L e k ts I ya tekstler I


Tema: Eposliq shig`armalarda balalar fol`klorina derek miyraslar



Download 0,87 Mb.
bet4/10
Sana08.11.2019
Hajmi0,87 Mb.
#25389
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
Balalar a'debiyat ha'm folklor лекция.


Tema: Eposliq shig`armalarda balalar fol`klorina derek miyraslar

Jobasi:


1) Qaraqalpaq da`stanlarina uliwma sipatlama

Da`stan haqqinda tu`sinik

2) Alpamis da`staninin` balalar ushin ta`rbiyaliq a`hmiyeti

3) Qoblan da`stani ha`m balalar a`debiyati

Paydalanilg`an a`debiyatlar.

1. «Qaraqalpaq balalar a`debiyati» I.Qurbanbaev N-1992 j

2. «Qaraqalpaq xaliq pedagogikasi» A`.Ta`jimuratov N-1996

3. «Qaraqalpaq a`debiyati» S.Axmetov, K.Ma`mbetov N-1995

40-58-betler

4. Qaraqalpaq fol`klori. No`kis-1961-80-j

5.Q.Maqsetov, A`.Ta`jimuratov Qaraqalp. fol`klori N-1979

1-soraw. Xalqimiz a`yyemgi da`wirlerden berli o`zleri jasag`an batirlardi, el g`amin oylap, a`dil basshi bolatug`in ma`rt qaharmanlardi awiz eki a`debiyatinin` basqa tu`rleri menen bir qatarda eposliq shig`armalarda da do`retken. Olarg`a o`zlerinin` qa`lewinshe obraz jasag`an. Ondag`i qaharmanlardin` ha`mmesi derlik o`z watanin, xalg`in el-elatin, ta`biyatin, u`rp-a`deti menen salt-saltanatin su`yetug`in ha`m oni sirtqi ja`ne ishki dushpannan ko`zinin` qarashig`inday etip saqlaytug`in, «el dep en`iregen erler» bolip keledi. Barliq xaliqtin` da`stanlarinda da xaliqqa u`stemlik etiwshiler dushpan klass bolip, og`an uliwma xaliq qaharmanlari qarama-qarsi ku`shke iye boladi ha`m ba`rqulla xaliq batirlari jen`iske erisedi, a`dillik obrazi-bizin` ha`zirgi ku`nlerimizde de jas o`spirimlerdi watan su`yiwge ha`m adamgershilik ruwxinda ta`rbiyalawda o`zlerinin` ta`rbiyaliq qa`siyetin joyitpaydi. Xaliq a`sirler boyi saqlap, a`wlatdan a`wladqa o`tkergen «Qoblan» «Alpamis» «Qiriqqiz» «Sha`r`yar» «Ma`spatsha» «Qurbanbek» «Er ziywar» ha`m basqa da da`stanlar tillerde talay ret toliqtirilip, yamasa geypara bo`leklerine aytiwshilar ta`repinen talay o`zgerisler engiziliwine qaramastan, onda eldi, xaliqti su`yiw intasi ku`shin joyitpay, balalarg`a ku`ta` ta`sirli bolip keledi.

Bizin`she ha`r qanday xaliqtin` do`retpe belgili bir da`wirdin` bizge ushaqtan kelip tu`sken aynanin` sa`wlesindey sag`imi bolip g`ana ko`rinedi. Bul sa`wlede belgili bir da`wirdegi turmis ko`rinisi jatadi. Sonliqtan baspa so`z joq waqtag`i awizsha aytilip, bizin` da`wirimizge deyin kelip jetken batirlar haqqindag`i da`stanlardin` tu`r-tamirlarinda belgili bir da`wirlik waqiyanin` elesi bar. «Samal bolmasa qamis basi qaltiramaydi g`oy». Al, usi waqiyag`a ilayiqli etip xaliq o`z qaharmanlarin do`retken. Epikaliq da`stanlardin` ko`pshiligi batirlar jirlari. Xaliq o`z batirlarin su`ygen qa`dirlegen, olar haqqindag`i jirlardi su`yip tin`lag`an balalarin da sol batirlarday batir ma`rt, ku`shli, a`dil boliwg`a shaqirg`an.

Usi qaharmanlar obrazi tiykarinda bu`gingi balalarg`a a`yyemgi ata-babalarinin` turmisi, ku`n ko`risis, azatliq ha`m abadanliq turmis ushin ju`rgizilgen ma`rtlik gu`resleri tuwrali mag`lihmatlar beriledi ha`m usi mag`liwmatlar tiykarinda balar shinliqti, eldi su`yiw ruhxinda ta`rbiyalanadi.

Da`stan (parsi so`zi) ku`nshig`is xalqinin` poeziyasinda u`lken ko`lemdegi epikaliq shig`arma. Basqa xaliqlardin` da`stanlarinday qaraqalpaq da`stanlari da qosiq penen kishi ko`lemdegi prozadan turadi. Proza qosiqlardin` arasin baylanistiriwg`a ja`rdem beredi. Da`stanlar basqa a`debiyat shig`armalarda obraz jasaw usillari menen ayirilip turadi. Da`stanlar xaliqtin` turmis tirishligi menen arziw-a`rmanin ko`restiwi jag`inan bahali eskertkish bolip esaplanadi.

Qaharmanliq da`stanlardin` mazmuni Ellikala r/n qorg`aw, sirtqi dushpanlarg`a qarsi gu`resten ibarat bolsa, ashiqliq da`stanlardin` mazmuni eki jastin` arasindag`i su`yiwshilik ma`selesinso`z etkmen. A`lbette, birinshisinde de, su`yiwshilik temasinda bolatug`in siyaqli, ekinshisinde de qaharmanliq waqiyalar aralasip otiradi. Bul ko`pshilik da`stanlarg`a ta`n jag`day. Qaraqalpaq xalqinin` da`stanlari ku`ta` ko`p ha`m olar ideyaliq ko`rkemlik da`rejesi jag`inan o`z waqtinin` u`lken poetikaliq eskertkishi sipatinda qaraladi.

Da`stanlar basqa a`debiy shig`armalardan kompozitsiyasi waqiyalarinin` rawajlaniwi, obrazlarinin` aliniwi, poetikasi jag`inan ayirilip turadi. Ko`pshilik xaliqlarda bul «epos» «jir» degen termin menen ataladi.

Ha`r bir xaliqtin` eposinda sol xaliqtin` su`ygen qaharmanlar obrazi, turmisi, tariyxqa baylanisli waqiyalar jirlanadi. Da`stanlar xaliq do`retpesi menen birge jazba a`debiyattin` da janri jazba a`debiyattag`i da`stan fol`klordag`i da`stannan o`zgeshelenedi. Birinshiden jazba tu`rde, ekinshiden jeke do`retpenin` jemisi, u`shinshiden onda xaliq da`stanlarindag`i qaytalawlar, da`stu`riy suwretlewleri az ushirasadi. Qaraqalpaq da`stanlarin tiykarinan to`mendegidey to`rt tu`rge bo`liwge boladi.

1. Qaharmanliq da`stanlar: «Alpamis» , «Qoblan», «Qiriqqiz», «Er Ziywar», «Go`rug`li», «Qurbanbek»

2. Ashiqliq da`stanlar: «G`a`rip ashiq», «Sayatxan-Xa`mire», «Ashiq Na`jep», «Hu`rliha-Ha`mire», «Yusup-Zuleyxa», «Gu`l-Sa`newar» tag`i basqalar:

3.Sotsialliq turmisqa arnalg`an da`stanlar: «Sha`r`yar», «Shiyrin Sheker», «Qanshayim», «Mun`liq-Zarliq», tag`i basqalar:

4. Tariyxiy da`stanlar: «Edige», «Er Shora», «Da`wletyarbek» tag`i basqalar.

Bularda bizin` xalqimizdin` sana sezimi ken`irek sa`wlelengen. Da`stan do`retiw ha`zirgi da`wirdegi qaraqalpaq shayirlarinda ushirasadi. Misali: Abbaz Dabilovtin` «Bahadir» Sadiq Nurimbetovtin` «Baxtiyar» ha`m «Xanalaslar» da`stanlari:



2-soraw. «Alpamis» jaslardin` su`yikli da`stani, balalr at shabisinda da, yamasa kewili xoshliqti da, ha`tte fizkul`tura sabag`indag`i juwiriwda da alda kiyatirg`an balani ko`rse «Bul kiyatqan Alpamistin` shubari» dep ha`zillesedi. Geyde a`lle na`rseden u`rkip, irkilip turg`an atqa da, ha`tte jolda turip qalg`an jora-joldasina da:

«Begler qurg`an shatirma?»

Aldin`da jolbaris jatirma?

Jatirg`an bizden batirma?

Ne ko`rdin` qara at, ne ko`rdin`?»-

dep ayta saladi. Toy-mereklerde, bir-eki balanin` basi qosilg`an jerde de qobiz bolmasa kesew ya tayaq penen aq:

«At bolipti Miyan ko`ldin` toylari,

Qoyin satip qozi qilar baylari.

Arjag`i Tu`rkstan, berjag`i Qoqan

Ha`ziretimnin` qa`dem urg`an jaylari».

dep sapdirta tu`sedi. «Alpamis» tan bir eki tolg`aw bilmeytug`in adam joq desek qa`telespeymiz. Alpamis da`staninda o`zinin` balaliq da`wirinde-aq ku`ta` shaqqan ku`shli, aqilli bala boladi. Ol on to`rt jasinda-aq ka`malg`a kelip, at tan`laydi. bunday da`slep at tan`law ko`pshilik qaraqalpaq da`stanlarina ta`n qubilis. Alpamistin` birinshi qa`deminen-aq onin` o`zin batirliqti saylawi turmisinda u`lken waqiyalardin` boliwi sezilip turadi. Bul balalar ushin ku`ta` qiziqli waqiyalar arqali beriledi. Alpamistin` on to`rt jasinda-aq Tayshaxan eline Gu`lparshindi izlep ketip, da`rbeit tawda Qarajan batir menen jeti ku`n ayqasiwi ku`ta` ko`rkem etip beriledi. Bul waqiya balalardin` qizig`iwshilig`in artirip g`ana qoymay, olardin` da Alpamistay ku`shli boliwina ta`sir jasaydi.

«Besinshi ku`n tolg`anda

Qarajanday qaysardi,

Ash belinen qushaqlap

Ayag`in jerge tiydirmey

Ko`terip ketip baradi..

Jetinshi ku`n bolg`anda,

Qurbanliq qilg`an serkedey,

Ko`terip urdi qaysardi»

Degende Alpamistin` jen`iwine tilekles bolip otirg`an balalardin` kewilleri quwanishqa tolip birge quwanadi ha`m o`zleri de Alpamistay boliwdi a`rman etedi. O`ytkeni Alpamistin` ku`sh-g`ayrati, a`dil adamgershilik parasati balalarg`a ta`sir jasaydi ha`m olardi adamgershilikti su`yiw ruwxinda ta`rbiyalaydi. Alpamistay, qizlarinin` Gu`lparshinday boliwin tilegen. Sonday-aq son`g`i waqitlari Qarajan ha`m A`shimnin` u`lgili isleri de balalarg`a u`lken ta`sir jasaydi, balalrdi dosliqqa, joldasliqqa ta`rbiyalaydi.



3-soraw. Qaraqalpaq batirliq da`stanlarindag`i qaharmanlar bala waqtinda o`zleri qatarli jora-joldaslarinin` ishinde ha`dden tisqari ku`shli ha`m aqilli, ha`m an`qawlaw ja`ne usig`an o`zgeshelikleri menen ajiralip turadi. Ma`selen a`debiyatshi N.Japaqov ta`repinen 1939-jili jazip aling`an «Qoblan» («Qoblan» da`stanin basqa varinati I.A.Belyaev ta`repinen 1903-jili jazip aling`an, qisqa bayani basilip shig`arilg`an) da`stanindag`i onbir jasar Qoblan asaw atti bag`ip u`yretedi. Biraz atlarg`a mingende Qoblannin` awirlig`inan olardin` beli sinadi, omirtqalari u`ziledi. Ol uliwma xaliqtin` balasinday bolip o`sedi, biraq jas waqtinan-aq batirliq hu`jdani tinish bermeydi. Ba`rqulla ma`rt, erju`rek, qoriqpaytug`in jawinger, aldinan qoyg`an maqsetke jetpey qoymawshi bala. Ol on bir jasinda-aq a`kesine jalinip «mag`an jaqsi at tawip ber, men qirq jigit jiynayman, so`ytip jariq du`n`yani hayran etemen» deydi ha`m ko`p jilqinin` ishinen birewin tan`lap aladi. Turmis quriwg`a, batir bolip el-qorg`awg`a, taplanadi. Mine bul eposliq shig`armada da balalar a`debiyati g`a`ziynelerine derek, balalardin` tu`siniw qa`biletine qolayli, qiziq, waqiyalar bar. Balalar oni esitkende «endi ne bolar eken» dep intig`ip otiradi. Balalar, o`zlerinin` minez-qulqi jag`inan suliw ha`m ku`shli giperbolaliq suwretlemelerge, qiziqli waqiyalarg`a qiziqqish ha`m olardan ta`sirlengish boladi. Olar balalardin` ku`sh-g`ayratin ga` tasqinlatip, ga` aqil-oyin jaqsi iygilikli islerge ta`sirlendiredi. Ma`selen, Qoblan atasinin` jilqisinan at izlep ju`rgende:

Say su`yegi sawsag`an,

To`rtinshi beske qorg`an,

O`zin ko`rsen` topalshaq,

Jal-quyrig`i bir qushaq,

Qarnin ko`rsen` jer sizg`an,

Sapar ayi onbesinde,

Kelgen ba`le usag`an.

(Qoblan No`kis, 1959, 30-bet)

At bir ko`riwge ko`renish ko`rinip, Qoblan oni mensinbey quwip jiberse de ketpeydi. Qoblan ashiwlanip «omirtqan`di u`zeyin, qabirtqan`di sindirip, jer menen jeksen qilayin» dep minip alg`anda sol sari ala at:

Tulparlig`in bilsin dep,

Da`r`yaday kewli tasadi,

Maydanda qaynap yoshadi,

Qizip ketip tabani,

mingen Qoblan balani,

Tawg`a alip qashadi.

Sari ala attin` bul qilig`i ku`shli ten`ewler menen berilip, onin` boy jasirip ju`rgen ekeni bilinedi. Bul ha`diyse balalardin` kewilin qozdirip, «endi izi ne bolar eken» degizip su`yindirip otiradi.

Qoblan qanday jaqsi is bolsa xalqina, qanday jaman is bolsa o`zine boliwdi tilep, xalqin o`zinen joqari qoyg`an azamat bolip tur. Bul a`lbette bu`gingi jas o`spirimlerdi xalqin su`yiw ruwxinda ta`rbiyalawda da o`z ku`shine iye.

«Qara qipshaq elinde,

Ne g`oshshag`im bar edi»

Yamasa:

Otiz birdey ul bola,



Na`restedey sol bala,

Gewdesi qalg`an besikte,

Gellesi jatqan esikte,

Sheyti bolip ko`rinedi,

Bul ne bolar Dug`darjan-

Dep qiynaladi. Qoblan, Alshag`ir, ga`wir shapqan elin, biyguna qiynalg`an xalqin, balalarin ayaydi ha`m bir o`zi eli, xalqin qutqariw ushin Alshag`ir Ga`wirge atlanip, eli-xalqin qulliqtan azat etedi.

So`z etilip otirg`an «Qoblan» da`staninda tek Qoblannin` xalqi ushin islegen erligi yamasa sari ala at ha`m Qurtqa baqqan Torisha attin` shabisinin` qiziqli ten`ewler menen suwretleniwi geografiyaliq atamalar: Samarkand, Ashtarxan da balalarg`a tu`sinik beredi. Ba`rinen burin «Qoblan» da`stannin` xaliqshil arqawi sonda: onda tariyxiy haqiyqatliqqa muwapiq keletug`in waqiyalar, xaliqinin` dushpanlarg`a qarsi gu`resi suwretlenedi.

Qadag`alaw sorawlari:

1.Da`stan degenimiz ne.

2.Da`stanlardag`i ko`p variantliliq degen ne.

3.Versiya degen ne.

4.Alpamis da`staninda qanday fantastikaliq motivler bar.

5.Qoblan da`staninda qanday giperbolaliq su`wretlewler bar.

6.Qirq qiz da`staninda Watansu`yiwshilik temasi.

7.Usi da`stanlardag`i tiykarg`i ideya qanday.
Klassikaliq a`debiyat wa`killerinin` balalar a`debiyatinda tutqan orni. Jiyen jiraw miyraslari.

  Jobasi:

1. Jiyen jiraw miyrasinin` izertleniwi.

2. Jiyen jiraw shig`armalarinda balalarg`a derek miyraslar

3. «Posqan el» poemasinda balalar turmisinin` sa`wleleniwi.

A`debiyatlar:

1. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi, N.,1989-jil.

2.K.Ma`mbetov, «Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati», N.,1992

3.A.Karimov, A`debiyatimizdin` geypara ma`seleleri. N.,1988-j.

4.A.Karimov,Jiyen jirawdin` o`miri ha`m tvorchestvosi, N.,1961-jil.



1-soraw. Jiyen jiraw Amanliq uli XVIII a`sirdegi qaraqalpaq a`debiyatinin` ko`rnekli wa`kili. Ol xaliq arasinda shayirliq dan`qi menen g`ana belgili bolip qalmastan, xaliqtin` oy-a`rmanlarin, qayg`i ha`siretlerin, baxitli azat turmisqa umtiliwlarin su`wretleytug`in terme-tolg`awlardi, da`stanlardi atqariwshi jiraw sipatinda da belgili. Jiyen jiraw shama menen 1730-1784-jillarda jasag`an. Onin` o`miri o`z da`wirindegi uliwma miynetkesh xaliq o`miri siyaqli joqshiliqta, kemtarliqta, posqinshiliqta o`tken. Xaliq arasinda jirawshiliq o`neri menen ku`n keshirgen. Xaliq basina jawgershilik ku`n tuwg`anda o`z xalqi menen birge bolip, olardin` qayg`i-ha`siretlerin birge bo`lisken. 1760-1762-jillardag`i qaraqalpaqlardin` ata jurti Tu`rkstandi taslap, Xorezm eline jawgershilik sebepli massaliq tu`rde posqan waqtinda o`z xalqinin` mun`li-zarin qobizda so`yletken shayir.

Al, ayirim ilimiy izertlewlerde Jiyen bala gezinde Tu`rkstandag`i qanli waqiyani ko`rgen. 20-jaslarinda «Ulli taw» dag`i qirg`innin` gu`wasi bolg`an ha`m qolina qa`lem alip 1743-jili 33 jasinda xaliq basina salg`an Abulxayirdin` apatshilig`in o`z ko`zi menen ko`rip, xaliq penen aralasip, Aral ten`izi a`tirapindag`i Qazaqda`r`yag`a kelip «Posqan el» poemasin jazg`an degen pikirler bar. Jiyen jirawdin` shig`armalari qatarina onin` ko`lemli «Ulli taw» poemasi menen bir qatarda «Ilag`im», «Xosh bolin` doslar», «A`y, jigitler, jigitler», «Ju`regimde dag`im ko`p», «Ko`rgende kewlim xosh bolar» tolg`awlari kiredi. Bunnan basqa da onin` «er tu`yemdi» «xan qasinda to`reler» shig`armalari xaliqtin` ju`reginen ken`nen orin alg`an.

Jiyen jirawdin` jirawshiliq o`neri, jirlag`an repertuarlari atqarg`an namalari haqqinda xaliq arasinda, sonday-aq shayirdin` o`z do`retpelerinde a`dewir mag`liwmatlar bar. Shayirdin` atina «jiraw» degen so`zdin` qosilip aytiliwi - onin` xaliqqa belgili ha`m ataqli jiraw bolg`anlig`in da`liylleydi.

Shayirdin` «Posqan el», «Xosh bolin` doslar» ha`m basqa shig`armalarinda onin` ba`rhama xaliq arasinda qobizin arqalap, kerek jerinde jirlap berip ju`rgenligi ga`p boladi. Bulardin` ha`mmesi Jiyennin` qaraqalpaqlar arasinda tek g`ana shayir bolip tanilmastan ataqli jiraw bolg`anlig`in da tastiyiqlaydi.



2-soraw. Shayir o`zinin` do`retpelerin jirawshiliq o`neri arqali xaliqqa jetkerdi. Misali, ol «Ilag`im» qosig`in belgili namag`a tu`sirip, jarli balanin` basindag`i qiyinshiliqlardi ko`z aldimizg`a keltiredi. Bul qosiqta shayir o`z basindag`i turmistin` bir epizodin shalg`anday seziledi. Biraq bul tolg`aw shayir jasag`an zamannin` shinlig`i edi. Qosiqtag`i haqiyqatliq tek shayir basindag`i turmis bolip qalmastan, uliwma jarli balalardin` baxitsizliq o`mir kartinasi.

Jiyennin` «Ber tu`yemdi» tolg`awi da sirttan qarag`anda, shayirdin` qara basindag`i waqiyaday, o`z basindag`i turmisti jirlap atirg`anday tu`yiledi. Qosiqta shayirdin` ko`p jillar miynet etip, man`lay terletip tapqan tu`yesin baydin` zorliq etip tartip aliwi su`wretlenedi. Bul shig`armasi arqali pu`tkil jarlilardin` ayanishli awir jag`dayin, sotsialliq ten`sizliktin` perdesin ashadi. Misali:

Anaw balam u`yimde.

Tamag`i joq ashtan-ash.

Jatir isliq ishinde

Jilaydi erte keshinde.

dep jarlilardin` turmisinin` kartinasin bergen. Bul ko`rinis arqali jirawdin` u`stem toparlarg`a degen jek ko`riwshilik ideyasi ashiq ko`rinedi.

3-soraw. Jiyen jirawdin` o`zi do`retip, o`zi atqarg`an tolg`awlarinin` ishinde «Posqan el» poemasi ayriqsha a`hmiyetli shig`arma.

«Kemsen`letip g`arrilardin` iyegin,

«Posqan el»di tolg`ap o`tti Jiyenin`»

dep shayir I.Yusupov ta`repinen keltirilgen qatarlar bul shig`armag`a ha`m onin` avtori Jiyenge berilgen duris ha`m haqiyqat baha bolip tabiladi.

«Posqan el» belgili bir da`wir shinlig`in su`wretlewshi sol da`wirdegi xaliq turmisin ha`r ta`repleme ko`z aldimizda elesletetug`in tariyxiy jir. Basqa jirawlar da «Posqan el»di o`zinin` mun`li namasi menen atqarip keledi.

«Posqan el» o`zine ilayiq mun`li namag`a qurilg`an shig`arma. Sebebi, Jiyen jiraw jasag`an XVIII a`sirde qaraqalpaqlar sirtqi basqinshi feodallardan, jawiz xanlardan ja`bir ko`rip, ata ma`kaninan ilajsiz ayirilip, posqinshiliqqa ushirag`anlig`in tariyxtan bilemiz. Usi posqinshi xaliq arasinda quwrag`an quw qobizin arqalap, eldin` mun`i menen zarin birge ortaqlasip kiyatirg`an xaliqtin` uli Jiyen jiraw bar edi.

Shayir bul ayanishli o`mirdi o`z ko`zi menen ko`rip, xaliqtin` qayg`ili zarin qobiz namasina tu`sirdi. Sonin` ushin da bul shig`armanin` mun`li-zarli bolip jirlaniwi ta`biyg`iy qubilis edi. Shig`armadag`i xaliqtin` basinan keshken turmisina na`zer awdarayiq:

Ata jurti Tu`rkistan.

Onda da payan etpedi.

Ku`ni tu`ni qiynalip,

On eki ayda tapqani

Qis aziqqa jetpedi...

Jawgershilik ko`p boldi.

Zalimg`a dadi jetpedi.

Balag`a ata qaramay,

Kiyerine kiyim joq,

Isherine tamaq joq,

Jolda qaldi birazi.

 Usinday awir turmisqa giriptar bolg`an xaliqtin` basindag`i waqiyalardi su`wretley kelip, shayir bul jag`dayg`a sebepshi bolg`an baylardin` miyrimsizligine, qazilardin` a`dilsizligine, molla iyshanlardin` eki ju`zliligine ashinip olardin` ha`reketlerin a`shkara etedi.

Jiyen gumanist shayir ha`m jiraw. «Posqan el» ha`m basqa da shig`armalarinda shayirdin` adamdi su`yiw, olardin` turmisina jani ashiw, olarg`a ja`rdem qolin soziw siyaqli sezimleri ku`shli. «Posqan el»din` ishinde jolda ashliqtan o`lgen na`resteler, qa`ddi-boyi bu`gilgen kempir-g`arrilar, balasin emiziwge emsheginen su`t shiqpay bozlag`an analar, jol boyi toz-toz bolip jawrag`an miynetkesh xaliq shayirdin` ju`regin terbetedi. Bul ko`rinisler jirawdi qolina qobiz alip, mun`li nama shaliwg`a ma`jbu`rleydi.

Posqan eldin` ishinde,

Qobizimdi qolg`a alip,

Qayg`ili nama shalaman.

Nege qapa bolmayin,

Qobizimdi ne ushin

Qayg`ili etip shalmayin.

Shig`armada Jiyen jirawdin` ata-anasinan ayrilip, jetim qalg`an Minayimg`a ja`rdem qolin soziwi da, og`an g`amxorliq etiwi de qizdin` baxitli keleshegi ushin gu`resleri de - onin` nag`iz gumanistlik, azatliq ushin gu`res ideyasin belgilep beredi.

«Posqan el» qaraqalpaq a`debiyatinda o`zinin` ideyasi ha`m ko`rkemligi menen bahali shig`arma bolip qalmastan, qaraqalpaq xalqinin` belgili bir da`wirdegi tariyxin sa`wlelendiriw jag`inan da xaliq arasinda, jirawlardin` tilinde ba`rhama jirlanip keliwi jag`inan da a`hmiyetli shig`arma.

Jiyen jiraw haqqinda en` da`slep Orinbek Kojurov, Q.Ayimbetov, S.Ma`wlenov ha`m Sh.Xojaniyazovlardin` qol jazbalarinda mag`liwmatlar payda boladi. Belgili a`debiyatshi N. Da`wqaraev o`zinin` 1946-jili tabisli jaqlag`an «Revolyutsiyag`a shekemgi qaraqalpaq a`debiyatinin` ocherkleri» dep atalg`an kandidatliq dissertatsiyasinda Jiyen jiraw haqqinda ken`nen so`z etedi.

Jiyen jiraw miyraslari haqqinda o`z aldina arnawli izertlewler alip barildi. Bul haqqinda A.Karimov kandidatliq dissertatsiya jaqladi. 1963-jili «Jiyen jiraw o`miri ha`m tvorchestvosi» dep atalg`an monografiyasin baspadan shig`ardi.

Tayanish so`zleri:

1. Poema - (grekshe «do`retiwshilik») qosiq penen jazilg`an liro-epikaliq shig`arma.

2. Jiraw-qaharmanliq da`stanlardi qobiz benen atqariwshilar.

Qadag`alaw sorawlari:

1.Jiyen jirawdin` qaysi shig`armalarinda balalar turmisi ayqin sa`wlelengen?

2. «Ulli taw» poemasinin` basli ideyasi qanday?

3. Jiyen jiraw qaysi tolg`aw, da`stanlardi atqarg`an?
Qaraqalpaq balalar a`debiyatinda Ku`nxoja ha`m A`jiniyaz do`retiwshiligi

  Jobasi:

1. Ku`nxoja do`retiwshiliginin` izertleniwi.

2. Shayir shig`armalarinda balalar turmisinin` sa`wleleniwi.

3. Ku`nxoja do`retiwshiliginin` tematikaliq bag`dari.

A`debiyatlar:

1. B.Ismaylov, «Ku`nxojanin` o`miri ha`m tvorchestvosi», N.,1961-jil.

2. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi, N., 1983-jil.

 

1-soraw. Qaraqalpaq klassik a`debiyatinin` ko`rnekli wa`kili Ku`nxoja Ibrayim ulinin` tuwilg`an waqti ha`m o`miri tuwrali bizge kelip jetken aniq mag`liwmatlar joq. Son`g`i izertlewler boyinsha shayir 1799-jili tuwilip, 1880-jili qaytis bolg`an. Sem`yasinin` ku`ta` jarli boliwina baylanisli awilliq medresedegi oqiwin taslap bala gezinen baslap kisi esiginde xizmet etken. Bul tuwrali shayir «Oyda» qosig`inda:

Ilajim joq qaldim bayg`a tanilip,

Izde qalg`an ata-anamdi sag`inip,

Eljirep kewilim turmaydi oyda.

dep jazadi.

Ku`nxojanin` ata-anasi erterekte qaytis bolg`an. Bul tuwrali ol o`zinin` «A`rmanda», «Ne boldim» qosiqlarinda jarliliqtin` u`stine jetimliktin` azabi, sem`ya mashqalasi qosilip, o`zinin` ja`n-jaqlama turmis qisqisina tu`skenin aytadi.

Bolajaq shayir jas waqtinan o`mirinin` aqirina shekem qaraqalpaq jarlilarinin` birewi bolip awir turmisti bastan keshiredi. Usi awir turmis onin` mektebi de, o`mir haqqindag`i biliminin` de, du`n`yag`a ko`z-qarasinin` da deregi boladi.

Shayir ataqli baqsi da boladi. Biraq baqsishiliq o`neri shayirg`a baxit alip kelmedi. Ol u`stem klass wa`killeri ta`repinen quwg`ing`a ushiray basladi.

Xaliqtin` sheksiz hu`rmetine ha`m isenimine iye shayirdi Xiywa xani ha`m jergilikli ha`meldarlar o`z ta`replerine tartiwg`a ko`p ha`reket etedi. Ha`tteki usi maqset penen Xiywa xani Ma`demin Ku`nxojani zorliq penen Xiywag`a aldiradi. Biraq Ku`nxoja Xiywa saparinda xandi maqtaw bilay tursin, onin` o`zin aqilsiz, xan ha`meldarlarin - jallatlar dep bahalaytug`in belgili «Umitpaspan» degen xandi o`ltire mazaqlaytug`in «Tu`ye ekensen`» degen qosiqlarin jazadi. Usidan keyin shayir ayriqsha quwg`ing`a ushiraydi. Ku`nxojanin` ku`nlikshilik ha`m jarlishiliq turmisi onin` o`miri boyina dawam etti. Ol tuwilip o`sken jerinde de basqa tuwisqan xaliqlar arasinda da sol turmisti ko`rdi. Usi turmis oni shayir da, sazende de, baqsi da etip shig`ardi. Ku`nxoja do`retpelerin jiynaw ha`m izertlew 1930-jillari baslandi. S.Ma`wlenov ha`m Sh.Xojaniyazovlar Moynaq, Taxtako`pir rayoninin` territoriyasinan shayirdin` shig`armalarinan jazip aldi. 1939-jili ekspeditsiya waqtinda shayirdin` «Kel, Xoja o`zin`e kel», «Sen Xojamsan`, men qulin`man», siyaqli bir neshe qosiqlarin jazip alg`an. 1936-jili sho`lkemlestirilgen ekspeditsiyada Ku`nxojanin` Sherniyaz benen ushirasqani jo`nindegi qosiqlari jiynaldi.

Birinshi ma`rtebe shayirdin` «Ku`n qayda» qosig`i 1938-jili To`rtku`lden shiqqan «A`debiy al`manax»ta basip shig`arildi. Onnan keyin usi jurnalda shayirdin` «Tu`ye ekensen`» qosig`i basilip shiqti. 1940-jili «Qaraqalpaq xaliq tvorchestvosi» toplaminda onin` «Jaylawim», «Umitpaspan", «Tu`ye ekensen`», «Oraqshilar», «Shopanlar», «Bay balasi», «Ne boldim», «El menen» qosiqlari shiqti. Usi jili «Umitpaspan», «Shopanlar», «Oraqshilar» qosiqlari I-ret rus tiline awdarildi. II-jer ju`zilik uris waqtinda «El menen» shig`armalari «Xaliq batirlari» degen toplamda ja`riyalandi.

Shayirdin` shig`armalari birinshi ma`rtebe 1949-jili «Tan`lamali qosiqlar» degen at penen o`z aldina kitap bolip baspada ja`riyalandi. Bul toplamg`a shayirdin` otizg`a jaqin shig`armalari kirgizildi.

Ku`nxojanin` burin ja`riyalang`an ha`m ja`riyalanbag`an shig`armalari (1960-jil) toplam bolip baspada ja`riyalandi.

Ku`nxojanin` do`retiwshiligi boyinsha ilimpaz B.Ismaylov: «Ku`nxojanin` o`miri ha`m tvorchestvosi» atli monografiyasin jazdi.

 2-soraw. Shayir o`zi jasag`an da`wirdegi turmistin` kartinalarin ha`r tu`rli formada su`wretledi. Bul su`wretlewde ol xalqimizdin` bay fol`klorliq shig`armalarinan tvorchestvoliq tu`rde, o`zinen basqa adam qaytalamaytug`in etip sheberlik penen paydalandi.

Ol o`zinin` tvorchestvosinda, sonday-aq shig`armalarinin` formalari boyinsha da Ferdawsiy, Nawayi, Maqtimqulilardin` shig`armalarindag`i bay ta`jiriybege su`yendi, qaraqalpaq xalqinin` ishki turmisina baylanisli jan`a lirikaliq shig`armalardin` formalarin do`retti. Ku`nxojanin` shig`armalarindag`i qosiq tu`rleri oda, ta`rip, arnaw - bular jer ju`zilik a`debiyatta bir-birine jaqin bolip keledi.

Ku`nxoja do`retiwshiligindegi ta`rip qosiqlar onin` «Jaylawim» qosig`inan ma`lim. Ol shig`armalarinda turmista bolg`an waqiyalardi uliwmalastirip juwmaq shig`aradi. Bul belgili bir da`wirdin` talabinan kelip shiqqan juwmaq bolip tabiladi, sol juwmaq lirikaliq shig`armalardin` tu`ri-ta`rip penen beriledi. Ta`riptin` tiykarg`i belgisi - turmistag`i ha`diyselerdin` bayanlaniwi.

Ku`nxojanin` to`rtlik yaki rubayi formasinda jazilg`an qosiqlarina «El menen», «Menin` ku`nim» shig`armalari kiredi.


Download 0,87 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish