M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

X II. 1. TASVIRIY FAOLIYAT M A SH G ‘ULOTLARIDA
BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASH
Tasviriy faoliyat b o ‘yicha m aktabgacha t a i im m uassasasi dasturi 
va m aktabda tasviriy san ’at dasturi bolalarda tevarak-atrofga nisbatan 
bolalarda estetik m u nosab atn i tarbiyalash. ijodiy qobiliyat va badiiy 
tasvirlami rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Maktabgacha ta iim muassasasi 
m ashg‘ulotlarida, m aktabda muvaffaqiyatli o ‘qib ketishlari uchun zarur 
b o ig a n vazifalar hal etiladi. Rasm, appli-katsiya, loy ishlari jarayonida 
bolalarda ftkr yuritishning tahlil, sintez, takrorlash, aniqlashtirish kabi 
jih atlari shakllanadi. Shuningdek, bu jarayonilarda bolalar jam o ad a 
ishlashga, o ‘z h arakatin i o ‘rtoqlarining harakatiga b o ‘ysindirishga 
o ‘rganadilar. B olalar b og ‘chasida tasviriy faoliyat m ash g‘ulotlari 
bolalarda, o ‘quv faoliyatida zarur b o ig a n m alaka va k o ‘nikm alarni 
shakllantiradi.
B unday m alaka va k o ‘nikm alarga: topshiriqni tinglash va yodda 
tu tish m a iu m vaqt orasida bajarish, o ‘z ishini rejalashtirish va 
baholash, boshlangan ishni oxiriga etkazish, xato va kam chiliklarini 
to p ish va u ni tuzatish, m aterial, ish qurollari va ish jo yin i tartibli 
saqlash va boshqalar kiradi.
Pedagoglaming ohb borgan tekshirishlari shuni ko‘rsatadiki, bolalar 
b o g ‘chasida ta iim -ta rb iy a n in g b unday tu zim i b olalarni m aktabga 
tayyorlashga k atta t a ’sir k o ‘rsatadi. S huningdek, psixologlardan 
E.A .Labunskiy va b o shqalar to m o n id a n m aktab o ‘quvchilarining 
tasviriy faoliyatini o ‘rganish jarayonlari shuni k o ‘rsatib o ia d ik i, 
m aktabda tasviriy sa n ’at darslarining tuzilishi, bolalar b og‘chasida 
olgan bilim , m alaka va k o ‘nikm alari asosida, ularni hisobga olgan 
holda tashkil etiladi.
Maktabgacha ta iim muassasalarida tasviriy faohyat mashg‘ulot-larda 
bolalar asosan amaliy ish bajaradilar, san’at asarlari bilan rasmga qarab 
hikoya qilish, kitobdagi iUustratsiyalami ko‘rib chiqish jarayonida
172

---

tanishadilar. M aktabda tasviriy san’atning turlari — rangtasvir, grafika, 
haykaltaroshlik va dekorativ san’at asarlari bilan yanada chuquroq 
tanish adilar. M aktabgacha ta ’lim m uassasasida tasviriy faoliyat 
mashg‘ulotlari xilma-xildir. M asalan, rasm, m azm unli dekorativ va loy 
applikatsiya mashg‘ulotlari. Maktabgacha ta ’lim muassasalarida barcha 
m ashg‘ulotlarga katta ahamiyat beriladi. M aktabda esa tasviriy san’at 
darslarida rasm (naturaga qarab) mavzu asosida va dekorativ turlari 
o ‘tkaziladi. Bunda predmetli rasm b o‘yicha naturaga qarab rasm chizish 
o ‘quv predmeti alohida ahamiyatga egaboiadi. Loy applikatsiya, qurish- 
yasash b o ‘yicha amaliy ishlar m aktabda q o i mexnatiga kiritiladi. 
B oshlangich sinf tasviriy san’at dasturining tahlili shuni ko‘rsatadiki, 
predm etli, rasm b o ‘yicha o ‘quv vazifalari ancha murakkab tarzda 
kiritilishidan tashqari, bolalar bog‘cha dasturi bo‘yicha ayrim takrorlash 
ishlari kiritildi. 1-sinfda bolalar doira, kvadrat, to ‘rtburchak, aw al kabi 
tuzilishga ega b o ig a n predm etlam i aniqlashga oig anadilar, bog‘chada 
bolalar oldiga qo‘yilgan vazifa rasm chizish texnikasini egallashdir. Bunga 
sabab, ham m a bolalar bog‘chadan maktabga kelmaydilar va shu bois 
bolalar bilan ishni maktabga kelguncha, tayyorlov guruhda olgan 
bihmlardan boshlash lozim. Mavzu asosida rasm chizish maktabgacha 
ta ’lim muassasasida oikaziladigan mazmunU rasmning davomi sifatida 
oikaziladi. Bolalar tevarak-atrofdagi hodisa va predm etlam i kuzatib, 
ko‘rib chiqadilar, so‘ng xotiralariga asoslanib, ulami chizadilar. 0 ‘quvchilar 
ob ’ektlar o ‘rtasidagi m azm unh bogianishlarda uzoqdagi predm etlam i 
kichiklashtirib tasvirlaydilar. Dekorativ rasm b o ‘yicha maktabda texnik 
tartibga doir vazifalar qo ‘yiladi, ya’ni naqsh tuzilishi ketma-ketligida 
tasviri bilan bngalikda, yordamchi chiziqlardan foydalanish va o ‘z ixtiyorlari 
bilan xalq amahy-dekorativ san’at elementlaridan foydalanish va san’at 
haqida o‘tkaziladigandars-suhbatjarayonidao‘iganadilar. Bolalami tasviriy 
san’atga o ig a tish m etodlari bolalam ing xususiyatlarini hisobga olgan 
holda olib boriladi. Katta maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar va kichik 
o ‘quvchilaming ish xususiyatlari o ‘rtasida ancha yaqinlik bor. Shuning 
uchun u yoki bulami o ‘rgatish metodikasi o ‘rtasida ham ko‘p o ‘xshashlik 
bor. M aktabda o ‘qituvchining rasmini ba’zi bir elementini ko‘rsatish va 
shu jarayonida tushuntirish tarbiyachining ish usullarini ko‘rsatib berishga 
yaqin turadi. Maktabda ishning ketma-ketligi tartibU ko‘rinishda b o ‘ladi. 
A gar tasvirlanayotgan predm etning tuzilishi sodda b o is a , tartib 
tushuntirilgandan so‘ng. o ‘chirib tashlanadi. Agar murakkab tuzihshga
173

---

ega bo‘lgan predmet tasvirlansa, o ‘qituvchining doskada ko‘rsatib berishi 
biJan ketm a-ket tasvirlanadi. 0 ‘qituvchi predmetning umumiy konturini 
qalamning uchi bilan yengilgina belgiiab chiqadi hamda uning kengligini, 
balandligini 
ham ko ‘rsatadi. S o‘ng o ‘quvchi predm etining xomaki 
rasmi bilan naturani soUshtirib, uning qismlarini, shakUni aniqlaydi, 
tuzatadi. Ishjarayonida ko‘rsatish va tahJil qilish uchun rasmlar to ‘plami, 
bolalar kitobchalaridagi rangli rasmlar, shuningdek, o ‘quv xarakteriga ega 
bo ‘lgan alohida rasm lardan foydalanadi. Rasm bo‘yicha o ‘tkaziladigan 
har bir dars o ‘qituvchining suhbatidan va rasmni nim adan boshlash 
kerakligini tushuntirishdan boshlanadi. Ishning amaliy bajarilishiga o ‘tishda 
o ‘qituvchi bolalam ing tartibli ravishda chizish qoida va yo‘Uami eslatib 
turadi. Katta bog‘cha yoshidagi bolalar va kichik maktab o ‘quvchilarining 
ishiga yoki rasmiga qo ‘yilgan talablar bir-biriga juda yaqin. Bolalar ishini 
tahlil qiUshda diqqatni predm et proportsiyasi, konstruksiyasi, qismlarining 
bog‘Uqligi, rang va kompozitsion tuzilishiga tortish lozim. Shunday qilib, 
boshlang‘ich sinflarda ta ’lim -tarbiya masalalarining muvaffaqiyatli hal 
etilishi, bolalar bog‘chasida oUb boriladigan tasviriy faoUyati mashg‘ulotlari 
bilan uzviy ravishda olib boriladi. Bolalarni m aktabga tayyorlash 
maktabgacha ta ’lim muassasasida amalga oshiriladi. Maktabgacha ta ’lim 
muassasasida katta guruhdagi kuzatishlar b o ‘yicha rasm chizishga katta 
e ’tibor beriladi, chunki bu narsa bolalami naturaga qarab rasm chizishga 
tayyorlashda dastlabki bosqich hisoblanadi. Bu narsa bolalarda ko‘rish 
xotirasini rivojlantiradi, b a’zida predm et bolalarda natura sifatida to ‘g‘ri 
tasvirga yordam beradi. Bolalar guruhdagi olib boriladigan tasviriy faoUyati 
m ashg‘uIotlarida, qalam dan, m o ‘yqalam dan erkin foydalanishga o ‘z 
xarakterini va q o ‘l kuchini idora etishga o ‘rganadilar.
Bu m alakani egallash, bolalarda q o ‘lini yengil, erkin, bir tekisdagi 
harakat qilish x u susiyatlari rivojlanadi. B olalar tu rli shakldagi, 
kattalikdagi, turli proportsiyadagi p redm etlam i chizish jarayonida 
predm etning ish xususiyatiga qarab yo ‘nalishni saqlash zarurligiga, 
harakatini, p redm etning uzunligiga m os ravishda harakatlanishga 
o ‘rganadUar. M aktabgacha ta ’Um muassasasida oUb boriladigan tasviriy 
faoliyati m aterialdan toza va tartibli foydalanishga o ‘rganadilar, ulam i 
toza saqlashga, faqat zarur materiaUardan foydalanishga, ulam i ishlatish 
yo‘Uarini rejalashtirishga o ‘rganadilar, katta aham iyat beriladi. Bu 
m ashg‘ulot bolalarda diqqatni, k o ‘rish xotirasini rivojlantiradi. Bolalar 
bog‘chasining tayyorlov guruhida naturaga qarab rasm chizish yoki
174

---

tasvirga nisbatan talablar oshadi va bu talablar m aktab talabiga 
yaqinlashadi. Bolalar naturani tahlil qilishga butun um um iy shaklni 
qog'ozga xomaki tushirib olishga, rasmni naturaga sohshtirishga, xato 
va kamchiliklarini to‘g‘rilashga, naturaga o‘xshatishga urinadilar. Naturaga 
qarab tasvirda ishning ketm a-ketligini ko‘rsatish, maktabgacha t a iim
muassasasining tayyorlov va katta guruhida oiganishning boshlangich 
bosqichidagina amalga oshiriladi. K o isa tish d an doim o foydalanish, 
bolalam i rasm ni m exanik ravishda ishlashga odatlantirib q o ‘yadi.
B olalarning tasviriy faoliyati m ashg‘ulotlari geom etrik shakllarni 
top a yoki k o ‘ra olishga, ularni term in lar bilan atashga, kengligi, 
kattaligi, uzunligi, balandligini, qism larning bir-biriga nisbatan 
fazoviy joylashishi bilan tanishishni bolalam i m aktabning 1 -sinftda 
elem entar m atem atik tush u nch alarini puxta egallashlariga yordam
beradi. Maktabgacha ta iim muassasasida kerakli materiallardan qurish- 
yasash bolalarda ko ‘z bilan cham alashni shakllantiradi va bolalarni 
m aktabdagi texnik darslam i egallashiga yoki o ‘zlashtirishiga yordam
beradi. M aktabgacha t a iim muassasasining katta guruhidagi naturaga 
qarab rasm chizish mashg‘ulotlarda mantiqiy fikr yuritishga, kuzatishga, 
asosiy ajratib k o ‘rishga predm etning fazoviy xususiyatlarini tahlil 
qilishga, o ‘zlari m ustaqil ravishda tasviriy vositalarni tanlashga 
o ‘rganadilar. B ularning ham m asi esa m aktabda o ‘qish jarayonida 
zarurdir. Shunday qilib, bolalam ing tasviriy faoliyati m ashg‘ulotlarida 
maktabda o ‘qishga tayyorlash axloqiy, estetik tarbiyalab, ularda badiiy 
did va ijodiy qobiliyatlarni o ‘stiradi.
175

---