M. M. Mirsaidov, P. J. Matkarimov, A. M. Godovannikov materiallar

P

kr

 kritik kuch, bu sterjenda hosil bo‘luvchi 

kuchlanishlarga 

σ

kr

 kritik kuchlanish deyiladi. 

---

 

320

Materialning kritik kuchlanishlarga yetishi juda xavflidir, chunki 

sterjen ustuvorligi yo‘qolganda deformatsiyalar keskin oshib ketadi va 

bu hol konstruksiya buzilishiga olib kelishi mumkin. 

Birinchi marta kritik kuch kattaligini Leonard Eyler aniqlagani 

uchun, ba’zan uni Eyler kuchi ham deb ataladi. Eylerga asosan kritik 

kuch kattaligi quyidagi bog‘lanishdan topiladi: 

2

min

2

)

/(

l

μ

π

Е

I

P

kr

=

                     (12.1) 

Bu yerda  

I

min 

–ko‘ndalang kesim bosh markaziy inersiya momentlaridan 

biri     (kichigi ),  

l

– sterjen uzunligi, 

μ

 – sterjen uchlarini mahkamlash 

usuliga bog‘liq o‘lchamsiz koeffitsient (12.2-rasm). 

 

 

12.2-rasm. Sterjen uchlari mahkamlanishini uzunlikni keltirish 

koeffitsientiga bog‘liqligi. 

 

Bikr mahkamlash sof holda amalda juda kam uchrashini aytish 

lozim. Masalan, yetarli uzunlikdagi metall sterjen, asosiy konstruksiyaga 

payvandlash yoki birikma orqali tutashtirilgan sistema – bikr 

mahkamlanganga misol, ammo uni ustuvorlikka tekshirishda sharnirli 

mahkamlangan deb olinadi. Bu ferma sterjenlariga ham taalluqli bo‘lib, 

hisoblashlarda 

μ

=1 ni qabul qiladi. 

μ

l 

ko‘paytma keltirilgan uzunlik 

deyiladi. 

Kritik kuchga mos keluvchi, miqdori 

P

kp

/F 

ga teng bo‘lgan 

kuchlanish kritik kuchlanish deyiladi. 

Tajribalar tahlili shuni ko‘rsatadiki, Eyler formulasi asosida 

hisoblangan natijalar sterjen geometrik parametrlari ma’lum diapazonida 

yaxshi mos tushadi. Bu parametrlarni umumiy baholash uchun sterjen 

egiluvchanligi 

λ

 o‘lchamsiz kattaligi kiritiladi. 

min

i

l

⋅

=

μ

λ

                                     (12.2) 

bu yerda,  

μ

l

⋅

 

– sterjen keltirilgan uzunligi,  

i

min

 

– bosh markaziy 

inersiya o‘qlaridan biriga nisbatan ko‘ndalang kesim inersiya radiusi. 

---

 

321

Kesim inersiya radiusi quyidagi ifodadan topiladi: 

F

I

i

min

min

=

 

λ

 egiluvchanlik o‘lchamsiz kattalik bo‘lib 0 dan 200 gacha bo‘lgan 

qiymatlarni qabul qiladi. (12.1) ifodani 

λ

 ning 

λ≈

100–200 qiymatlarida 

qo‘llash mumkin. 

λ

 ning Eyler formulasini qo‘llash mumkin bo‘lgan 

quyi chegarasi materialga bog‘liq. Xususan yog‘och uchun 110 ga, 

cho‘yan uchun 80 ga teng va hokazo. 

Egiluvchanligi o‘rtacha egiluvchanlikdan kichik bo‘lgan sterjenlar 

uchun Peterburg temir yo‘llar instituti professori F.S.Yasinskiy 

tomonidan