i d a h a m
no m u v o fiq lik b o r edi: ayni b ir xildagi xastaliklar k o 'p ho llard a turli
48

---

a t a m a l a r b ila n belgilandi, turli k o 'r in ish d a g i buzilishlar esa bitta a t a m a
bilan ataldi. N u t q buzilishlari k o'rinishi ularda birlashtirilib, h a tto q a ra m a - 
qarshi q o ‘yilgan b o ‘lib chiqdi. B uzilishning bitta tu riga b o g 'liq h o la tla r
k o ‘p p a y tla rd a turli g u ru h la rd a n , turli h o la tla r esa bitta g u r u h d a n o 'r i n
olgan edi. A yrim tasniflar o ‘rtasidagi, sh u n in g d e k , bitta ta s n if ichidagi 
ziddiyat XX asrning asosiy va am aliy fanlari: oliy asab faoliyati fiziologiyasi, 
psixologiya, tilshunoslik, tibbiyot, pedagogikaning yutuqlari ichida m u h im
jihatlari bilan k o ‘zga tashlanib qoldi. N e v ro lo g iy a d a n u tq buzilishlarining 
turlari haqidagi k o ‘pg in a t a s a w u r l a r q a y ta k o ‘rib chiqildi. L o gopediya 
b u n d a y a n ’a n a d a n ch etd a qolm adi; M.Ye. Xvatsev, F. A. Rau, keyinchalik
O.V. Prav d in a, S.S. Lyapidevskiy va b o s h q a la r tibbiy tasniflarga t u z a tis h
kirita boshladilar. B u ning natijasida b i r shaklga taalluqli alo h id a buzilish 
turlari haqidagi ta s a w u r la r sezilarli d arajada o ‘zgardi; b u n d a n u tq buzilishi 
t a ’rifining m a z m u n t o m o n i m a ’lu m m iq d o r d a to'ldirildi. Bu XX asr 
boshlaridagi tasniflarning uzuq-yuluqligini b a r ta r a f etishga im kon berdi. 
B iroq kiritilgan tu z a tish la r tibbiy ta s n if m o h iy a tin i o 'z g a rtirm a d i, u n in g
a t a m a la r a p p arati jid d iy o'z garishlarga u c h ra m a d i. L ekin tibbiyotda h a m , 
l o g o p e d i y a d a h a m q o 'l l a n i l a d i g a n t u s h u n c h a l a r va u la r g a te g is h li 
a ta m a la r n in g m a ’nolari bir xil b o ‘l m a y qoldi. Bu n u tq buzilishlarini 
b a r t a r a f qilishga h am k o rlik d ag i tib b iy -p e d a g o g ik y o n d a sh u v tashkil etish 
u c h u n j u d a z a ru r bo'lgan fanlararo bog'lanishlarni hiyla murakkablashtirdi. 
L ogopedlar t o m o n i d a n tibbiy tasniflashga kiritilgan tuzatishlar shu bilim lar 
doirasidagi b ir xil a ta m a la rn i t u s h u n is h d a tafo v u tlar paydo qildi.
S h u bilan birga logopedik tekshirishlar tajribasi, n u tq buzilishlarining 
a lo h id a shakllarini b a r t a r a f etish u c h u n ishlab chiqilgan aniq m e to d ik a la r 
sam aradorligining tahlili nu tq buzilishlarining m a ’lum bir shakliga nisbatan 
q o 'lla n ila d ig a n tuzatish log o p ed ik t a ’sir etishining y agona m etodikasini 
ishlab chiqish m um k in lig ig a asosli sh u b h a la n is h la r uyg'otdi.
Bu shubhalar pedagogik ja ra y o n sifatidagi logopedik t a ’sir etishning 
tibbiy tasnifi bilan bog'liq holdagi m aqsad va vazifalaridagi ishonchga p u tu r 
yetkazadi h a m d a keyingi nazariy izlanishlarga omil bo'lib xizmat qildi.
L o g o p e d iy a fa n in in g n a v b a td a g i tik la n ish i va nazariy b a z a s in in g
s h a k l l a n i s h j a r a y o n i d a n u t q b u z i l i s h l a r i n i n g s i m p t o m a t i k t a l q i n i g a
asoslangan tibbiy qurilishlarning lo g o p e d iy a fani nazariyasiga t o 'g 'r i d a n
t o 'g ' r i singishining m u q arrarlig i t o b o r a k o 'p r o q ta n o lin a b o sh la n d i. 
Bolalardagi n u t q buzilishlarining rivojlanish tam oyiliga uzluksiz tay an ish
va ularni sistemali y o n d a sh u v nuqtayi n az a rid a n c h u q u r tahlil qilish s h u n i 
ko 'rsatd ik i, rivojlanish ja ra y o n id a p a y d o b o 'la d ig a n nu tq buzilishlar bilan 
tenglashtirish m u m k i n emas. Bolalardagi n u tq buzilishining tasnifi va 
tipologiyasi tah liln in g b o s h q a tam oyillariga h a m d a tibbiy tasnifga asos 
qilib olingan m e z o n la rid a n k o 'r a k o 'p r o q m a z m u n li mezonlariga tayanishi 
lozim . K linik tasn ifd a b o lalar va kattalardagi n u tq buzilishlari izchil farq 
qilinm as edi.
49

---

Bolalardagi nu tq buzilishlarini tahlil qilishning bu yangi tam oyillari 
R.Ye. Levina to m o n i d a n ifodalangan edi. U n in g bu ishlari logopediya 
f a n i n i n g yan g i b o b i — b o l a l a r lo g o p e d i y a s i g a a s o s so ld i. B o l a l a r
logopediyasi p edagogika fanida o ‘z ta d q iq o t p re d m e tig a ega b o 'lg a n
mustaqil b o ‘limga aylandi.
B olalar lo g o p ed iy asin in g m ustaqil b o ‘lim sifatida ajralib chiqishi 
natijasida bolalardagi n u t q buzilishlarini tashkil qilishning o ‘ziga h a m
n u q s o n n in g b ir la m c h i- ik k ila m c h i m e ’yori aso sid a a n i q c h e k la n is h la r
kiritilgan edi. U turli tipdagi a n o m a l bolalar nutqiy rivojlanishidagi k o ‘p
xilli n u q so n la rd a n o 'z in in g tekshirish m aq sad i qilib sh u n d ay larn i t a n la b
oldiki, ulardagi n u tq buzilishlari birlam chi saq lan g an eshitish, k o 'ris h va 
intellektdagi nutqiy psixologik h a m d a fiziologik tartib la r o n to g e n e z in in g
d a s tla b k i b o s q ic h id a g i s h a k l l a n g a n l i k yoki k a m c h i l i k b ila n s h a r tli 
b o g ‘langandir. B u n d ay buzilishlar R.Ye. L evina a ta m a la rid a birlam chi 
n utqiy rivojlanm aganlik darajasiga kiritilgan edi.
Bolalardagi n u t q buzilishlarini tasniflashning keyingi b a rc h a ishlab 
chiqilgan masalalari m a m la k a t logopediyasida b irlam ch i buzilishlarga 
nisbatan qo'llan ilad ig an b o ‘ldi.
Bolalardagi turli (boshqa) xil k am chiliklar bilan rivojlanishdagi n u tq
buzilishlari asosiy, yetakchi nuqson bilan uzviy b o g ‘langan holda o 'rg an ila 
boshlandi.
Tadqiqotchilar bolalardagi nutq buzilishlari tasnifi masalalarini ishlab 
chiqishda ikkita yo'nalishga ajraldilar: birinchi yo‘nalish tarafdorlari nu tq
buzilishlarining um um iy logopediyaga dahldor a n ’anaviy nomenklaturasini 
saqlab qoldilar. Lekin uni yangi m azm un bilan boyitdilar. Boshqa yo'nalish 
tarafdorlari n u tq buzilishlarining logopediya u c h u n a n ’anaviy b o 'lg a n
nomenklaturasini inkoretdilarva nutq buzilishlarining yangi guruhlarini tuzdilar.
S h u n d a y q i l i b , h o z i r g i d a v r m a m l a k a t l o g o p e d i y a s i d a n u t q
b uzilishlarining ikkita tasnifi o 'r in olgan: bittasi —