L e k ts I ya tekstler I

2-soraw. XIX a`sirdin` 2-yariminda Xiywa Shig`is penen batisti tutastiriwshi ka`rwan joldin` derbenti edi. Bul jerge sirt el sawdagerleri arqali san min` jurttin` kitaplari, diniy kitaplar ha`m shig`is klassiklerinen Rudakiy, Ferdawsiy, Omar Hayyam, Saadiy, Hafiz, Nizamiy, Nawayi, Fizuliy ha`m t.b. kitaplari ha`m ka`tipler ta`repinen suliw etip ko`shirilgen qissalar da orin aldi. Qon`irat ha`m Shimbayda qissalardi ko`shirip jazatug`in ka`tipler de ko`beydi. Sol waqitta ha`r bir qissa bes batpan buwdayg`a alinatug`in bolg`an. Bunday qissa ha`m da`stanlar shayirlar ta`repinen qayta islenip, xaliq kitaplari qatarina qosilg`an ha`m jazba a`debiyattin` rawajlaniwina o`z ta`sirin tiygizgen. XVI-XVII a`sirlerde Saadiy «Zuxra-Tayir» da`stanin, son` tu`rkmen klassigi Mollanepes ta`repinen qayta islendi. Sayqal «Bahram-Gu`landam»di, Mag`rupiy «Yusup-Axmet»ti, Andalib «Yusup-Zliyxa»ni qayta islep xaliq kitaplari qatarina qosti. Bul qissalardin` qaraqalpaqsha variantlari payda boldi. Ko`pshiligi qaraqalpaq tiline awdarilip, ka`tipler ta`repinen ko`shirildi, qissaxanliq joli menen atqarildi. XIX-a`sirdin` 2-yariminda qaraqalpaqlar arasina «G`a`rip ashiq», «Bozug`lan» (Yusup-Axmet), «Zuxra-Tayir», «Go`rug`li», «Gu`lsanawbar» da`stanlari taraldi.

3-soraw. XIX a`sir aqirinda jasag`an ko`rnekli shayir-Saribay 1830-1898 jillari jasag`an. (Taxtako`pir rayoni). Onin` zamanlasi Gu`lmurat o`zinin` «Saribay menen aytis» qosig`inda shayirdin` barliq o`mirbayanin sa`wlelendiredi. Saribay o`z do`retiwshiliginde klassik shayirlardin` traditsiyasin dawam etken. Buni onin` «Gu`lmurat shayir menen aytis», «Qizil o`gizim» qosiqlarinan ko`remiz. Shayir qaraqalpaq a`debiyatinda timsal janrin qa`liplestiriwshi bolip, onin` timsalliq shig`armalarinda o`z da`wirindegi xaliq massasinin` awir turmisin, miynetkesh xaliqtin` u`stem toparlar ta`repinen eziliwin sa`wlelendiriw menen birge u`lken sotsial-ja`miyetlik ma`seleni qozg`aydi. Shayirdin` «Shimshiq penen aytis», «Jarg`anat penen aytis» timsallari teren` ideyag`a, sotsial mazmung`a iye. «Jarg`anat penen aytis»ta zalim patsha obrazi tiykarinda shayirdin` ko`z aldinda Xiywa xaninin` jabayiliq, zulimliqlari turadi, onin` timsallarinin` o`zgesheligi avtordin` qus penen so`ylesiwi dialog tu`rinde berilgen, timsal ob`ektin xaliq turmisinan alg`an.

4-soraw. Gu`lmurat shayir 1832-jili tuwilip, 1897-jili qaytis bolg`an. (Aral ten`izi tu`slik-shig`is jag`alawi) Shayirdin` o`mirbayani haqqinda «Saribay menen aytis» qosig`inda mag`liwmat berilgen. Onin` «Qayda baraman» shig`armasinda awir turmisi haqqinda aytilg`an. Misali:

Balalarg`a tamaq joq endi bererge,

Bir adam joq bul halimdi ko`rerge,

Jol, soqpaq tappadim ba`rha ju`rerge,

Oylan kewlim, endi qayda bararman.

Bunda shayir jeke basinin` qayg`i-ha`siretin su`wretlep qoymastan, sol waqittag`i xaliq turmisinda obrazdi bergen.

Shayirdin` «Qayda baraman», «Qayrawda jalg`iz g`az», «Halin`di bilmestey nadan ekensen`», «Taz kebine», «Tori atim», «Qurg`an qaqpanima tu`lki tu`spedi», «Saribay shayir menen aytis» qosiqlari bar. Bulardin` tiykarg`i tematikasi - qaraqalpaq xalqinin` sol da`wirdegi awir turmisin, onin` baxitli, azatliq zamandi a`rman etiwleri, u`stem toparlardi a`shkaralaw ideyalari bolip tabiladi. Shayirdin` qosiqlari xaliqliq ideyani, o`z zamaninin` aldin`g`i adaminin` du`n`yag`a, ja`miyetlik du`zimge ko`z-qarasin bildiredi.

Shayirdin` «Qayrawda jalg`iz g`az» qosig`i Orta Aziya xaliqlari ko`rkem poeziyasinan orin alip, qosiqta ku`shli lirizm ha`m dramatizm bolip, onda miynetkesh xaliq basindag`i tragediyaliq awhaldi jirlaydi. G`az arqali xaliqtin` jariqqa, azatliqqa umtiliwindag`i arziw-a`rmanlari sa`wlelengen. Gu`lmurat qosiqta o`z ideyasin syujet arqali bergen. Qayrawda baylang`an jalg`iz g`az obrazinda miynetkesh xaliqtin` eriksiz zaman tarlig`ina boysiniwi, sur betli mergen arqali xaliq ayag`ina tusaw bolg`an bay-feodallar su`wretlengen. Qosiqta so`z, ideya astarli berilse de tu`sinikli.

Shayir Annaqul Ma`mbetxoja uli 1841-jili Taxtako`pirde tuwilip, 1936-jili 95 jasinda du`n`yadan o`tken. Shayirdin` «Saylang`an aqsaqalg`a», «Qaziwda», «Oraz aldi», «Ketermen», «Bizge jaqti du`n`ya qashan keledi» qosiqlari bar. Shayir shig`armalarindag`i tiykarg`i motiv ha`m ideyalar qaraqalpaq xalqi arasindag`i klassliq qarama-qarsiliqlardi, xaliq massasinin` eziwshilerge qarsi naraziliqlarin, azatliqti, a`dalatliqti jirlawdan ibarat. Onin` «Qaziwda» qosig`inda 1900-jilg`i Esim o`zek qaziwina baylanisli waqiyalar su`wretlengen. Shayir konkret waqiyani alsa da qosiq mazmunli, joqari ideyali, qaraqalpaq xalqinin` turmisi menen ortaq bolip shiqqan.

Shayirdin` «Qizlar», «Tawip ber», «Gu`lbazar», «Qizlardin`», «Barmeken» qosiqlari muhabbat temasina arnalip, bunda taza muhabbatti jirlap qoymastan, temani sotsial-ja`miyetlik motivke baylanistiradi ha`m o`zinin` hayal-qizlarg`a ko`z-qarasindag`i xaliqliq ideyasin beredi. Misali:

Peridey suliwlar, hu`rdey ma`hitaban,

Qosilip ju`rer-ek du`zelse zaman,

Ko`zleri ma`stana ne suliw janan,

Shul qizlardi ko`rer ku`nler barmeken.

Shayirdin` yumor-satiraliq qosiqlarina: «Maymolla», «Da`men` barma bolisliqtan», «Esbergen» shig`armasi bar.

Sidiq Toqpan uli 1857-jili Xojeli rayoninin` «Sarayko`l» degen jerinde tuwilg`an. Onin` shig`armalari 1940-jildan baslap baspa so`zde ja`riyalandi. Shayirdin` zaman ten`sizligin su`wretlewshi «Zaman», «Aqqapshiq» qosiqlari yumor-satirasinan «A`biy sag`al», «Qus», «Pirmanbaydin` diyxanina» shig`armalari u`stem toparlardi a`shkaralaydi. Shayirdin` «Aqqapshiq» qosig`inda xaliqtin` basina tu`sken ash-a`ptadaliq, posqinshiliq jag`daylari su`wretlenedi. Aqqapshiq jili a`9a`g`-jili bolip, Shimbayli sawdager Xalmuratbay Rossiyadan aq qaltali un a`kelip xaliqqa nesiyege bergen ha`m olardan paydalanip bayliq arttiradi. Bunda ashliq, awir turmis ko`rkemlik penen jirlanadi. Solay etip usi da`wirdin` demokratiyaliq a`debiyati da`wir shinlig`i menen teren` baylanisadi.  

Tayanish so`zleri:

1. Qissa  - (arabsha-gu`rrin`, povest`, ertek) tu`rk tilles xaliqlarda su`yiwshilik da`stanlarinin` atamasi, qissa syujeti jag`inan shig`arma qaharmanlarinin` ta`g`dirin bayanlaydi.

2. Xaliq kitaplari - qara so`z benen qosiq aralas, ishqi-muhabbat, fantastikaliq, tariyxiy, sotsialliq, qaharmanliq temadag`i jazba tu`rde taralg`an da`stanlar. 

Qadag`alaw sawallari:

1. Usi da`wirde qanday tariyxiy waqiyalar ju`z berdi.

2.Saribay ha`m Gu`lmurat shig`armalarinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti.

3. Sidiqtin` yumor-satiraliq qosiqlarinin` ideyaliq mazmuni.

Tema: 1920-30-jillardag`i qaraqalpaq balalar a`debiyati

Jobasi:

1. 1920-30-jillardag`i balalar a`debiyatinin` qa`liplesiw derekleri

2. 1920-30-jillardag`i balalar a`debiyatinda janrliq belgilerdin` jetilisiwi

3. S.Majitovtin` balalar a`debiyatinda tutqan orni

A`debiyatlar

1. I.Qurbanbaev Qaraqalpaq balalar a`debiyati

2. XX a`sir qaraqalpaq a`debiyati No`kis-2000-j

3. S.Axmetov qaraqalpaq poeziyasi No`kis-1984-j
1-soraw. 1920-30-jillardag`i qaraqalpaq balalar a`debiyatinin` tuwiliwi tariyxiy o`zgesheligine tiyisli geypara jag`daylarg`a na`zer taslag`anda ol o`zinin` tiykarg`i sag`alarin xalqimiz a`sirler boyi do`retken og`ada bay awizeki a`debiyatninin` do`retpeleri menen klassikaliq a`debiyatimiz wa`killerinin` qunli shig`armalarinin` da`stu`riy sheberlik u`lgilerinen, sonday-aq turmis shinlig`inan, aladi. Usinin` menen qatar bul a`debiyattin` rawajlaniwina sheberlik ha`m ko`rkemlik jaqtan tolisiwina rus ha`m basqa da tuwisqan xaliqlar balalar a`debiyatinin` en` jaqsi u`lgileri de ta`sir jasaydi.

Qaraqalpaqstanda ma`deniyat en jaya basladi. «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasi shiqti. Tashkentte qaraqalpaq jaziwshisi ha`m ag`artiwshisi S.Majitov ta`repinen du`zilgen birinshi «A`lipbe», «Egedeler sawati», «A`debiyat oqiwlig`i» usag`an sabaqliqlar shig`arila basladi.

Qaraqalpaq shayir ha`m jaziwshilari jergilikli baspa so`zlerinde birinshi ret o`z shig`armalarin o`z ana tilinde oqiwg`a ja`riyalawg`a mu`mkinshilikler aldi. Mektepler ashiw, kitaplar basip shig`ariw, al`favitti qa`liplestiriw usig`an u`lken jumislar islenedi. Jan`a ashilg`an mekteplerde basqa sabaqlar menen birge qaraqalpaqlar tili ha`m a`debiyati oqitiladi. Balalardi ta`rbiyalaw isinde Qaraqalpaqstanda belgili jaziwshilar ha`m ma`mleket iskerleri A.Dosnazarov, Q.A`wezov, A.Qudabaev, S.Ma`jitov, K.Nurmuxamedov h.b. xizmetleri og`ada ulli.

Jas qaraqalpaq jaziwshilari o`sip shig`a basladi. Olar xaliq awizeki a`debiyati, klassikaliq a`debiyat penen a`sirler boyi ma`deniy, a`debiy baylanista bolg`an rus, o`zbek, qazaq, tatar h.b.da tuwisqan xaliqlar a`debiyatinin` jaqsi da`stu`rlerin quntli tu`rde paydalanip, balalar ushin o`z shig`armalarin do`retti.

2-soraw. 20-30 jillar a`debiyatinda balalar ushin poeziya, proza ha`m basqa da janrlarda a`dewir shig`armalar do`redi. Sol jillarda jazilg`an S.Majitovtin` «Oqiwg`a kel», «Jaslar», X.Axmetovtin` «Qurdaslar» N.Dawqaraevtin` «Ko`p ku`nlerdin` birewi», «Internata», A`.Shamuratovtin` «Eski mektepte» shig`armalari balalardi keleshekke shaqiradi.

Q.A`wezov, K.Nurmuxamedovtin` tikeley basshilig`i menen 1932-jili qaraqalpaq tilinde «Miynet a`debiyati», «Jetkenshek» gazetalari shig`arilip, balalar o`z ana tilinde shig`atug`in baspa so`zine iye boldi. 1928-jildin` ekinshi yariminan baslap qol jazba tu`rinde qaraqalpaq shig`arila baslag`an. «Qizil mug`allim» jurnali da jaziwshilarimizdin` balalarg`a arnalg`an ta`rbiyaliq ta`siri ku`shli shig`armalarin ja`riyalawg`a mu`mkinshilikler berdi.

Jan`a qaraqalpaq a`debiyatinda A.Muwsaev, Q.A`wezov, S.Ma`jitov, N.Dawqaraev, A.Begimov, Abbaz Sadiq, shayirlar A`.Shamuratov, M.Da`ribaev, D.Nazbergenov, N.Japaqov, S.Qurbaniyazov, A.Shamuratov h.b. belgili jaziwshilar balalar ushin da shig`armalar jazdi. Bular balalar a`debiyatinin` g`a`ziynesine de kirdi. Balalar a`debiyatinin` poeziya janri tag`i da bir jan`a a`debiy qubilis-poemalardin` do`rewi menen bayitadi. Olardin` qatarinda J.Seytnazarovtin` «Li Shali», J.Saparovtin` «Sert», D.Nazbergenovtin` «Jasliq jiri» poemalari bar.

Ha`r qanday milliy a`debiyatttin` ken` tu`rde rawajlaniw da`rejesi sol a`debiyattin` proza janri da belgilep beredi. Bul a`debiy ag`is qaraqalpaq balalar a`debiyatina da tiyisli.

1920-30 jillardag`i Qaraqalpaq balalar a`debiyatinin` tuwiliwi ha`m qa`liplesiwinde balalar prozasi poeziyadan keyinirek ko`rine basladi, al son`inan balalar a`debiyatinin` proza janrinin` a`dewir da`rejede rawajlana baslag`ani bayqaladi. Biraq uliwma proza janri, onin` gu`rrin`, ocherk tu`rleri 20-jillari payda bola basladi. Balalar a`debiyatinin` janr tu`rinde rawajlanip janrliq jaqtan tolisiwina ta`sir jasadi. Olardin` qatarina S.Ma`jitovtin` N.Dawqaraevtin` gu`rrin`leri, A`.Shamuratovtin` povestleri ha`m basqalar bar.

Usi janrlari balalar a`debiyati drama janrinin` payda boliwi menen de o`sti. onin` payda boliw o`zgesheligi jas tamashago`yler teatrinin` ashiliwi menen baylanisli. Dramalar qol jazba tu`rinde ko`birek taralg`an. solay etip poeziya, proza, drama janri payda bolip, tutas balalar a`debiyati bolip tuwiliwg`a qaradi. Usinin` menen bir qatarda jaziwshilardin` a`debiy sheberligi de o`se basladi. olar balalar diqqatina ilayiq shig`armalar do`retiwge talaplandi.

1918-1940-jillardag`i qaraqalpaq balalar a`debiyatinin` tuwiliwina ha`m qa`liplesiwine jaziwshilarimizdin` do`retpelerine rus tilinen awdarilg`an shig`armalar olardin` sheberlikleride u`lken ta`sir jasadi. 30-40-jillari balalar a`debiyatinin` en` ko`rkemli wa`killeri ha`m olardin` shig`armalarinan M.Gor`kiydin` G`ChelkashG` V.Makovskiydin` G`Kim bolsam ekenG`, G`Jaqsi degen neG`, G`Jaman degen neG` I.Uspenskiydin` G`Batir tishqanG` L.Kiltkonin` G`Vorashilovqa xatG` gu`rrin`leri ha`m basqa bir qatar shig`armalar qaraqalpaq tilin awdarilg`an.

3-soraw. S.Ma`jitov 1929-jillardin` aqiri 1930-jillardin` baslarinda balalarg`a arnap bir qansha ertek, gu`rrin`lerden ibarat ko`p g`ana prozaliq shig`armalar menen ko`zge tu`sti. onin` qa`leminen XX a`sirdin` 20-jillarinin` baslarinda balalardi oqiwg`a bilim aliwg`a shaqiratug`in jalinli poeziya do`redi. A`sirese onin` G`Oqiwg`a kelG` qosig`inda a`sirler boyi artta qalg`an qaraqalpaq miynetkeshlerinin` balalarina qaratpa

G`Bilimnin` jolin tosayiq,

Biz de bilgen el usayiq,

Birge tuwg`anday bas qosayiqG` dep aytadi. Bul ha`zirde balalrdi dosliq ruwxinda ta`rbiyalawda ju`da` a`hmiyetli. Shayir balalar ushin ha`r bir istin` jo`nin biliw, alis-juwiqti bayqap ko`riw, biykarg`a ju`rmew, ash-jalan`ashliqtan qutiliw ha`m basqalardin` ha`mmesi G`OqiwdandurG` degen juwmaqqa kelip jaslar ushin oqiwdin` za`ru`r ekenin aytadi. Balalarg`a arnalg`an shig`armalarinin` ko`pshiliginde jaslardi oqiwg`a shaqiradi.

G`Jaslarg`aG` degen qosig`inda jaslardi el qorg`awg`a ilim, iyelewi, paraxatshiliqti bekkem ornatiwg`a shaqiradi. Shayir 20-jillardag`i jag`daylardi teren` tu`sindiriw ushin ga` oqimay qalg`an adamlar tilinen G`Paydasin biliwG` ga` G`Ag`asinan inisine xatG` jazdiriw arqali jaslardi oqip bilimaliwg`a shaqiradi.

S.Ma`jitov rus ha`m basqa da tuwisqan xaliqlar poeziyasindag`i en` jaqsi u`lgilerdi qaraqalpaq tiline awdarg`an. S.Ma`jitov 1920-30 jillardag`i qaraqalpaq balalar a`debiyatinda da u`les qosqan jaziwshilardin` biri. Ol xaliq qosqan miyraslarin, erteklerdi, an`izlardi jiynag`an ha`m o`zinde gu`rrin`ler do`retip, olardi ha`r qiyli oqiwliq a`debiyatlarda bastirip shig`arg`an. S.Ma`jitov balalar ushin bir qansha gu`rrin`ler jazdi ha`m olardin` birazin o`zinin` avtorlig`inda G`A`lipbeG` G`Qaraqalpaq a`debiyatinin` jiynintig`iG` kitaplarinda bastirip shig`ardi.

S.Ma`jitovtin` balalarg`a arnalg`an prozaliq shig`armalarinda qaraqalpaq fol`klorliq shig`armalarinin` ta`sirleri ku`shli bolip keledi.

Onin` bir qatar gu`rrin`lerinde jaslar-sawat ashiw ha`m oqip jatlig`iwi ushin balalardi ko`birek ta`sirlendiretug`in ta`biyat ko`rinislerine, haywanatlar turmisina, olardin` qiliqlarina h.t.b qiziqtirip, ha`r bir gu`rrin`inde belgili ug`imdi bildiriwge ha`reket etedi. Bul gu`rrin`ler ju`da` kishkenen bolip, sol da`wirdin` ha`m ondag`i kishkene balalardin` jas o`zgeshelikleri menen tu`sinik da`rejelerine sa`ykes keledi. Bul gu`rrin`ler balalardi oqiwg`a sawat ashiwg`a jatliqtiriw maqseti ushin jazilg`an. G`Bo`rikG` gu`rrin`inde Ka`rimberdi degen bala ag`asinin` u`lken qurashin kiyip aladi. Buni ko`rgen G`a`y , bo`rik Ka`rimberdini qayda alip baratirsan`G` dep ku`ledi. G`Ata menen balaG` gu`rrin`inde atamnin` o`zinin` balasina berer na`siyatinin` duris bolip shig`atug`inin bildirmekshi boladi. Ata menen balanin` arasinda bolatug`in uliwma ja`miyetlik ma`pti ten`dey oylawdin` kerek ekeni aytilmaqshi boladi.

Bul kitaptag`i G`Ta`kabbarshiliqG` gu`rrin`inde de jaziwshi timsal tu`rinde, maqtanshaq jen`gen qoraz maqtanip o`zin-o`zi na`han ko`rsetip biyikke shig`ip maratpatlanip otirg`anda oni qarshig`a qag`ip alip ketedi. Jaziwshi bul gu`rrin` arqali G`menmenge zawal, ju`yrikke tomarG` degen juwmaq jasaydi. Sonday-aq S.Ma`jitovtin` G`Ata wa`siyatiG`, G`Tu`singen balaG`, G`Dosliq tabisiwG`, G`Xaliq sinag`an balalarG`, G`Ku`lmegeysiz g`arrig`aG` degen gu`rrin`leri de bar.

S.Ma`jitov jer ju`zilik a`debiyattag`i prozaliq shig`armalardan balalarg`a arnalg`anlarin qaraqalpaq tiline awdarg`an. bul da`slepki awdarmalardin` qatarina L.Tolstoydin` «Eki sawdager», «Eki joldas», «Bo`ri menen tirna», «Qarshig`a menen qoraz», «Oqig`an bala», «Arislan bo`ri ha`m tu`lki» gu`rrin`leri jatadi. Balalar a`debiyatinda dramaliq janrdin` kelshekte rawajlaniwi ushin S.Ma`jitov birinshiret qiziqti ha`m bul tarawda belgili izler qaldiradi. Onin` «Ernazar alako`z», «Bag`dagul», «Sabaq», «Jigit boldiq», «Son`g`i selten`» degen p`essalari bar.

Solay etip S.Ma`jitov 20-30-jillardag`i a`debiyatimizdin` da`rejesine Watanimizdi su`yiwdi, xaliqti ha`r ta`repleme sawatlandiriwdi balalardin` oqip bilimine iye bolg`an talantli shayir, prozaik, dramaturg.

1920-30-jillardag`i g`arag`alpag` balalr a`debiyatinda en` da`slepki poeziyaliq, prozaliq shig`armalar jan`a mazmunda XX a`sirdin` 20-jillarinin` ortalarinan baslap do`redi. 30-jillarg`a qaray poeziya janri, dramalar, awdarma a`debiyatlar a`dewir da`rejede rawajlandi. Bul da`wirde do`regen shig`armalarda balalardin` oy-sezimlerin o`zlerinin` tili arqali ko`rkem tu`rde beriw, olardin` ishki du`n`yasin joqari keleshekke ko`teretug`in go`zzaliq sezimlerdi oyatiw, balalardin` sezimine teren`irek kirip bariw usag`an qubilislar ha`rtu`rli janrda da ko`rine basladi. solay etip 30-40-jillarda ha`zirgi qaraqalpaq balalar a`debiyati ko`pshilik janrlar boyinsha tuwildi ha`m tutas a`debiyat bolip qa`liplesti.

Tayanish tu`sinikleri.

1. Janr-(frantsuzsha-tu`r) Ko`rkem so`z o`nerinin` rawajlaniwinin` barisinda qa`liplesken tu`rleri

2. tematika-bir neshe jaziwshilardin` shig`armalarindag`i bir-birine uqsas temalardin` birikpesi

3. Proza-(latinsha-erkin pikir bildiriw) Ko`rkem a`debiyattin` turmis haqiyqatlig`in obrazlar arqali ko`rkem qara so`zler menen suwretleytug`in janri.

Qadag`alaw sawallari

1. 1920-30-jillardag`i qaraqalpaq balalar a`debiyatinin` qa`liplesiwine qanday ta`sir boldi

2. Usi da`wirde balalar a`debiyatinda janrliq belgiler qalay qa`liplesti

3. S.Ma`jitovtin` prozaliq shig`armalarin atan`

4. Balalar poeziyasina neler kiredi.
Tema: II-jer ju`zilik uris da`wirindegi balalar a`debiyati

Jobasi:

1) II jer ju`zilik uris da`wirindegi balalar a`debiyatinin` bag`dari.

2) Sol da`wirdegi do`regen S.Nurimbetov, J.Aymurzaev, D. Nazbergenov shig`armalarina sholiw

A`debiyatlar

1. I.Qurbanbaev Qaraqalpaq balalar a`debiyati tariyxinin` ocherkleri. N-1988

2. S.Axmetov. Qaraqalpaq poeziyasi No`kis 1988 j

3. XX a`sir Qaraqalpaq a`debiyati No`kis 2000-j

1-soraw. II jer ju`zlik uris da`wirinde qaraqalpaq balalar a`debiyatinin` tematikasi da watandi qorg`awg`a, fashizmge qarsi gu`resiwge jildag`i barliq isti fronttin` ma`pi ushin jumsawg`a bag`darlandi. Shayir dramaturg Jolmurza Aymurzaev gitlershil nemets fashistlerinin` paraxat jasap atirg`an elimizge basqinshiliq penen basip kirgenine ko`p milletli ma`rtler menen birge g`a`zep otlari qaynap «Tin`lan`izlar» qosig`inda Aspan asti astan kesten qorg`asinnan jawip jawin jerdin` beti a`ywan-ja`ywan, shuwladi ses tin`lan`izlar jildarimlar, jalt-jult etip ko`p gu`mbezler julqip bawin jalin lawlap aydarhaday tinbadi hesh, tin`lan`izlar (Tasqin No`kis 1946-j) dep u`n qosti.

Ol pu`tkil miynetkeshlerimizdin` uristin` da`slepki ku`nlerinde aq «Ha`mmesi front ushin» degen urani astinda pu`tkil xaliqti ulli watanimizdi fashistlerden qorg`awg`a shaqirg`an.

Shayir «Fashistler tart qolin`di» (1941-j 22-iyun`) qosig`in jazdi.

Shayir bul qosig`inda bizin` paraxat elimizdi miyweli bag`qa ten`ep, og`an fashistlerdin` urilarsha basip kirgenin xabarlaydi. Xaliqti miyweli bag`day qulpirg`an elimizde qutiring`an iytlerdin` joq boliwina isenim bildiredi. «Ku`n nurina urinba» qosig`inda fashizmdi jariqtag`i jarg`anatqa ten`eydi

Ku`n nurinday bizin` elimizge fashizmnin` uring`anin, onin` joq boliwin ayta kelip N.Japaqov:

Aldi o`lse

Arti kelip

Ku`nnen ta`me etedi

Ku`nnin` jawin

O`rteymiz biz

Ku`lge aylanip ketedi

Dep ku`ta` duris juwmaq shig`aradi. Bunday shaqiriq shayir Jolmurza Aymurzaev ta`repinen «Jawdi jeksen etemiz» qosig`inda

A`y perzentler batir erler

Jawdi jeksen etin` jerge

Balalardin` uris da`wirindegi oqiwi ha`m ja`miyetlik-paydali jumislarg`a qatnasi T.Qayipbergenovtin` «Sekretar`» povestinde ko`rkem etip suwretlengen.

Watanimizdin` barliq o`tkendegi tariyxinda II jer ju`zlik uris da`wirindegi fashistlerge qarsi o`z watanin qorg`aw ushin alip barlig`in gu`reslerdegidey awir ha`m qa`wipli sinaw bolmag`an edi. O`ytkeni, bul uris tek a`seriy texnikaliq o`z-ara soqlig`isiw g`ana bolip qalmay, al sonin` menen bir qatar adamzat xarakterlerinin` ar-namis penen qorqaqliqtin`, patriotizm menen opasizliqtin` arasindag`i qatan` ayawsiz gu`res edi.Mine usinday juwapkerli waqitta jaziwshilarimiz pu`tkil xalqimiz benen frontqa ja`rdem beriw ushin frontqa ma`rtlik iske shaqiradi.

2-soraw. D.Nazbergenov «Jas patriot» qosig`inda metall sinaqlarin jiynap tapisrg`an pionerdin` tilinen ha`r bir temir sinig`inin` o`zi bir fashistke o`lim ekenin sezdiredi.

Bilmekshi bolsan`iz isimnin` jayin

Jasirin emes sizge shinin aytayin

Terip ju`rmen qaldiqlarin temirdin`

Dep frontqa ja`rdem ushin jaslayin

Ol pioner usi sezimi menen watan ushin xizmet etiwge tayar patriot S.Nurimbetov «Jen`impaz qalanin` balalarina» (Jen`impaz xaliq 1942-j) qosig`inda Leningrad qalasinin` qaharman balalarinin` fashizm u`stinen jen`iske erisetug`in oylarin jirlaydi. Olardin` jawingerlik islerin jildag`i balalarg`a u`lgi etedi.

S.Nurimbetovtin` bul qosig`i N.Tixonovtin` «Kirov biz benen» J.Jabaevtin` «Leningradliq erlerim» Gafur Gulomnin` «Sen jetim emessen`» degen qosiqlari menen u`nles bolip keledi.

II jer ju`zlik uris jillarinda qaraqalpaq balalar a`debiyatinda poeziya janri bir qatarda, proza, drama janrinda da shig`armalar do`redi. Ju`da` az sanda bolsa da satiraliq qosiqlar da jaziladi. Bul janrlarda do`relgen shig`armalardin` belgili bir o`zgeshelikleri sonda bul shig`armalardin` ko`pshiliginde derlik uristag`i balalardin` fashistlerge qarsi qaharmanliq isleri jildag`i balalarg`a u`lgi etilip, sol erlik tiykarinda jildag`i balalardin` fashizmge jek ko`riwshilik sezimleri oyatildi.

Elge muhabbati arttirildi. Sonliqtan da bul shig`armalar o`z ma`hminde belgili mug`darda a`hmiyetke iye boldi.

1942-jili «Jas qaharmanlar» (No`kis 1942-j) degen at penen toplam basip shig`arildi.

Onda watandarliq uristin` frontlarinda qaharmanliqtin`, erliktin` u`lgilerin ko`rsetken turimslari jazilip «Pionerskaya pravda» «Izvestiya» gazetalarinda ja`riyalang`an gu`rrin`ler kirgizildi. Usi toplamnan J.Ta`shenovtin` «Pioner razvedchik» gu`rrin`i de orin alg`an.

Jolmurza Aymurzaevtin` «Kolya» atli bir aktli p`esasi II jer ju`zlik uris da`wirinde balalardin` qaharmanliq isinen aling`an.

Burin paraxat turmista erkin jasap atirg`an Nadejda ha`m Kolya II jer ju`zlik uristin` saldarinan barliq adamlar siyaqli Qizil Armiyanin` dushpandi jen`iwi ushin ja`rdem beriwge bel baylaydi.Urista jaradar bolg`an komandirdi ko`rip, oni puxta jerge o`lim tirnag`inan alip qaladi, solay etip o`zlerinin` o`mirin ta`wekelge saladi. Kolya ba`rha nemets fashistleri tuwrali Qizil Armiyag`a kerekli bolg`an mag`liwmatti tawip beriwge ja`rdem beredi. P`esada nemets basqinshilarinin` zulimlig`i, eldi talawdag`i haywanatshilig`i balalarg`a ta`sirli ha`m tu`sinikli de p`esanin` tilinde a`dewir jetilisken dewge boladi.

P`esanin` syujeti (Qizil Qaraqalpaqstan, gazetasi, 1943-j 19-sentyabr`) Watandarliq uris da`wirindegi frontta bolip atirg`an pionerlerdin` erlik islerin jildag`i jaslarg`a tanistirip, olardin` dushpang`a degen qa`ha`rin fashistlerden watandi qorg`awg`a bolg`an sezimlerin ta`rbiyalawda belgili mug`darda xizmet atqaradi.

II jer ju`zlik uris da`wirinde Xaliq awizeki do`retpesine balalar qosiqlari da do`redi. Bularda frontqa ketken ag`alarin sag`ing`an, olardin` nemets fashistlerin joq etip, aman-esen jen`is penen qaytip keliwin tilegen a`rmanlari jirlanadi.

Islerin`iz mudam basip aldina

Dushpandi qaytarip kelgen jag`ina

Quwanishqa qoynin` tolip jan ag`a

Jen`is tuwin alip kelin` qolin`a. (I.Karimov) (Jalinli jillar qosiqlari No`kis 1966-j) II jer ju`zlik uris da`wirlerinde do`relgen xaliq awiz eki do`retpesinde balalar qosiqlarinin` tematikasi ken` boldi. Joqaridag`i misallarda balalar jan ag`alarinin` jen`is penen keliwin ku`tse, al geyparalarinda ag`alarinin` jen`is penen tez keliwi ushin xaliqliq iske ko`mek beriliwi jirlanadi.

Qawin eksem ma`kke qosip egemen

Dushpanlardi o`lgenshe jek ko`remen

Jan ag`am ju`r dushpan menen alisip

Mende sonda ko`megimdi beremen

Solay etip front penen jildin` Miytindey bekkemligi, adamlardin` qaharmanlig`i, onin` ishinde balalardin` da qosqan u`lesi jaziwshilarimizdin` awiz eki tvorchestvosindag`i balalar qosiqlarinda da u`lken muxbbat sezimleri menen jirlanadi. Uristin` da`slepki jillarinda shayir J.Aymurzaevtin` Ulim tin`la jawdi jen`ip baraman

Sel sel bolip qan aqsa da qoynimnan

Qara ko`zim perzentim dep su`ygende

Erkelersen`, qushaqlarsan` moynimnan (1942-j) dep jazg`aninday II jer ju`zlik uris adamlarinin` fashizm u`stinen jen`isi menen tamamlanadi.