М. Марупова, Р. Акбаров, Г. Мирзахмедова “фармакогнозия”

7. Эфир мойи таркибидаги сув аралашмаларини аниқлаш. 
1мл эфир мойини қуруқ пробиркага солинади ва унга сув билан 
тўйинтирилган бензолдан 3 мл қўшиб чайқатилади. Агар эфир мойида сув 
аралашмаси бўлса, пробиркадаги суюқлик лойқаланади. 
Назорат саволлари: 
1. Терпеноидлар қандай моддалар? 
2.Терпеноидларни қандай турлари бор? 
3. Эфир мойлари ва уларнинг қандай гуруҳлари бор? 
4. Эфир мойларининг кимѐвий константаларига нималар киради?
5. Эфир мойи кислотали сони қандай аниқланади?
6. Эфир мойлари таркибидаги ѐғ ва минерал аралашмалар қандай 
аниқланди? 
 
8-мавзу: Доривор ўсимликлар таркибидаги гликозидларни аниқлаш ва 
анализ қилиш 
1.Мақсад.
1) 
Гликозидлар, турлари ва аҳамияти ҳақидаги маълумотларни билиш;
2) Ўсимликлар таркибидаги гликозидларни аниқлаш ва анализ қилиш. 
2. Назарий қисм: 
Гликозидлар 
(glycys – ширин)
ўсимлик оламида кенг 
тарқалган органик бирикмалар ҳисобланади. Турли омиллар таъсирида 
доимо қанд (гликон) ва қанд бўлмаган (агликон) қисмларга парчаланувчи 
мураккаб органик бирикмалар гликозидлар деб аталади.
Қанд бўлмаган агликон (юнонча сўз бўлиб, қанд эмас деган маънони 
билдиради), баъзи гликозидларда яна генин, сапогенин, эмодин ва бошқа 
номлар билан аталади. 
―Гликозид‖ термини биринчилардан бўлиб, XIX асрнинг биринчи 
ярмида немис кимѐгарлари Ф.Велер ва Ю.Либих томонидан фанга 
киритилган. 
Гликозидлар таркибидаги қанд қисми моно- (кўпинча глюкозадан), ди-, 
три- ва қисман ундан мураккаб бўлган олигасахаридлардан ҳамда айрим 

---

34 
гликозидларнинг ўзига хос специфик қандлардан ташкил топган бўлади. 
Гликозидлар таркибида бир (монозидлар), икки (биозидлар), уч (триозидлар) 
ва ундан ортиқ моносахарид молекуласи бўлиши мумкин. 
Гликозидлар табиатда энг кенг тарқалган табиий бирикмалар саналади. 
Кўпинча бир ўсимликда бир неча хил гликозидлар мавжуд бўлади. Масалан 
ангишвонагул барги таркибида 70 га яқин гликозидлар учрайди. Гликозидлар 
ўсимликларнинг турли органларида турли миқдорда ҳужайра ширасида 
эрийдиган шаклда бўлади.
Гликозидлар ўсимлик тўқималарида бўладиган моддалар алмашинуви 
жараѐнида фаол қатнашади. Гликозидларга углеводларнинг заҳира ҳолда 
йиғилган шакллардан бири деб ҳам қаралади. 
Ўсимлик оламида кўпинча О-гликозидлар, камроқ S-гликоиздлар 
(крестгулдошлар, лилиядошлар) ва С-гликоиздлар (айрим флавоноидлар – 
витексин, антрацен унумлари, ксантонлар) тарқалган бўлади. N-гликозидлар 
ҳайвон организмида ҳам учрайди (нуклеин кислота, нуклеопротеидлар), 
айрим антибиотиклар – стрептомицин ва бошқ. ҳам шу гуруҳга киради.
Гликозидлар инсон ва ҳайвонлар учун жуда муҳим аҳамиятга эга, 
чунки уларни кўпчилиги қимматли фармакалогик таъсирларга – кардиотоник, 
тетиклаштирувчи, бўшаштирувчи, ўт хайдовчи, ич сурувчи ва бошқа 
таъсирларга эга. 
Гликозидларни бугунги кунда кенг қўлланилаѐтган муҳим вакиллари 
цианоген гликозидлар гуруҳига кирувчи юрак гликозидлари ҳисобланади. 
Юрак гликозидлари таъсири жиҳатидан танлаб таъсир кўрсатувчи биологик 
фаол моддлар гуруҳига киради. Улар фақат иссиққонли ҳайвонларнинг юрак 
мушакларигагина таъсир кўрсатади. Юқори дозаси юрак мушакларини 
систола ҳолатида тўхтатиб қўяди.
Ҳозиргача бутун дунѐ миқѐсида ўсимликлардан 400 га яқин юрак 
гликозидлари ажратиб олинган. Шулардан 160 таси МДҲ ҳудудидан олинган 
ва ўрганилган. Ажратиб олинган гликозидларнинг 380 таси карденолидларга, 
қолганлари эса буфадиенолидларга киради. 

---

35 
Маълум бўлган юрак гликозидларни ташкил этишда 136 та агликон ва 
35 та моносахаридлар иштирок этади. Юрак гликозидлари ва таркибида ана 
шу гликозидлар бўлган маҳсулотлардан тайѐрланган дори турлари ҳамда 
препаратлар асосан юрак касалликларини (юрак пороги ва шу касаллик 
натижасида қон айланишининг II ва III даражали бузилиши, юрак астмаси ва 
бошқалар) ҳамда баъзи оғир ва юқумли касалликлар натижасида юрак 
ишининг қаттиқ бузилиши касалликларини даволашда қўлланилади. 
Юрак гликозидларини маҳсулотда бор-йўқлигини аниқлаш учун улар 
билан рангли реакциялар ўтказилади.