Mavzu: Unli va undosh fonemalar paradigmasi hozirgi ‘zbek adabiy tili vokalizm §. Vokalizm

Mavzu: Unli va undosh fonemalar paradigmasi

HOZIRGI 0‘ZBEK ADABIY TILI VOKALIZM 1

23. 
    §. Vokalizm
    

Vokalizm — o'zbek adabiy tilining unlilari tizimidir. U 6 ta fonemani - i, e, a, u, o‘, o tovushlarini o‘z ichiga oladi. Hozirgi (kirillcha) o'zbek yozuvida bu 6 ta fonema uchun 10 ta harf (h, 3, a, y, y, o, e, e, io, a), yangi (lotincha) o'zbek yozuvida esa 6 ta harf (i, e, a, u, o, o') ishlatiladi. Fonemalar miqdori bilan harflar (grafemalar) miqdori o'rtasidagi bunday har xillik ularning boshqa-boshqa hodisalar ekanligidan dalolat beradi. (Bu haqda darslikning «Grafika» boiimiga qaralsin.)

Unli fonemalar undoshlardan quyidagi belgilariga ko'ra farqlanadi:

1. 
   fizik-akustik jihatdan: unlilar ovozdan (asosiy va qo'shimcha tonlar munosabatidan) tarkib topadi, unda shovqin qatnashmaydi. Undosh tovush tarkibida esa shovqinning bo'lishi shart; b) anatomik-fiziologik jihatdan: unli tovushlar talaffuzida nutq a’zolari to'siq (fokus) hosil qilmaydi, bu hoi o'pkadan kelayotgan havo oqimining og'iz bo'shlig'ida to'siqqa uchramay o'tishini ta’minlaydi. Undoshlar artikulatsiyasida esa albatta to'siq (fokus) hosil qilinadi, havo oqimi shu to'siqdan portlab, sirg'alib yoki titrab o'tadi, bu jarayon undosh tovush uchun kerak bo'lgan shovqinni yuzaga keltiradi;
   

d) lingvistik-funksional jihatdan: unlilar ham, undoshlar ham so‘z va morfema tarkibida «qurilish materiali» sifatida (shakllantiruvchi funksiyada) qatnashadi; shakllantirilgan fonetik so‘z yoki morfemalarning tovush qobig‘ini bir-biridan farqlaydi, shu orqali ularning ma’nolarini tafovutlash imkonini yaratadi. Yana: unlilar bo‘g‘in hosil qiluvchi asosiy tovushdir, undosh fonemalar esa unli bilan birga qatnashadi, o‘zicha bo‘g‘in hosil qilmaydi (sonantlar bundan mustasno, chunki ularda bo'g'in hosil qilish xususiyati bor)²\ Shuning uchun bo‘g‘in tarkibidagi unli shu bo'ginning cho'qqisi («vershina sloga») sanaladi. Bundan tashqari, unlining yolg'iz o‘zi fonetik so‘zni yoki morfema qobig'ini hosil qilishi mumkin: uchinchi shaxs, birlik ma’nosidagi «u» olmoshining, shuningdek «a?» so‘roq yuklamasining ifoda plani - moddiy-material asosi bir unlidan iboratligi. buning dalilidir. Undoshlarda esa bu xususiyat yo‘q.

23.