L e k ts I ya tekstler I


-soraw. Ku`nxoja do`retiwshiliginin` tematikaliq bag`dari



Download 0,87 Mb.
bet5/10
Sana08.11.2019
Hajmi0,87 Mb.
#25389
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
Balalar a'debiyat ha'm folklor лекция.


3-soraw. Ku`nxoja do`retiwshiliginin` tematikaliq bag`dari.

Ku`nxoja do`retiwshiliginde jeke ma`pten ko`re uliwma xaliqliq, ja`miyetlik ma`p artiqmash turadi. Ja`miyetlik ma`ptin` artiqmashlig`i Ku`nxoja do`retiwshiliginin` tiykarg`i ideyalarinin` biri.

Ja`miyetlik ma`pti qorg`aw, hu`rmetlew sezimleri shayirdin` sotsialliq ten`sizliklerdi ko`rsetiw, azatliq ten`lik ideyalari menen ushlasip jatadi.

Ku`nxoja shig`armalarinin` ja`ne bir belgisi - tuwilg`an elge su`yiwshilik, xaliqqa xizmet etiw, u`stem klasslarg`a o`shpenlilik ruwxi menen toli ekenliginde ko`rinedi. Onin` shig`armalarinda qaharman obrazinin` jasaliwi ja`miyetlik turmistag`i waqiyalardi aship beriw printsipi menen tikkeley baylanisli. A`debiyatshi B.Ismaylov o`zinin` monografiyasinda: «Ku`nxoja tvorchestvosindag`i basli qaharmanlar - oraqshilar, shopanlar, baliqshilar, diyxanlar ekenligin ko`rsetti.» Bul obrazlardin` turmisi shayirdin` turmisi menen salistiriladi. Onin` shig`armalarindag`i qaharmannin` jasaliwinda bir o`zgeshe evolyutsiyanin` bar ekenin ko`remiz. Onin` do`retpelerindegi qaharman obrazinin` maqsetin ko`rsetetug`in jariq, ba`ha`r, ku`n, jaz so`zleri traditsiyaliq obraz bolip tabiladi. Bunday obrazlardi do`retiwde aniq tu`sindiriw ushin «duman» ha`m «qaran`g`i» so`zlerin aladi. Derbederlik turmis-qaharman obrazinin` tiykarg`i joldasi. Buni shayirdin` «Ku`n qayda», «Oraqshilar», «Oyda» shig`armalarinan ko`remiz.

Ku`nxoja shig`armalarinin` xaliqlig`i, aldin burin, xaliq ushin a`hmiyetli bolg`an ma`seleni ortag`a qoyiwi ha`m xaliqtin` ma`pin qozg`awi ko`rkemlikke qoyilg`an talaplari arqali ajiralip turadi. Xaliq ushin a`hmiyetli bolg`an ma`sele - sol da`wir ushin birden-bir azatliqqa shig`iw shadli turmista jasaw ideyalari, oylari, qiyallari edi.

O`mir boyi o`zinin` barliq ha`reketlerinde, shig`armalarinda shayir xaliqtin` ma`pin qorg`aydi, miynetkesh xaliqtin` xanliqqa qarsi qaratilg`an so`zin so`yleydi.

Ku`nxoja shig`armalarinin` stil`lik o`zgesheliklerinin` biri - didaktikaliq shig`armalardi do`retkenliginde ko`rinedi. Xaliq o`zinin` turmis ta`jiriybelerin, jas a`wladqa aytajaq aqil na`siyatin usi didaktikaliq poeziyada bayan etken.

Onin` shig`armalarindag`i aforizmler xaliqtin` tilekleri menen oy-pikirlerin bayan etedi. Misali, «El menen», «Nege kerek», «Ko`rersen`» shig`armalari usinday jol menen jasalg`an:

Opasiz du`n`yada ashilg`an gu`ller,

Qa`pestegi sayrap turg`an bu`lbiller,

Du`n`yadag`i bag`iw-ha`rem sha`menler,

Anin` ra`wishi, ko`rki el menen.

Bunda aytilg`an ha`r bir pikir duris, turmis haqiyqatlig`ina sa`ykes beriledi. Onin` shig`armalarinda biografiyaliq momentler ushirasip, waqiyag`a o`zin ha`m tin`lawshilardi aralastiradi. Misali, «Ko`rermen», «Umitpaspan». Allegoriyaliq su`wretlew shayir shig`armalarinda elewli orin iyelep, bug`an «Qizilqum», «Aq qamis» shig`armalari jatadi. Ol

shig`armalarinda ten`ew, epitetlerdi qollanip, u`stem toparlardin` zulimlig`in, jawizlig`in ko`rsetetug`in ten`ew xaliqtin` awir turmisin adamgershilik minezlerin, tilekleslik sezimlerin bayanlaytug`in epitetler bar. Ku`nxojanin` xaliq arasindag`i shayirliq dan`qin abiroyin a`debiyatshi ilimpazlar duris bahalag`an. Ol xaliqtin` en` su`yikli klassik shayiri.

Tayanish so`zleri:

1. Xarakter - (grekshe) Ayriqsha, o`zine ta`n o`zgeshelik.

2. Aforizm - xaliq danaliq so`zlerine uqsas boladi, biraq onin` kimge derek ekeni belgili boladi.

3. Epitet-zat ha`m qubilistin` sapasin, sipatin ayqinlastiriw ushin qollanilatug`in so`z.

Qadag`alaw sorawlari:

1. Ku`nxojanin` toplamlari haqqinda.

2. Shayirdin` timsalliq shig`armalari.

3.Shayirdin` Xiywa saparinan do`regen qosiqlarinin` ideyaliq mazmuni.

4. Ku`nxoja shig`armalarindag`i tariyxiy haqiyqatliq.
A`jiniyaz Qosibay uli.

 

4. A`jiniyaz o`miri ha`m do`retiwshiligi.



5. Shayir do`retiwshiliginin` izertleniwi.

6.A`jiniyaz shig`armalarinin` tematikasi, formasi ha`m ko`rkemlik o`zgeshelikleri.

  A`debiyatlar:

1. B.Ka`limbetov. A`jiniyazdin` lirikasi. N., 1981-jil.

2. K.Ma`mbetov. «A`jiniyaz». N., 1992-jil.

3. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi. N., 1983-jil.

4. K.Bayniyazov. Qosiqtin` ku`shi. N., 1977-jil.

 

4-soraw. A`jiniyaz Qosibay uli 1824-jili Moynaq rayoninin` «Qamis bo`get» degen jerinde tuwiladi. A`jiniyazdin` a`kesi Qosibay, onin` a`kesi Baltabek, arg`i atasi Aqjigit o`z da`wirinin` batir adamlarinan bolg`an.

Anasi Nazira so`zge sheshen, dilwar hayal bolg`an, da`stanlardi jaqsi bilgen. A`sirese, aytista aldina adam salmaytug`in taqiwa adam bolg`an.

A`jiniyaz jaslayinan oqiwg`a berilgen, ziyrek bala bolg`an. Ol da`slep Xojamurat iyshan medresesinde ta`lim aladi. Anasi qaytis bolg`an son` oqiwi u`ziliske tu`sip, dayisi Elmurat axunnin` qolinda oqiydi. Ol jaslig`inda ko`p medresede oqiw menen bir qatarda ko`p kitaplardi ko`shirip, belgili ka`tip boliwi menen de tanila basladi. Ol 16 jasinda Nawayinin` «Diywan»in ko`shirgen. Ol oqiwin Xiywa medresesinde dawam etiw ushin ashamayli ruwinin` qazisi Tog`uz qazi menen molla Qorazlardan ja`rdem soraydi. Solay etip, Xiywadag`i Sherg`azi xan medresesine oqiwg`a kiredi. Son`inan Qutlimurat inaq medresesinde ta`lim aladi. Bul haqqinda «Megzer» qosig`inda mag`liwmat bar. Ha`zir Xiywada Qutlimurat inaq medresesi aldina «bul medresede 1840-1847-jillari shayir A`jiniyaz Qosibay uli oqig`an dep jazilg`an. Medresede din sabaqlari menen bir qatarda Nawayi, Hafiz, Saadiy, Fizuliy shig`armalari da oqitilatug`in edi. Shayir bul poeziya iyelerinin` shig`armalarin qunt penen oqip, olardin` danishpanliq penen aytqan so`zlerin o`z xalqina jetkeriwdi maqset etti. Shig`is klassiklerinin` a`jayip da`stu`rlerin u`yrendi. A`jiniyaz ha`r qanday qiyinshiliqlarg`a qaramastan Xiywanin` Qutlimurat inaq medresesin bes jilda oqip tamamlag`an. Onin` medreseni tamamlap, o`z eline qaytqannan keyingi Qazaqstandag`i o`miri onin` «Shiqti jan» qosig`inda bayanlang`an.

A`jiniyaz Qazaqstan dalalarinda 1845-46-jillari bir jil shamasinda bolip qaytqan. Son` awilina kelip ashamayli ruwinan Ha`mra degen qizg`a u`ylenedi. Onnan u`sh ul ha`m bir qizli boladi. Shayirdin` aqliq-shawliqlari ha`zir Qon`irat, Leninabad, Shomanay rayoninda ha`m No`kis qalasinda turadi. A`jiniyaz bunnan son` da Qazaqstang`a bir neshshe ret barg`an. A`sirese, Qizilorda janindag`i qazaqlar menen jaqinnan qatnas jasag`an.

Shayir 1858-1859-jillari Qon`irat ko`terilisinin` baslawshilarinan biri bolg`ani ushin ol Xiywa ha`meldarlari ta`repinen tutqing`a alinip, Tu`rkmenstannin` Tashawiz oblasti a`tirapina jer awdarilip jiberildi. U`sh jil o`tip eline keledi, biraq ja`ne quwg`ing`a ushirap Qazaqstang`a ketedi. Ol Tu`rkmenstanda ju`rgeninde Maqtimqulinin` ko`p qosiqlarin qaraqalpaq tiline awdaradi.

A`jiniyazdin` qirg`a u`shinshi bariwi a`hu`n` jillar dep shamalawg`a boladi. Sebebi usi jili qazaqtin` shayir qizi Men`esh penen aytisqan Aytistin` tekstine qarag`anda A`jiniyaz qiriq jasta bolg`an. Misali:

Toy bolsa qizil tondi kiyermisen,

Otina ashiqliqtin` ku`yermisen,

Jilim qoy, jasim qiriqta, qiz Men`esh-ay,

Sen mag`an jasim sorap tiyemisen.

Usi da`wirlerdi A`jiniyazdin` shayirliq talantinin` jetilisken gezleri dep qarawg`a boladi. Bul sapari da ol u`sh jilday o`mirin Qazaqstanda o`tkergen. «Ellerim bardi», «Barmeken», «Bardur», «Megzer», «Ayirilsa», «Qashqash», «Xoshlasiw» du`rkinindegi qosiqlarin jazg`an. Ol qirg`a u`shinshi barg`anda u`sh jil Qojban degen bayg`a jallang`an. Son` tuwilg`an eline kelip «Bozataw», «Qamisbo`get», «Jetim o`zek» degen jerlerde mektep aship, bala oqitqan. Do`retiwshilik penen shug`illanip, qosiqlar jazg`an. Ol 1878-jillari qaytis bolg`an.



5-soraw. A`jiniyaz tvorchestvosin izertlew 1930-jillari baslandi. Bunnan aldin 1878-jili 2-sentyabr`de Tashkentten arab shrifti menen shig`atug`in «Tu`rkstan wa`layatinin` gazetasi»nda A`jiniyazdin` Qiz Men`esh penen aytisiwi basilip shiqqan. Shayir do`retiwshiligi boyinsha Q.Ayimbetov, O.Qojurov, N.Da`wqaraevlar da`slepki izertlewler alip bardi. Onin` do`retiwshiligi boyinsha N.Da`wqaraev o`zinin` «Revolyutsiyag`a shekemgi qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` ocherkleri» miynetinde basli temalardin` biri etip aldi. 1950-jillari A`jiniyaz do`retiwshiligi Q.Ayimbetov, I.Sag`iytov, K.Berdimuratov, S.Axmetov, B.Ismaylov ha`m t.b. ta`repinen izertlendi.

A`jiniyaz shig`armalari 1949, 1960, 1965, 1975-jillari qaraqalpaq tilinde, 1962-jili o`zbek tilinde, 1975-jili rus tilinde jariq ko`rdi. A`jiniyaz shig`armalarin izertlewdin` 1960-jillardag`i jan`aliqlarinin` biri onin` qoljazbalarinin` ko`plep tabiliwi edi. K.Bayniyazovtin` «A`jiniyaz shayir haqqinda oylar», X.Xamidovtin` «A`jiniyaz poeziyasinin` derekleri», A.Karimovtin` «A`jiniyaz ko`rkem so`z sheberi», K.Sultanovtin` «Jasliqtin` ashig`i», A`.Pirnazarovtin` «A`jiniyazdin` so`z ustalig`i haqqinda geypara oylar», A.Murtazaevtin` «A`jiniyaz Qosibay ulinin` a`debiy metodi ha`m stil`lik o`zgeshelikleri» dep atalg`an ayirim izertlew jumislarin atap o`tsek boladi.

A`jiniyaz shig`armalarin xaliq tariyxi menen salistirmali izertlew akademik S.Kamalovtin` «A`jiniyaz shig`armalarindag`i tariyxiy etnografiyaliq mag`liwmatlar», B.Ismaylovtin` «1858-1859-jillardag`i Qon`irat ko`terilisinin` A`jiniyaz tvorchestvosinda sa`wleleniwi» dep atalg`an maqalalarinda o`z bag`darin tapti.

A`jinnyaz do`retiwshiligin arnawli izertlegen K.Bayniyazov. Ol A`jiniyaz haqqinda ilimiy ocherk jazip, 1977-jili «Qosiqtin` ku`shi» degen at penen baspadan shig`ardi.

A`jinnyazdan bizge ha`r qiyli temada jazilg`an 150ge jaqin qosiqlari miyras bolip qalg`an. Ol lirik shayir sipatinda ko`zge tu`sti.  

6-soraw. Shayir jasag`an da`wirdin` poeziyaliq shig`armalarin bir-biri menen salistirip qarag`animizda barlig`ina ta`n qa`siyet muzikalilig`i bolip keledi. Onin` shig`armalarinda muxammes, to`rtlik, arnaw usag`an shig`armasinda muzika basim. Onin` shig`armalari fol`klorliq ha`m Nawayi, Maqtimquli, o`zinen aldin`g`i qaraqalpaq klassik a`debiyatshilarinin` shig`armalari menen u`nles bolip keledi.

Shayirdin` 1960-1965-jillari shiqqan toplamlarinda qosiqlarinin` qiriqqa jaqini arnaw, basqasi rubayi, to`rtlik, muxammes ha`m ku`ndelikli turmisqa baylanisli shig`armalari esaplanadi.

Arnaw - ha`r qiyli ha`diyseni yaki adamlardin` minezin, kelbetin belgili sotsialliq pozitsiyadan turip, su`wretleytug`in lirikaliq shig`arma. A`jinnyazdin` arnaw janrindag`i shig`armalari muhabbat temasina arnalg`an. Onin` arnawlarinda adamgershiliktin` en` joqarg`i kriteriyasi - adamnin` qa`dirin biliw, dosliq, duris so`zlilik ha`m muhabbat temasindag`i waqiyalar su`wretlenedi. Arnawdin` g`a`zzelden ayirmashilig`i, ol to`rt qatarli ha`m didaktikaliq formada boladi. Arnaw janrindag`i shig`armalarda adamlardin` minez-quliq normalari, a`deplilik, namis, adamgershilik, turaqliliq paziyletleri ideal etip ko`rsetiledi. Misali:

Jamannin` jaqsinin` sorasan` parqin,

Aspan-jer arasi onnan ko`p jaqin,

Jaman qatin biyzar eter elatin,

So`ylegende jaqsi menen ten` bolar.

A`jiniyazdin` ko`pshilik qosiqlari shayir ishqi-muhabbat temasin so`z etedi. Barliq shig`armalarinda intizarliq belgileri ko`rinedi. Bunda yardin` go`zzallig`i, onin` shayirg`a bag`ish etken ta`siri, yardin` zulimlig`i, opasizlig`i shayir shig`armalarinin` mazmunin quraydi.

Shayir shig`armalarindag`i en` tiykarg`i na`rse - adamdi taniw, adamnin` jaqsi minez-quliqlarin ideallastiriw bolip tabiladi. Sonliqtan ol barliq shig`armalarinda haqiyqat o`mirdi, du`n`yanin` ko`rki adam bolg`an o`mirdi jirlaydi. Adamg`a bolg`an sheksiz isenimdi, adamnin` qa`dirin biliwshilikti maqset etip qoyadi.

Onin` muhabbat temasindag`i qosiqlarindag`i belgi - Yar obrazi. Usi obrazdi su`wretlewde ha`r qiyli ko`rkemlew qurallarinan paydalanadi. Su`wretlewdin` original formalarin izleydi, da`stu`riy ten`ew ha`m epitetlerden paydalanadi. Qaharmanlar ay, juldiz, peri siyaqli so`zler menen beriledi. Yardin` ju`zin quyashqa, ayg`a uqsatadi. Yardin` kirpigi - go`zewli oqqa, qanjarg`a, nishterge, erini - g`umshag`a, lalag`a, yaqutqa, boyi - sa`ru`i ag`ashqa, ko`zi - qara, tisi - merwert, ju`zinde qali, qasi - jan`a tuwilg`an ayg`a megzetiledi dep beriledi. Usi go`zzalg`a shayirdin` o`zi ashiq. Ol mudami ishqipazliq a`serinen eki bu`gilgen qa`ddinde ko`rinedi.

A`jiniyazdi shin ma`nisinde shayir dep tanitatug`in ja`ne bir belgilerdin` biri - o`zi jasap turg`an zamannin` sotsialliq ten`sizligin ko`rsetiw boldi. O`z da`wirinin` turmisi menen tanis shayirg`a o`z do`retiwshiliginde el-xaliqti su`yiw sezimleri menen toli shig`armalar do`retiw kerek boldi. Onin` «Ellerim bardi», «Ayirilsa» qosiqlari patriotliq sezim menen suwg`arilg`an. Bularda shayirdin` o`mirine baylanisli waqiyalar da su`wretlenedi.

Shayir shig`armalarinda lirik qaharmannin` obrazinda shayirdin` turmisqa bolg`an ha`r qiyli sezimleri, oylari su`wretlenedi. Ha`r bir shig`armasinda turmistag`i waqiyalardin` birewine yaki bir neshshesine o`zinin` qatnasin bildiredi. Shayirdin` «Kerek» qosig`inda lirik qaharmannin` maqsetleri ko`rinedi. Onin` «Shiqti jan», «Nurzada», «Bozataw» qosiqlarinda tuwilg`an elge su`yiwshilik jatadi. Shayir «Kerek» qosig`inda da`wir ten`sizliklerin qatti a`shkaralaydi.

Shayirdin` muhabbat lirikasina: «Go`zzallar», «Ayirilsa», «Megzer», «Bir janan», «Bolmasa», «Kerek», «Beri kel», «A`y a`lip», «Sa`wdigim», «Tu`ser», «Ha`r kimsenin` yari bolsa», «A`y na`za`limler» ha`m t.b. qosiqlari qaraqalpaq lirikaliq poeziyasinin` marjanlari.

A`jinnyaz shininda da muhabbat lirikasinin` sheberi. Ol ha`r bir qosig`inda adamnin` o`mirge bolg`an u`lken muhabbat penen jasawin joqari sheklerge ko`teredi.

Shayirdin` «Bozataw» poemasin onin` Watan haqqindag`i sezimlerinin` jiyintig`i dep qaraw mu`mkin. Poemada 1858-1859-jilg`i Qon`irat ko`terilisi so`z etiledi. Qaraqalpaqlardin` Xiywa zulimlig`ina qarsi ekinshi milliy azatliq gu`resi, Qon`irat biyi Qutlimurat penen Xiywa a`meldarlarinin` shawip o`ltiriliwi menen baslanadi. Ko`terilis basinda ataqli feodal Muxammed Fena turg`an. Ol o`zin Qon`irat xani dep dag`azalaydi. Xaliq ko`terilisi pitiran`qi bolip, bunnan Xiywa xani Seydmuxammed paydalanip, on min` no`ker menen Qon`iratti qamaydi ha`m 1859-jili bag`indiradi. Muxammed Fenanin` siyasatina qarsi qaraqalpaqlar Talliq boyina molla Pirim basshilig`inda Bozataw qorg`anin saldiradi. Tu`rkmen feodallari abaysizda Bozatawg`a bastirip kirip, ol jerde 1600 xojaliqti wayran etedi. A`jinnyazdin` «Bozataw» poemasi usinday qanli waqiyag`a qurilg`an. Shayir bul poemasi arqali o`zinin` Watanina, xalqina bolg`an muhabbatin dushpan qolinda bende bolg`an eldin` ahuwzarin bayan etken.

Tayanish so`zleri:

1. Muxammes - (arabsha «beslik») Bes qatardan ibarat bir neshe ba`ntlerden turatug`in lirikaliq qosiq.

2. Rubayi - turmis haqqinda tawip aytilg`an teren` filosofiyaliq pikirdi n` qatarli qosiq u`lgisinde beriw ha`m ko`rkem su`wretlew.

3. G`a`zzel - (arabsha «hayallarg`a muhabbat») bul 12-15 ba`yitten ibarat, eki qatarli qosiq. Ha`r bir ba`yit tamamlang`an pikirdi bildiredi.

4. To`rtlik - to`rt qatardan ibarat bolg`an poeziyaliq do`retpe. To`rtlikler Shig`is poeziyasinda rubayidan mazmun ha`m forma jag`inan pariqlanadi.

Qadag`alaw sawallari:

1. A`jiniyazdin` gumanizm ideyasindag`i qosiqlari.

2. Shayir shig`armalarinda muhabbat temasi.

3. «Bozataw» poemasindag`i syujetlik motivler.


Berdaq ha`m O`tesh shayir do`retiwshiliginde balalarg`a derek miyraslar 

Jobasi:


1. Berdaq do`retiwshiliginin` izertleniwi.

2.Shayir shig`armalarinin` tematikasi, formasi ha`m ko`rkemlik o`zgeshelikleri.

3. Shayirdin` lirikaliq ha`m da`stanliq shig`armalarinda balalar turmisinin` sa`wleleniwi.  

A`debiyatlar:

1. A.Paxratdinov, «Berdaq shayirdin` da`stanliq shig`armalari», N., 1987-jil.

2. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi, N., 1983-jil.

3. I.Sag`iytov, Berdaqtin` tvorchestvosi, N., 1938-jil.

4. Berdaq haqqinda so`z, N., 1984-jil.

 

1-soraw. Berdaq shayir 1827-jili A`miwda`r`yanin` Aral ten`izine quyar jerindegi (Aqqala degen jer) tu`slik jag`asindag`i Quwli ko`l degen awilda tuwilg`an. Berdaq jas waqtinan awir turmistin` qisiwmetlerin bastan keshirdi. On jasqa kelgende ata-anasinan jetim qalip awildin` malin bag`ip, shopan bolg`an.

Berdaq bir qansha waqit medresede oqip, sawatin ashqan. O`z da`wirinin` bilimli, sawatli adamlarinan bolg`an. Ol o`z zamaninin` basqa shayirlari siyaqli bilimin o`z betinshe teren`letken, ko`p u`yrengen ha`m qatiqulaq adamlardin`, talant iyelerinin` shig`armalarin jaqsi bilgen ha`m o`zlestirgen.

Onin` shayirliq talantin jetistiriwde ataqli qaraqalpaq shayirlari Ku`nxoja, A`jiniyaz ha`m tuwisqan xaliqlar shayirlarinin` da u`lken ta`siri bar.

Berdaq shig`armalari ha`m xaliq awzindag`i a`n`gimelerge qarag`anda onin` shayirliq talanti erte oyang`an. Shayir Xorezmnin` ko`pshilik jerinde bolg`an, shayirliq penen bir qatarda baqsishiliq etken, jaqsi sazende bolg`an.

Berdaq o`z zamaninda so`zine adam balasin iyiltken ataqli shayir bolsa da, og`ada awir turmista jasag`an. Shayirdin` ata-babasi qanday qiyinshiliq penen turmis keshirgen bolsa, onin` o`zi de tap sonday o`mir su`rdi. Onin` ko`rgen ku`ni miynetkesh xaliqtin` turmisi menen birdey edi. Ol «Bilmedim» qosig`inda o`zinin` awir turmisi haqqinda jazadi:

U`stimde jaman ilashiq,

Onin` ba`ri jeri ashiq,

Du`n`ya mag`an boldi qashiq,

Ne bolarimdi bilmedim.

Da`wirdin` shinlig`in ken` su`wretleytug`in «Bolmadi» qosig`inda shayir zaman ten`sizligin teren` aship beriw menen birge o`zinin` azapli o`mirin bayanlaydi.

Alpis beske keldi jasim,

Ag`ardi ku`yikten shashim,

Sawdag`a tu`stiler basim,

Jaynap-jasnar ku`n bolmadi.

Berdaq o`zinin` awir turmisina bas sebepshi etip sol ten`sizlik zamandi, shayir o`zine ha`m xaliqqa dushpan dep atag`an zaman biylewshilerin ko`rsetedi.

Berdaqtin` qizi Hu`rliman o`z da`wirinde atasinin` jolin tutip, ko`pke ma`lim baqsi boldi. Al Hu`rlimannin` balasi Qarajan baqsi bizin` ku`nlerimizge shekem jasag`an ataqli baqsilardan biri edi. Berdaqtin` duwtari da usi Qarajan baqsig`a miyras etip qaldirilg`an.

Berdaq ataqli shayir bolip, ko`pshilikke tanilg`an waqtinda u`stem topar wa`killeri onin` baqsishiliq o`neri menen qosiq jaziwin toqtatiwdi talap etedi. O`ytkeni ulli shayirdin` shinliqti, xaliqtin` awir turmisin aytip jirlag`an shig`armalari olarg`a unamadi.

Berdaq 1900-jili dekabr`de 73 jasinda qaytis bolg`an. Onin` ulli shayir ekenligin onin` zamanlasi O`tesh shayir joqari bahalaydi:

Shayirliqqa, baqsiliqqa say edin`,

Sheshenlikte min` adamg`a tay edin`,

Malg`a jarli bolsan` da, tilge bay edin`,

A`rman menen Berdaq o`tti du`n`yadan.

Berdaqtin` ulli shayir ekenligin onin` shig`armalari jaqsi ko`rsete aladi.

Berdaqtin` o`miri ha`m do`retiwshiligi jo`nindegi ilimiy izertlew jumislari 30-jillardan keyingi da`wirlerde baspa so`z betlerinde ko`rine basladi. Berdaq shig`armalari jo`ninde N.Da`wqaraevtin` miynetlerinde ko`plep tabiladi. Ja`ne de sol waqitta a`debiyatshilardan M.Da`ribaev, O.Kojurovlar bir qansha maqalalar jazdi. Bul miynetlerde Berdaq shig`armalarinin` ideyaliq-tematikaliq bag`dari g`ana aship beriledi. Sonday-aq I.Sag`iytovtin` «Berdaq - ulli patriot shayir» (1943-jil), S.Bassinnin` «Berdak - velikiy poet» (1943-jil) degen miynetleri ju`zege shiqti.

Berdaq shig`armalarina tiyisli da`rejede baha beriw 1934-jili sentyabr`de bolg`an konferentsiyada joqari shin`g`a ko`terildi. Bunda Berdaq shig`armalari ha`r ta`repleme tallandi. 1938-jili I.Sag`iytovtin` «Berdaqtin` tvorchestvosi» degen kitabi baspadan shiqti. Bul avtordin` «Kirisiw»inen basqa alti bo`limnen ibarat: 1-bo`liminde Berdaq shig`armalarinan buring`i qaraqalpaq a`debiyati tuwrali, onin` rawajlaniwi, a`debiy portretlerdi, a`debiy protsesstin` ko`tergen a`hmiyetli ma`selelerin, onin` o`zine ta`n bolg`an belgilerin aniqlaydi. Berdaq sol demokratiyaliq bag`ittag`i a`debiyattin` miyraslarin u`yreniwshi ha`m alg`a rawajlandiriwshi sipatinda bahalanadi.

2-bo`liminde Berdaq jasag`an da`wirdin` ja`miyetlik-siyasiy ko`z-qarasi, da`wirdin` qisqasha xarakteristikasi beriledi. Xalqimizdin` turmisinda payda bolg`an xaliq azatliq ko`terilislerin, ja`ne de bul ko`terilistegi aldin`g`i qatardag`i adamlar, ideologlar sipatinda Ku`nxoja, A`jiniyaz, Berdaqlar esaplanadi. Berdaq jasag`an da`wirdi adminstrativlik bo`liniwshiligin, awil xojalig`inin` tu`rli tarawlari haqqinda qisqa mag`liwmat beriledi.

3-bo`limde Berdaqtin` o`miri tuwrali jiynalg`an materiallarg`a tallaw jasaydi. Shayirdin` o`mirin aniqlawda onin` shig`armalarinan paydalanadi, olardag`i eski jil atlarina qarap qashan jazilg`anlig`in aniqlaydi.

4-bo`liminde Berdaq shig`armalarinin` tiykarg`i motivlerine tallaw jasaladi. Bunda Berdaq shig`armalarindag`i demokratizm, xaliqshilliq ideyalari, hayal-qizlar ten`ligi, hadal miynetke shaqiriw ha`m shig`armalarindag`i qarama-qarsiliqlar jo`ninde aytiladi. Olardag`i tiykarg`i motivlerdi ashiwda ilimiy-teoriyaliq a`debiyatlardan sheber paydalang`an. Shayir shig`armalari da`wir turmisi menen qosa izertlenedi.

5-bo`liminde Berdaqtin` poemalari jo`ninde pikir ju`ritilip, olarg`a tallaw jasaydi. Olarda shayirdin` a`rman etken ideali aship beriledi.

6-bo`liminde Berdaq shig`armalarinin` ko`rkemlik o`zgeshelikleri haqqinda pikir ju`ritiledi. Bunda shayirdin` stili, shig`armalarinin` janrliq o`zgeshelikleri, qurilisi tuwrali belgili ilimiy juwmaqlar shig`arg`an. Juwmaqlaw bo`liminde Berdaq shig`armalarinin` qaraqalpaq a`debiyati tariyxindag`i ornin ko`rsetedi.

Berdaq shig`armalari jo`ninde ko`rnekli shayirlar, jaziwshilar pikirlerin bildirip, oni ustaz sipatinda qarag`an. Misali, J.Aymurzaev «Berdaq» muzikali dramasin, S.Nurimbetov «Berdaq» poemasin, A.Dabilov «Berdaq» haqqinda qosiqlar do`retti.

Berdaqti o`zbek jaziwshilarinan Asxad Muxtar ha`m Xamid G`ulam: «Tu`rkmen Maqtimquli, qazaq Abay, qaraqalpaq Berdaq - Orta Aziyadag`i revolyutsiyag`a shekemgi da`wirdegi «U`sh jariq juldiz» dep atadi.



2-soraw. Berdaq shig`armalarinin` formasinda a`debiyatimizdag`i ta`riyplew usili jetekshi orindi iyeleydi. Onin` shig`armalarinin` ta`riyplew usilinda jazilg`anlig`in o`zi jasag`an da`wirdin` turmisin adamlardin` sanasina jetkeriw ushin ayanbay islegenligin, onin` shig`armalarinda ta`riyp baslawshi usil ekenin ko`riwge boladi:

Teren` aqil kerek, so`zdi dizbege,

Tiniq qiyal kerek, ba`rin sezbege.

Berdaq shig`armalarinda ko`binese o`zi jasag`an da`wirdegi turmis haqiyqatlig`i, onin` shig`armalarinin` mazmunin belgileydi. Olarda o`zinin` o`mirine baylanisli ayirim biografiyaliq momentler su`wretlenedi. Onin` «O`mirim» qosig`i derlik biografiyaliq xarakterde jazilg`an.

Berdaq shig`armalarinda ha`r qiyli filosofiyaliq, didaktikaliq, pedagogikaliq mazmunlardin` bar ekenin ko`remiz. Ja`ne de qosiqlarinda irg`aq turaqli bolip keledi. Onin` qosiqlarinin` mazmuninda gu`l, bu`lbil, sharap, ashiq, qa`lender usag`an traditsiyaliq obrazlardan o`zgeshe o`z da`wirindegi jarli miynetkesh obrazin do`retti.

Berdaq shig`armalarinin` tiykarg`i ideyaliq-tematikaliq mazmuni ten`sizlikke qurilg`an zamang`a naraziliq ha`m a`dil baxitli zamandi a`rman etiw bolip tabiladi. Ol miynetkeshlerdin` eziliwi, hayal-qizlardin` ten`sizligi, molla-iyshanlardin` ashko`zligi menen jalataylig`i tuwrali jazdi. «Kelin» shig`armasinda shayir hayal-qizlardin` qara basinin` erkinligi joq ekenligi haqqinda aytadi. Shayir shig`armalarinda xaliqtin` ma`pin qorg`aw, birlik, namis, dosliq, adamgershilik ha`m t.b. ideyaliq negiz boladi. Onin` shig`armalarindag`i en` birinshi ko`rinetug`in belgi - klassliq qarama-qarsiliqtin` su`wretleniwi.

Berdaq do`retiwshiliginde qaharmannin` aldina qoyilatug`in talaplar xaliq penen birge boliw, xaliq ushin xizmet etiw. Onin` «Xaliq ushin» qosig`inda xaliq ushin xizmet etken adamnin` aqil-oy jag`inan jetkilikli bilimge iye bolatug`inlig`in tu`sindiredi. Bunda qaharman obrazinin` psixologiyasindag`i normalardin` printsiplerin ko`rsetedi. Misali:

Oyli jigit jaqsi bilimpaz keler,

Jaqsi ermes pasiqlardin` so`zine,

Jaman adam bilmes so`zinin` parqin.

Berdaq qaharman obrazindag`i tiykarg`i belgilerdi o`zinin` «Xaliq ushin» shig`armasinda ko`rsetken bolsa, al «Jaqsiraq» qosig`inda qaharman ha`reketinin` tiykarg`i bag`darin, kimlerge qarsi gu`resiw kerek ekenligin tu`sindiredi. Shayirdin` «Izler edim» qosig`inda belgili bir maqsetti aniq misallar menen ko`rsetedi. Misali:

Aqqan bilim - bulaq sag`am,

Tabilg`ansha izler edim.

Men sorlig`a zaman kerek,

Men da`wrandi izler edim.

Berdaq o`zine shekemgi qaraqalpaq a`debiyatinin`, fol`klorinin` ta`jiriybelerin, onin` jetiskenliklerin qunt penen u`yrengen shayir. Ja`miyetlik turmisti su`wretlewde shayirdin` tutqan jolin aniqlap beretug`in «Bolg`an emes» qosig`i bunin` da`liyli:

Bul du`n`ya qayg`u-g`apletti,

Adamlardi a`were etti,

Neshshelerdin` basina jetti,

Hesh bir a`dil bolg`an emes.

Berdaqtin` a`debiy do`retiwshilikke ko`z-qarasi onin` shig`armalarinda xaliq ushin a`hmiyetke iye bolg`an ma`selelerdin` qoyiliwi arqali aniq ko`rinedi. Onin` barliq shig`armalarinda derlik xaliq turmisinin` rawajlaniwindag`i basli ma`seleler so`z etiledi. Oni xaliqtin` ma`pi menen tig`iz baylanisli ra`wishte alip qaraydi. A`debiyatshi I.Sag`iytov «Berdaq tvorchestvosi» kitabinda Berdaqtin` shig`armalarina baha bere otirip: «Berdaq shig`armalarinin` ku`shi - onin` shin xaliqshillig`inda, xaliq tilegine sa`ykesliginde, onin` o`z xalqin, o`z elin su`ygen jalinli patriotizminde, demokratiyaliq ha`m gumanistlik ideyalarinda» dep ko`rsetti.


Download 0,87 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish