Tema: Eposliq shig`armalarda balalar fol`klorina derek miyraslar
Jobasi:
1) Qaraqalpaq da`stanlarina uliwma sipatlama
Da`stan haqqinda tu`sinik
2) Alpamis da`staninin` balalar ushin ta`rbiyaliq a`hmiyeti
3) Qoblan da`stani ha`m balalar a`debiyati
Paydalanilg`an a`debiyatlar.
1. «Qaraqalpaq balalar a`debiyati» I.Qurbanbaev N-1992 j
2. «Qaraqalpaq xaliq pedagogikasi» A`.Ta`jimuratov N-1996
3. «Qaraqalpaq a`debiyati» S.Axmetov, K.Ma`mbetov N-1995
40-58-betler
4. Qaraqalpaq fol`klori. No`kis-1961-80-j
5.Q.Maqsetov, A`.Ta`jimuratov Qaraqalp. fol`klori N-1979
1-soraw. Xalqimiz a`yyemgi da`wirlerden berli o`zleri jasag`an batirlardi, el g`amin oylap, a`dil basshi bolatug`in ma`rt qaharmanlardi awiz eki a`debiyatinin` basqa tu`rleri menen bir qatarda eposliq shig`armalarda da do`retken. Olarg`a o`zlerinin` qa`lewinshe obraz jasag`an. Ondag`i qaharmanlardin` ha`mmesi derlik o`z watanin, xalg`in el-elatin, ta`biyatin, u`rp-a`deti menen salt-saltanatin su`yetug`in ha`m oni sirtqi ja`ne ishki dushpannan ko`zinin` qarashig`inday etip saqlaytug`in, «el dep en`iregen erler» bolip keledi. Barliq xaliqtin` da`stanlarinda da xaliqqa u`stemlik etiwshiler dushpan klass bolip, og`an uliwma xaliq qaharmanlari qarama-qarsi ku`shke iye boladi ha`m ba`rqulla xaliq batirlari jen`iske erisedi, a`dillik obrazi-bizin` ha`zirgi ku`nlerimizde de jas o`spirimlerdi watan su`yiwge ha`m adamgershilik ruwxinda ta`rbiyalawda o`zlerinin` ta`rbiyaliq qa`siyetin joyitpaydi. Xaliq a`sirler boyi saqlap, a`wlatdan a`wladqa o`tkergen «Qoblan» «Alpamis» «Qiriqqiz» «Sha`r`yar» «Ma`spatsha» «Qurbanbek» «Er ziywar» ha`m basqa da da`stanlar tillerde talay ret toliqtirilip, yamasa geypara bo`leklerine aytiwshilar ta`repinen talay o`zgerisler engiziliwine qaramastan, onda eldi, xaliqti su`yiw intasi ku`shin joyitpay, balalarg`a ku`ta` ta`sirli bolip keledi.
Bizin`she ha`r qanday xaliqtin` do`retpe belgili bir da`wirdin` bizge ushaqtan kelip tu`sken aynanin` sa`wlesindey sag`imi bolip g`ana ko`rinedi. Bul sa`wlede belgili bir da`wirdegi turmis ko`rinisi jatadi. Sonliqtan baspa so`z joq waqtag`i awizsha aytilip, bizin` da`wirimizge deyin kelip jetken batirlar haqqindag`i da`stanlardin` tu`r-tamirlarinda belgili bir da`wirlik waqiyanin` elesi bar. «Samal bolmasa qamis basi qaltiramaydi g`oy». Al, usi waqiyag`a ilayiqli etip xaliq o`z qaharmanlarin do`retken. Epikaliq da`stanlardin` ko`pshiligi batirlar jirlari. Xaliq o`z batirlarin su`ygen qa`dirlegen, olar haqqindag`i jirlardi su`yip tin`lag`an balalarin da sol batirlarday batir ma`rt, ku`shli, a`dil boliwg`a shaqirg`an.
Usi qaharmanlar obrazi tiykarinda bu`gingi balalarg`a a`yyemgi ata-babalarinin` turmisi, ku`n ko`risis, azatliq ha`m abadanliq turmis ushin ju`rgizilgen ma`rtlik gu`resleri tuwrali mag`lihmatlar beriledi ha`m usi mag`liwmatlar tiykarinda balar shinliqti, eldi su`yiw ruhxinda ta`rbiyalanadi.
Da`stan (parsi so`zi) ku`nshig`is xalqinin` poeziyasinda u`lken ko`lemdegi epikaliq shig`arma. Basqa xaliqlardin` da`stanlarinday qaraqalpaq da`stanlari da qosiq penen kishi ko`lemdegi prozadan turadi. Proza qosiqlardin` arasin baylanistiriwg`a ja`rdem beredi. Da`stanlar basqa a`debiyat shig`armalarda obraz jasaw usillari menen ayirilip turadi. Da`stanlar xaliqtin` turmis tirishligi menen arziw-a`rmanin ko`restiwi jag`inan bahali eskertkish bolip esaplanadi.
Qaharmanliq da`stanlardin` mazmuni Ellikala r/n qorg`aw, sirtqi dushpanlarg`a qarsi gu`resten ibarat bolsa, ashiqliq da`stanlardin` mazmuni eki jastin` arasindag`i su`yiwshilik ma`selesinso`z etkmen. A`lbette, birinshisinde de, su`yiwshilik temasinda bolatug`in siyaqli, ekinshisinde de qaharmanliq waqiyalar aralasip otiradi. Bul ko`pshilik da`stanlarg`a ta`n jag`day. Qaraqalpaq xalqinin` da`stanlari ku`ta` ko`p ha`m olar ideyaliq ko`rkemlik da`rejesi jag`inan o`z waqtinin` u`lken poetikaliq eskertkishi sipatinda qaraladi.
Da`stanlar basqa a`debiy shig`armalardan kompozitsiyasi waqiyalarinin` rawajlaniwi, obrazlarinin` aliniwi, poetikasi jag`inan ayirilip turadi. Ko`pshilik xaliqlarda bul «epos» «jir» degen termin menen ataladi.
Ha`r bir xaliqtin` eposinda sol xaliqtin` su`ygen qaharmanlar obrazi, turmisi, tariyxqa baylanisli waqiyalar jirlanadi. Da`stanlar xaliq do`retpesi menen birge jazba a`debiyattin` da janri jazba a`debiyattag`i da`stan fol`klordag`i da`stannan o`zgeshelenedi. Birinshiden jazba tu`rde, ekinshiden jeke do`retpenin` jemisi, u`shinshiden onda xaliq da`stanlarindag`i qaytalawlar, da`stu`riy suwretlewleri az ushirasadi. Qaraqalpaq da`stanlarin tiykarinan to`mendegidey to`rt tu`rge bo`liwge boladi.
1. Qaharmanliq da`stanlar: «Alpamis» , «Qoblan», «Qiriqqiz», «Er Ziywar», «Go`rug`li», «Qurbanbek»
2. Ashiqliq da`stanlar: «G`a`rip ashiq», «Sayatxan-Xa`mire», «Ashiq Na`jep», «Hu`rliha-Ha`mire», «Yusup-Zuleyxa», «Gu`l-Sa`newar» tag`i basqalar:
3.Sotsialliq turmisqa arnalg`an da`stanlar: «Sha`r`yar», «Shiyrin Sheker», «Qanshayim», «Mun`liq-Zarliq», tag`i basqalar:
4. Tariyxiy da`stanlar: «Edige», «Er Shora», «Da`wletyarbek» tag`i basqalar.
Bularda bizin` xalqimizdin` sana sezimi ken`irek sa`wlelengen. Da`stan do`retiw ha`zirgi da`wirdegi qaraqalpaq shayirlarinda ushirasadi. Misali: Abbaz Dabilovtin` «Bahadir» Sadiq Nurimbetovtin` «Baxtiyar» ha`m «Xanalaslar» da`stanlari:
2-soraw. «Alpamis» jaslardin` su`yikli da`stani, balalr at shabisinda da, yamasa kewili xoshliqti da, ha`tte fizkul`tura sabag`indag`i juwiriwda da alda kiyatirg`an balani ko`rse «Bul kiyatqan Alpamistin` shubari» dep ha`zillesedi. Geyde a`lle na`rseden u`rkip, irkilip turg`an atqa da, ha`tte jolda turip qalg`an jora-joldasina da:
«Begler qurg`an shatirma?»
Aldin`da jolbaris jatirma?
Jatirg`an bizden batirma?
Ne ko`rdin` qara at, ne ko`rdin`?»-
dep ayta saladi. Toy-mereklerde, bir-eki balanin` basi qosilg`an jerde de qobiz bolmasa kesew ya tayaq penen aq:
«At bolipti Miyan ko`ldin` toylari,
Qoyin satip qozi qilar baylari.
Arjag`i Tu`rkstan, berjag`i Qoqan
Ha`ziretimnin` qa`dem urg`an jaylari».
dep sapdirta tu`sedi. «Alpamis» tan bir eki tolg`aw bilmeytug`in adam joq desek qa`telespeymiz. Alpamis da`staninda o`zinin` balaliq da`wirinde-aq ku`ta` shaqqan ku`shli, aqilli bala boladi. Ol on to`rt jasinda-aq ka`malg`a kelip, at tan`laydi. bunday da`slep at tan`law ko`pshilik qaraqalpaq da`stanlarina ta`n qubilis. Alpamistin` birinshi qa`deminen-aq onin` o`zin batirliqti saylawi turmisinda u`lken waqiyalardin` boliwi sezilip turadi. Bul balalar ushin ku`ta` qiziqli waqiyalar arqali beriledi. Alpamistin` on to`rt jasinda-aq Tayshaxan eline Gu`lparshindi izlep ketip, da`rbeit tawda Qarajan batir menen jeti ku`n ayqasiwi ku`ta` ko`rkem etip beriledi. Bul waqiya balalardin` qizig`iwshilig`in artirip g`ana qoymay, olardin` da Alpamistay ku`shli boliwina ta`sir jasaydi.
«Besinshi ku`n tolg`anda
Qarajanday qaysardi,
Ash belinen qushaqlap
Ayag`in jerge tiydirmey
Ko`terip ketip baradi..
Jetinshi ku`n bolg`anda,
Qurbanliq qilg`an serkedey,
Ko`terip urdi qaysardi»
Degende Alpamistin` jen`iwine tilekles bolip otirg`an balalardin` kewilleri quwanishqa tolip birge quwanadi ha`m o`zleri de Alpamistay boliwdi a`rman etedi. O`ytkeni Alpamistin` ku`sh-g`ayrati, a`dil adamgershilik parasati balalarg`a ta`sir jasaydi ha`m olardi adamgershilikti su`yiw ruwxinda ta`rbiyalaydi. Alpamistay, qizlarinin` Gu`lparshinday boliwin tilegen. Sonday-aq son`g`i waqitlari Qarajan ha`m A`shimnin` u`lgili isleri de balalarg`a u`lken ta`sir jasaydi, balalrdi dosliqqa, joldasliqqa ta`rbiyalaydi.
3-soraw. Qaraqalpaq batirliq da`stanlarindag`i qaharmanlar bala waqtinda o`zleri qatarli jora-joldaslarinin` ishinde ha`dden tisqari ku`shli ha`m aqilli, ha`m an`qawlaw ja`ne usig`an o`zgeshelikleri menen ajiralip turadi. Ma`selen a`debiyatshi N.Japaqov ta`repinen 1939-jili jazip aling`an «Qoblan» («Qoblan» da`stanin basqa varinati I.A.Belyaev ta`repinen 1903-jili jazip aling`an, qisqa bayani basilip shig`arilg`an) da`stanindag`i onbir jasar Qoblan asaw atti bag`ip u`yretedi. Biraz atlarg`a mingende Qoblannin` awirlig`inan olardin` beli sinadi, omirtqalari u`ziledi. Ol uliwma xaliqtin` balasinday bolip o`sedi, biraq jas waqtinan-aq batirliq hu`jdani tinish bermeydi. Ba`rqulla ma`rt, erju`rek, qoriqpaytug`in jawinger, aldinan qoyg`an maqsetke jetpey qoymawshi bala. Ol on bir jasinda-aq a`kesine jalinip «mag`an jaqsi at tawip ber, men qirq jigit jiynayman, so`ytip jariq du`n`yani hayran etemen» deydi ha`m ko`p jilqinin` ishinen birewin tan`lap aladi. Turmis quriwg`a, batir bolip el-qorg`awg`a, taplanadi. Mine bul eposliq shig`armada da balalar a`debiyati g`a`ziynelerine derek, balalardin` tu`siniw qa`biletine qolayli, qiziq, waqiyalar bar. Balalar oni esitkende «endi ne bolar eken» dep intig`ip otiradi. Balalar, o`zlerinin` minez-qulqi jag`inan suliw ha`m ku`shli giperbolaliq suwretlemelerge, qiziqli waqiyalarg`a qiziqqish ha`m olardan ta`sirlengish boladi. Olar balalardin` ku`sh-g`ayratin ga` tasqinlatip, ga` aqil-oyin jaqsi iygilikli islerge ta`sirlendiredi. Ma`selen, Qoblan atasinin` jilqisinan at izlep ju`rgende:
Say su`yegi sawsag`an,
To`rtinshi beske qorg`an,
O`zin ko`rsen` topalshaq,
Jal-quyrig`i bir qushaq,
Qarnin ko`rsen` jer sizg`an,
Sapar ayi onbesinde,
Kelgen ba`le usag`an.
(Qoblan No`kis, 1959, 30-bet)
At bir ko`riwge ko`renish ko`rinip, Qoblan oni mensinbey quwip jiberse de ketpeydi. Qoblan ashiwlanip «omirtqan`di u`zeyin, qabirtqan`di sindirip, jer menen jeksen qilayin» dep minip alg`anda sol sari ala at:
Tulparlig`in bilsin dep,
Da`r`yaday kewli tasadi,
Maydanda qaynap yoshadi,
Qizip ketip tabani,
mingen Qoblan balani,
Tawg`a alip qashadi.
Sari ala attin` bul qilig`i ku`shli ten`ewler menen berilip, onin` boy jasirip ju`rgen ekeni bilinedi. Bul ha`diyse balalardin` kewilin qozdirip, «endi izi ne bolar eken» degizip su`yindirip otiradi.
Qoblan qanday jaqsi is bolsa xalqina, qanday jaman is bolsa o`zine boliwdi tilep, xalqin o`zinen joqari qoyg`an azamat bolip tur. Bul a`lbette bu`gingi jas o`spirimlerdi xalqin su`yiw ruwxinda ta`rbiyalawda da o`z ku`shine iye.
«Qara qipshaq elinde,
Ne g`oshshag`im bar edi»
Yamasa:
Otiz birdey ul bola,
Na`restedey sol bala,
Gewdesi qalg`an besikte,
Gellesi jatqan esikte,
Sheyti bolip ko`rinedi,
Bul ne bolar Dug`darjan-
Dep qiynaladi. Qoblan, Alshag`ir, ga`wir shapqan elin, biyguna qiynalg`an xalqin, balalarin ayaydi ha`m bir o`zi eli, xalqin qutqariw ushin Alshag`ir Ga`wirge atlanip, eli-xalqin qulliqtan azat etedi.
So`z etilip otirg`an «Qoblan» da`staninda tek Qoblannin` xalqi ushin islegen erligi yamasa sari ala at ha`m Qurtqa baqqan Torisha attin` shabisinin` qiziqli ten`ewler menen suwretleniwi geografiyaliq atamalar: Samarkand, Ashtarxan da balalarg`a tu`sinik beredi. Ba`rinen burin «Qoblan» da`stannin` xaliqshil arqawi sonda: onda tariyxiy haqiyqatliqqa muwapiq keletug`in waqiyalar, xaliqinin` dushpanlarg`a qarsi gu`resi suwretlenedi.
Qadag`alaw sorawlari:
1.Da`stan degenimiz ne.
2.Da`stanlardag`i ko`p variantliliq degen ne.
3.Versiya degen ne.
4.Alpamis da`staninda qanday fantastikaliq motivler bar.
5.Qoblan da`staninda qanday giperbolaliq su`wretlewler bar.
6.Qirq qiz da`staninda Watansu`yiwshilik temasi.
7.Usi da`stanlardag`i tiykarg`i ideya qanday.
Klassikaliq a`debiyat wa`killerinin` balalar a`debiyatinda tutqan orni. Jiyen jiraw miyraslari.
Jobasi:
1. Jiyen jiraw miyrasinin` izertleniwi.
2. Jiyen jiraw shig`armalarinda balalarg`a derek miyraslar
3. «Posqan el» poemasinda balalar turmisinin` sa`wleleniwi.
A`debiyatlar:
1. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi, N.,1989-jil.
2.K.Ma`mbetov, «Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati», N.,1992
3.A.Karimov, A`debiyatimizdin` geypara ma`seleleri. N.,1988-j.
4.A.Karimov,Jiyen jirawdin` o`miri ha`m tvorchestvosi, N.,1961-jil.
1-soraw. Jiyen jiraw Amanliq uli XVIII a`sirdegi qaraqalpaq a`debiyatinin` ko`rnekli wa`kili. Ol xaliq arasinda shayirliq dan`qi menen g`ana belgili bolip qalmastan, xaliqtin` oy-a`rmanlarin, qayg`i ha`siretlerin, baxitli azat turmisqa umtiliwlarin su`wretleytug`in terme-tolg`awlardi, da`stanlardi atqariwshi jiraw sipatinda da belgili. Jiyen jiraw shama menen 1730-1784-jillarda jasag`an. Onin` o`miri o`z da`wirindegi uliwma miynetkesh xaliq o`miri siyaqli joqshiliqta, kemtarliqta, posqinshiliqta o`tken. Xaliq arasinda jirawshiliq o`neri menen ku`n keshirgen. Xaliq basina jawgershilik ku`n tuwg`anda o`z xalqi menen birge bolip, olardin` qayg`i-ha`siretlerin birge bo`lisken. 1760-1762-jillardag`i qaraqalpaqlardin` ata jurti Tu`rkstandi taslap, Xorezm eline jawgershilik sebepli massaliq tu`rde posqan waqtinda o`z xalqinin` mun`li-zarin qobizda so`yletken shayir.
Al, ayirim ilimiy izertlewlerde Jiyen bala gezinde Tu`rkstandag`i qanli waqiyani ko`rgen. 20-jaslarinda «Ulli taw» dag`i qirg`innin` gu`wasi bolg`an ha`m qolina qa`lem alip 1743-jili 33 jasinda xaliq basina salg`an Abulxayirdin` apatshilig`in o`z ko`zi menen ko`rip, xaliq penen aralasip, Aral ten`izi a`tirapindag`i Qazaqda`r`yag`a kelip «Posqan el» poemasin jazg`an degen pikirler bar. Jiyen jirawdin` shig`armalari qatarina onin` ko`lemli «Ulli taw» poemasi menen bir qatarda «Ilag`im», «Xosh bolin` doslar», «A`y, jigitler, jigitler», «Ju`regimde dag`im ko`p», «Ko`rgende kewlim xosh bolar» tolg`awlari kiredi. Bunnan basqa da onin` «er tu`yemdi» «xan qasinda to`reler» shig`armalari xaliqtin` ju`reginen ken`nen orin alg`an.
Jiyen jirawdin` jirawshiliq o`neri, jirlag`an repertuarlari atqarg`an namalari haqqinda xaliq arasinda, sonday-aq shayirdin` o`z do`retpelerinde a`dewir mag`liwmatlar bar. Shayirdin` atina «jiraw» degen so`zdin` qosilip aytiliwi - onin` xaliqqa belgili ha`m ataqli jiraw bolg`anlig`in da`liylleydi.
Shayirdin` «Posqan el», «Xosh bolin` doslar» ha`m basqa shig`armalarinda onin` ba`rhama xaliq arasinda qobizin arqalap, kerek jerinde jirlap berip ju`rgenligi ga`p boladi. Bulardin` ha`mmesi Jiyennin` qaraqalpaqlar arasinda tek g`ana shayir bolip tanilmastan ataqli jiraw bolg`anlig`in da tastiyiqlaydi.
2-soraw. Shayir o`zinin` do`retpelerin jirawshiliq o`neri arqali xaliqqa jetkerdi. Misali, ol «Ilag`im» qosig`in belgili namag`a tu`sirip, jarli balanin` basindag`i qiyinshiliqlardi ko`z aldimizg`a keltiredi. Bul qosiqta shayir o`z basindag`i turmistin` bir epizodin shalg`anday seziledi. Biraq bul tolg`aw shayir jasag`an zamannin` shinlig`i edi. Qosiqtag`i haqiyqatliq tek shayir basindag`i turmis bolip qalmastan, uliwma jarli balalardin` baxitsizliq o`mir kartinasi.
Jiyennin` «Ber tu`yemdi» tolg`awi da sirttan qarag`anda, shayirdin` qara basindag`i waqiyaday, o`z basindag`i turmisti jirlap atirg`anday tu`yiledi. Qosiqta shayirdin` ko`p jillar miynet etip, man`lay terletip tapqan tu`yesin baydin` zorliq etip tartip aliwi su`wretlenedi. Bul shig`armasi arqali pu`tkil jarlilardin` ayanishli awir jag`dayin, sotsialliq ten`sizliktin` perdesin ashadi. Misali:
Anaw balam u`yimde.
Tamag`i joq ashtan-ash.
Jatir isliq ishinde
Jilaydi erte keshinde.
dep jarlilardin` turmisinin` kartinasin bergen. Bul ko`rinis arqali jirawdin` u`stem toparlarg`a degen jek ko`riwshilik ideyasi ashiq ko`rinedi.
3-soraw. Jiyen jirawdin` o`zi do`retip, o`zi atqarg`an tolg`awlarinin` ishinde «Posqan el» poemasi ayriqsha a`hmiyetli shig`arma.
«Kemsen`letip g`arrilardin` iyegin,
«Posqan el»di tolg`ap o`tti Jiyenin`»
dep shayir I.Yusupov ta`repinen keltirilgen qatarlar bul shig`armag`a ha`m onin` avtori Jiyenge berilgen duris ha`m haqiyqat baha bolip tabiladi.
«Posqan el» belgili bir da`wir shinlig`in su`wretlewshi sol da`wirdegi xaliq turmisin ha`r ta`repleme ko`z aldimizda elesletetug`in tariyxiy jir. Basqa jirawlar da «Posqan el»di o`zinin` mun`li namasi menen atqarip keledi.
«Posqan el» o`zine ilayiq mun`li namag`a qurilg`an shig`arma. Sebebi, Jiyen jiraw jasag`an XVIII a`sirde qaraqalpaqlar sirtqi basqinshi feodallardan, jawiz xanlardan ja`bir ko`rip, ata ma`kaninan ilajsiz ayirilip, posqinshiliqqa ushirag`anlig`in tariyxtan bilemiz. Usi posqinshi xaliq arasinda quwrag`an quw qobizin arqalap, eldin` mun`i menen zarin birge ortaqlasip kiyatirg`an xaliqtin` uli Jiyen jiraw bar edi.
Shayir bul ayanishli o`mirdi o`z ko`zi menen ko`rip, xaliqtin` qayg`ili zarin qobiz namasina tu`sirdi. Sonin` ushin da bul shig`armanin` mun`li-zarli bolip jirlaniwi ta`biyg`iy qubilis edi. Shig`armadag`i xaliqtin` basinan keshken turmisina na`zer awdarayiq:
Ata jurti Tu`rkistan.
Onda da payan etpedi.
Ku`ni tu`ni qiynalip,
On eki ayda tapqani
Qis aziqqa jetpedi...
Jawgershilik ko`p boldi.
Zalimg`a dadi jetpedi.
Balag`a ata qaramay,
Kiyerine kiyim joq,
Isherine tamaq joq,
Jolda qaldi birazi.
Usinday awir turmisqa giriptar bolg`an xaliqtin` basindag`i waqiyalardi su`wretley kelip, shayir bul jag`dayg`a sebepshi bolg`an baylardin` miyrimsizligine, qazilardin` a`dilsizligine, molla iyshanlardin` eki ju`zliligine ashinip olardin` ha`reketlerin a`shkara etedi.
Jiyen gumanist shayir ha`m jiraw. «Posqan el» ha`m basqa da shig`armalarinda shayirdin` adamdi su`yiw, olardin` turmisina jani ashiw, olarg`a ja`rdem qolin soziw siyaqli sezimleri ku`shli. «Posqan el»din` ishinde jolda ashliqtan o`lgen na`resteler, qa`ddi-boyi bu`gilgen kempir-g`arrilar, balasin emiziwge emsheginen su`t shiqpay bozlag`an analar, jol boyi toz-toz bolip jawrag`an miynetkesh xaliq shayirdin` ju`regin terbetedi. Bul ko`rinisler jirawdi qolina qobiz alip, mun`li nama shaliwg`a ma`jbu`rleydi.
Posqan eldin` ishinde,
Qobizimdi qolg`a alip,
Qayg`ili nama shalaman.
Nege qapa bolmayin,
Qobizimdi ne ushin
Qayg`ili etip shalmayin.
Shig`armada Jiyen jirawdin` ata-anasinan ayrilip, jetim qalg`an Minayimg`a ja`rdem qolin soziwi da, og`an g`amxorliq etiwi de qizdin` baxitli keleshegi ushin gu`resleri de - onin` nag`iz gumanistlik, azatliq ushin gu`res ideyasin belgilep beredi.
«Posqan el» qaraqalpaq a`debiyatinda o`zinin` ideyasi ha`m ko`rkemligi menen bahali shig`arma bolip qalmastan, qaraqalpaq xalqinin` belgili bir da`wirdegi tariyxin sa`wlelendiriw jag`inan da xaliq arasinda, jirawlardin` tilinde ba`rhama jirlanip keliwi jag`inan da a`hmiyetli shig`arma.
Jiyen jiraw haqqinda en` da`slep Orinbek Kojurov, Q.Ayimbetov, S.Ma`wlenov ha`m Sh.Xojaniyazovlardin` qol jazbalarinda mag`liwmatlar payda boladi. Belgili a`debiyatshi N. Da`wqaraev o`zinin` 1946-jili tabisli jaqlag`an «Revolyutsiyag`a shekemgi qaraqalpaq a`debiyatinin` ocherkleri» dep atalg`an kandidatliq dissertatsiyasinda Jiyen jiraw haqqinda ken`nen so`z etedi.
Jiyen jiraw miyraslari haqqinda o`z aldina arnawli izertlewler alip barildi. Bul haqqinda A.Karimov kandidatliq dissertatsiya jaqladi. 1963-jili «Jiyen jiraw o`miri ha`m tvorchestvosi» dep atalg`an monografiyasin baspadan shig`ardi.
Tayanish so`zleri:
1. Poema - (grekshe «do`retiwshilik») qosiq penen jazilg`an liro-epikaliq shig`arma.
2. Jiraw-qaharmanliq da`stanlardi qobiz benen atqariwshilar.
Qadag`alaw sorawlari:
1.Jiyen jirawdin` qaysi shig`armalarinda balalar turmisi ayqin sa`wlelengen?
2. «Ulli taw» poemasinin` basli ideyasi qanday?
3. Jiyen jiraw qaysi tolg`aw, da`stanlardi atqarg`an?
Qaraqalpaq balalar a`debiyatinda Ku`nxoja ha`m A`jiniyaz do`retiwshiligi
Jobasi:
1. Ku`nxoja do`retiwshiliginin` izertleniwi.
2. Shayir shig`armalarinda balalar turmisinin` sa`wleleniwi.
3. Ku`nxoja do`retiwshiliginin` tematikaliq bag`dari.
A`debiyatlar:
1. B.Ismaylov, «Ku`nxojanin` o`miri ha`m tvorchestvosi», N.,1961-jil.
2. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi, N., 1983-jil.
1-soraw. Qaraqalpaq klassik a`debiyatinin` ko`rnekli wa`kili Ku`nxoja Ibrayim ulinin` tuwilg`an waqti ha`m o`miri tuwrali bizge kelip jetken aniq mag`liwmatlar joq. Son`g`i izertlewler boyinsha shayir 1799-jili tuwilip, 1880-jili qaytis bolg`an. Sem`yasinin` ku`ta` jarli boliwina baylanisli awilliq medresedegi oqiwin taslap bala gezinen baslap kisi esiginde xizmet etken. Bul tuwrali shayir «Oyda» qosig`inda:
Ilajim joq qaldim bayg`a tanilip,
Izde qalg`an ata-anamdi sag`inip,
Eljirep kewilim turmaydi oyda.
dep jazadi.
Ku`nxojanin` ata-anasi erterekte qaytis bolg`an. Bul tuwrali ol o`zinin` «A`rmanda», «Ne boldim» qosiqlarinda jarliliqtin` u`stine jetimliktin` azabi, sem`ya mashqalasi qosilip, o`zinin` ja`n-jaqlama turmis qisqisina tu`skenin aytadi.
Bolajaq shayir jas waqtinan o`mirinin` aqirina shekem qaraqalpaq jarlilarinin` birewi bolip awir turmisti bastan keshiredi. Usi awir turmis onin` mektebi de, o`mir haqqindag`i biliminin` de, du`n`yag`a ko`z-qarasinin` da deregi boladi.
Shayir ataqli baqsi da boladi. Biraq baqsishiliq o`neri shayirg`a baxit alip kelmedi. Ol u`stem klass wa`killeri ta`repinen quwg`ing`a ushiray basladi.
Xaliqtin` sheksiz hu`rmetine ha`m isenimine iye shayirdi Xiywa xani ha`m jergilikli ha`meldarlar o`z ta`replerine tartiwg`a ko`p ha`reket etedi. Ha`tteki usi maqset penen Xiywa xani Ma`demin Ku`nxojani zorliq penen Xiywag`a aldiradi. Biraq Ku`nxoja Xiywa saparinda xandi maqtaw bilay tursin, onin` o`zin aqilsiz, xan ha`meldarlarin - jallatlar dep bahalaytug`in belgili «Umitpaspan» degen xandi o`ltire mazaqlaytug`in «Tu`ye ekensen`» degen qosiqlarin jazadi. Usidan keyin shayir ayriqsha quwg`ing`a ushiraydi. Ku`nxojanin` ku`nlikshilik ha`m jarlishiliq turmisi onin` o`miri boyina dawam etti. Ol tuwilip o`sken jerinde de basqa tuwisqan xaliqlar arasinda da sol turmisti ko`rdi. Usi turmis oni shayir da, sazende de, baqsi da etip shig`ardi. Ku`nxoja do`retpelerin jiynaw ha`m izertlew 1930-jillari baslandi. S.Ma`wlenov ha`m Sh.Xojaniyazovlar Moynaq, Taxtako`pir rayoninin` territoriyasinan shayirdin` shig`armalarinan jazip aldi. 1939-jili ekspeditsiya waqtinda shayirdin` «Kel, Xoja o`zin`e kel», «Sen Xojamsan`, men qulin`man», siyaqli bir neshe qosiqlarin jazip alg`an. 1936-jili sho`lkemlestirilgen ekspeditsiyada Ku`nxojanin` Sherniyaz benen ushirasqani jo`nindegi qosiqlari jiynaldi.
Birinshi ma`rtebe shayirdin` «Ku`n qayda» qosig`i 1938-jili To`rtku`lden shiqqan «A`debiy al`manax»ta basip shig`arildi. Onnan keyin usi jurnalda shayirdin` «Tu`ye ekensen`» qosig`i basilip shiqti. 1940-jili «Qaraqalpaq xaliq tvorchestvosi» toplaminda onin` «Jaylawim», «Umitpaspan", «Tu`ye ekensen`», «Oraqshilar», «Shopanlar», «Bay balasi», «Ne boldim», «El menen» qosiqlari shiqti. Usi jili «Umitpaspan», «Shopanlar», «Oraqshilar» qosiqlari I-ret rus tiline awdarildi. II-jer ju`zilik uris waqtinda «El menen» shig`armalari «Xaliq batirlari» degen toplamda ja`riyalandi.
Shayirdin` shig`armalari birinshi ma`rtebe 1949-jili «Tan`lamali qosiqlar» degen at penen o`z aldina kitap bolip baspada ja`riyalandi. Bul toplamg`a shayirdin` otizg`a jaqin shig`armalari kirgizildi.
Ku`nxojanin` burin ja`riyalang`an ha`m ja`riyalanbag`an shig`armalari (1960-jil) toplam bolip baspada ja`riyalandi.
Ku`nxojanin` do`retiwshiligi boyinsha ilimpaz B.Ismaylov: «Ku`nxojanin` o`miri ha`m tvorchestvosi» atli monografiyasin jazdi.
2-soraw. Shayir o`zi jasag`an da`wirdegi turmistin` kartinalarin ha`r tu`rli formada su`wretledi. Bul su`wretlewde ol xalqimizdin` bay fol`klorliq shig`armalarinan tvorchestvoliq tu`rde, o`zinen basqa adam qaytalamaytug`in etip sheberlik penen paydalandi.
Ol o`zinin` tvorchestvosinda, sonday-aq shig`armalarinin` formalari boyinsha da Ferdawsiy, Nawayi, Maqtimqulilardin` shig`armalarindag`i bay ta`jiriybege su`yendi, qaraqalpaq xalqinin` ishki turmisina baylanisli jan`a lirikaliq shig`armalardin` formalarin do`retti. Ku`nxojanin` shig`armalarindag`i qosiq tu`rleri oda, ta`rip, arnaw - bular jer ju`zilik a`debiyatta bir-birine jaqin bolip keledi.
Ku`nxoja do`retiwshiligindegi ta`rip qosiqlar onin` «Jaylawim» qosig`inan ma`lim. Ol shig`armalarinda turmista bolg`an waqiyalardi uliwmalastirip juwmaq shig`aradi. Bul belgili bir da`wirdin` talabinan kelip shiqqan juwmaq bolip tabiladi, sol juwmaq lirikaliq shig`armalardin` tu`ri-ta`rip penen beriledi. Ta`riptin` tiykarg`i belgisi - turmistag`i ha`diyselerdin` bayanlaniwi.
Ku`nxojanin` to`rtlik yaki rubayi formasinda jazilg`an qosiqlarina «El menen», «Menin` ku`nim» shig`armalari kiredi.
Do'stlaringiz bilan baham: |