3-soraw. Ku`nxoja do`retiwshiliginin` tematikaliq bag`dari.
Ku`nxoja do`retiwshiliginde jeke ma`pten ko`re uliwma xaliqliq, ja`miyetlik ma`p artiqmash turadi. Ja`miyetlik ma`ptin` artiqmashlig`i Ku`nxoja do`retiwshiliginin` tiykarg`i ideyalarinin` biri.
Ja`miyetlik ma`pti qorg`aw, hu`rmetlew sezimleri shayirdin` sotsialliq ten`sizliklerdi ko`rsetiw, azatliq ten`lik ideyalari menen ushlasip jatadi.
Ku`nxoja shig`armalarinin` ja`ne bir belgisi - tuwilg`an elge su`yiwshilik, xaliqqa xizmet etiw, u`stem klasslarg`a o`shpenlilik ruwxi menen toli ekenliginde ko`rinedi. Onin` shig`armalarinda qaharman obrazinin` jasaliwi ja`miyetlik turmistag`i waqiyalardi aship beriw printsipi menen tikkeley baylanisli. A`debiyatshi B.Ismaylov o`zinin` monografiyasinda: «Ku`nxoja tvorchestvosindag`i basli qaharmanlar - oraqshilar, shopanlar, baliqshilar, diyxanlar ekenligin ko`rsetti.» Bul obrazlardin` turmisi shayirdin` turmisi menen salistiriladi. Onin` shig`armalarindag`i qaharmannin` jasaliwinda bir o`zgeshe evolyutsiyanin` bar ekenin ko`remiz. Onin` do`retpelerindegi qaharman obrazinin` maqsetin ko`rsetetug`in jariq, ba`ha`r, ku`n, jaz so`zleri traditsiyaliq obraz bolip tabiladi. Bunday obrazlardi do`retiwde aniq tu`sindiriw ushin «duman» ha`m «qaran`g`i» so`zlerin aladi. Derbederlik turmis-qaharman obrazinin` tiykarg`i joldasi. Buni shayirdin` «Ku`n qayda», «Oraqshilar», «Oyda» shig`armalarinan ko`remiz.
Ku`nxoja shig`armalarinin` xaliqlig`i, aldin burin, xaliq ushin a`hmiyetli bolg`an ma`seleni ortag`a qoyiwi ha`m xaliqtin` ma`pin qozg`awi ko`rkemlikke qoyilg`an talaplari arqali ajiralip turadi. Xaliq ushin a`hmiyetli bolg`an ma`sele - sol da`wir ushin birden-bir azatliqqa shig`iw shadli turmista jasaw ideyalari, oylari, qiyallari edi.
O`mir boyi o`zinin` barliq ha`reketlerinde, shig`armalarinda shayir xaliqtin` ma`pin qorg`aydi, miynetkesh xaliqtin` xanliqqa qarsi qaratilg`an so`zin so`yleydi.
Ku`nxoja shig`armalarinin` stil`lik o`zgesheliklerinin` biri - didaktikaliq shig`armalardi do`retkenliginde ko`rinedi. Xaliq o`zinin` turmis ta`jiriybelerin, jas a`wladqa aytajaq aqil na`siyatin usi didaktikaliq poeziyada bayan etken.
Onin` shig`armalarindag`i aforizmler xaliqtin` tilekleri menen oy-pikirlerin bayan etedi. Misali, «El menen», «Nege kerek», «Ko`rersen`» shig`armalari usinday jol menen jasalg`an:
Opasiz du`n`yada ashilg`an gu`ller,
Qa`pestegi sayrap turg`an bu`lbiller,
Du`n`yadag`i bag`iw-ha`rem sha`menler,
Anin` ra`wishi, ko`rki el menen.
Bunda aytilg`an ha`r bir pikir duris, turmis haqiyqatlig`ina sa`ykes beriledi. Onin` shig`armalarinda biografiyaliq momentler ushirasip, waqiyag`a o`zin ha`m tin`lawshilardi aralastiradi. Misali, «Ko`rermen», «Umitpaspan». Allegoriyaliq su`wretlew shayir shig`armalarinda elewli orin iyelep, bug`an «Qizilqum», «Aq qamis» shig`armalari jatadi. Ol
shig`armalarinda ten`ew, epitetlerdi qollanip, u`stem toparlardin` zulimlig`in, jawizlig`in ko`rsetetug`in ten`ew xaliqtin` awir turmisin adamgershilik minezlerin, tilekleslik sezimlerin bayanlaytug`in epitetler bar. Ku`nxojanin` xaliq arasindag`i shayirliq dan`qin abiroyin a`debiyatshi ilimpazlar duris bahalag`an. Ol xaliqtin` en` su`yikli klassik shayiri.
Tayanish so`zleri:
1. Xarakter - (grekshe) Ayriqsha, o`zine ta`n o`zgeshelik.
2. Aforizm - xaliq danaliq so`zlerine uqsas boladi, biraq onin` kimge derek ekeni belgili boladi.
3. Epitet-zat ha`m qubilistin` sapasin, sipatin ayqinlastiriw ushin qollanilatug`in so`z.
Qadag`alaw sorawlari:
1. Ku`nxojanin` toplamlari haqqinda.
2. Shayirdin` timsalliq shig`armalari.
3.Shayirdin` Xiywa saparinan do`regen qosiqlarinin` ideyaliq mazmuni.
4. Ku`nxoja shig`armalarindag`i tariyxiy haqiyqatliq.
A`jiniyaz Qosibay uli.
4. A`jiniyaz o`miri ha`m do`retiwshiligi.
5. Shayir do`retiwshiliginin` izertleniwi.
6.A`jiniyaz shig`armalarinin` tematikasi, formasi ha`m ko`rkemlik o`zgeshelikleri.
A`debiyatlar:
1. B.Ka`limbetov. A`jiniyazdin` lirikasi. N., 1981-jil.
2. K.Ma`mbetov. «A`jiniyaz». N., 1992-jil.
3. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi. N., 1983-jil.
4. K.Bayniyazov. Qosiqtin` ku`shi. N., 1977-jil.
4-soraw. A`jiniyaz Qosibay uli 1824-jili Moynaq rayoninin` «Qamis bo`get» degen jerinde tuwiladi. A`jiniyazdin` a`kesi Qosibay, onin` a`kesi Baltabek, arg`i atasi Aqjigit o`z da`wirinin` batir adamlarinan bolg`an.
Anasi Nazira so`zge sheshen, dilwar hayal bolg`an, da`stanlardi jaqsi bilgen. A`sirese, aytista aldina adam salmaytug`in taqiwa adam bolg`an.
A`jiniyaz jaslayinan oqiwg`a berilgen, ziyrek bala bolg`an. Ol da`slep Xojamurat iyshan medresesinde ta`lim aladi. Anasi qaytis bolg`an son` oqiwi u`ziliske tu`sip, dayisi Elmurat axunnin` qolinda oqiydi. Ol jaslig`inda ko`p medresede oqiw menen bir qatarda ko`p kitaplardi ko`shirip, belgili ka`tip boliwi menen de tanila basladi. Ol 16 jasinda Nawayinin` «Diywan»in ko`shirgen. Ol oqiwin Xiywa medresesinde dawam etiw ushin ashamayli ruwinin` qazisi Tog`uz qazi menen molla Qorazlardan ja`rdem soraydi. Solay etip, Xiywadag`i Sherg`azi xan medresesine oqiwg`a kiredi. Son`inan Qutlimurat inaq medresesinde ta`lim aladi. Bul haqqinda «Megzer» qosig`inda mag`liwmat bar. Ha`zir Xiywada Qutlimurat inaq medresesi aldina «bul medresede 1840-1847-jillari shayir A`jiniyaz Qosibay uli oqig`an dep jazilg`an. Medresede din sabaqlari menen bir qatarda Nawayi, Hafiz, Saadiy, Fizuliy shig`armalari da oqitilatug`in edi. Shayir bul poeziya iyelerinin` shig`armalarin qunt penen oqip, olardin` danishpanliq penen aytqan so`zlerin o`z xalqina jetkeriwdi maqset etti. Shig`is klassiklerinin` a`jayip da`stu`rlerin u`yrendi. A`jiniyaz ha`r qanday qiyinshiliqlarg`a qaramastan Xiywanin` Qutlimurat inaq medresesin bes jilda oqip tamamlag`an. Onin` medreseni tamamlap, o`z eline qaytqannan keyingi Qazaqstandag`i o`miri onin` «Shiqti jan» qosig`inda bayanlang`an.
A`jiniyaz Qazaqstan dalalarinda 1845-46-jillari bir jil shamasinda bolip qaytqan. Son` awilina kelip ashamayli ruwinan Ha`mra degen qizg`a u`ylenedi. Onnan u`sh ul ha`m bir qizli boladi. Shayirdin` aqliq-shawliqlari ha`zir Qon`irat, Leninabad, Shomanay rayoninda ha`m No`kis qalasinda turadi. A`jiniyaz bunnan son` da Qazaqstang`a bir neshshe ret barg`an. A`sirese, Qizilorda janindag`i qazaqlar menen jaqinnan qatnas jasag`an.
Shayir 1858-1859-jillari Qon`irat ko`terilisinin` baslawshilarinan biri bolg`ani ushin ol Xiywa ha`meldarlari ta`repinen tutqing`a alinip, Tu`rkmenstannin` Tashawiz oblasti a`tirapina jer awdarilip jiberildi. U`sh jil o`tip eline keledi, biraq ja`ne quwg`ing`a ushirap Qazaqstang`a ketedi. Ol Tu`rkmenstanda ju`rgeninde Maqtimqulinin` ko`p qosiqlarin qaraqalpaq tiline awdaradi.
A`jiniyazdin` qirg`a u`shinshi bariwi a`hu`n` jillar dep shamalawg`a boladi. Sebebi usi jili qazaqtin` shayir qizi Men`esh penen aytisqan Aytistin` tekstine qarag`anda A`jiniyaz qiriq jasta bolg`an. Misali:
Toy bolsa qizil tondi kiyermisen,
Otina ashiqliqtin` ku`yermisen,
Jilim qoy, jasim qiriqta, qiz Men`esh-ay,
Sen mag`an jasim sorap tiyemisen.
Usi da`wirlerdi A`jiniyazdin` shayirliq talantinin` jetilisken gezleri dep qarawg`a boladi. Bul sapari da ol u`sh jilday o`mirin Qazaqstanda o`tkergen. «Ellerim bardi», «Barmeken», «Bardur», «Megzer», «Ayirilsa», «Qashqash», «Xoshlasiw» du`rkinindegi qosiqlarin jazg`an. Ol qirg`a u`shinshi barg`anda u`sh jil Qojban degen bayg`a jallang`an. Son` tuwilg`an eline kelip «Bozataw», «Qamisbo`get», «Jetim o`zek» degen jerlerde mektep aship, bala oqitqan. Do`retiwshilik penen shug`illanip, qosiqlar jazg`an. Ol 1878-jillari qaytis bolg`an.
5-soraw. A`jiniyaz tvorchestvosin izertlew 1930-jillari baslandi. Bunnan aldin 1878-jili 2-sentyabr`de Tashkentten arab shrifti menen shig`atug`in «Tu`rkstan wa`layatinin` gazetasi»nda A`jiniyazdin` Qiz Men`esh penen aytisiwi basilip shiqqan. Shayir do`retiwshiligi boyinsha Q.Ayimbetov, O.Qojurov, N.Da`wqaraevlar da`slepki izertlewler alip bardi. Onin` do`retiwshiligi boyinsha N.Da`wqaraev o`zinin` «Revolyutsiyag`a shekemgi qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` ocherkleri» miynetinde basli temalardin` biri etip aldi. 1950-jillari A`jiniyaz do`retiwshiligi Q.Ayimbetov, I.Sag`iytov, K.Berdimuratov, S.Axmetov, B.Ismaylov ha`m t.b. ta`repinen izertlendi.
A`jiniyaz shig`armalari 1949, 1960, 1965, 1975-jillari qaraqalpaq tilinde, 1962-jili o`zbek tilinde, 1975-jili rus tilinde jariq ko`rdi. A`jiniyaz shig`armalarin izertlewdin` 1960-jillardag`i jan`aliqlarinin` biri onin` qoljazbalarinin` ko`plep tabiliwi edi. K.Bayniyazovtin` «A`jiniyaz shayir haqqinda oylar», X.Xamidovtin` «A`jiniyaz poeziyasinin` derekleri», A.Karimovtin` «A`jiniyaz ko`rkem so`z sheberi», K.Sultanovtin` «Jasliqtin` ashig`i», A`.Pirnazarovtin` «A`jiniyazdin` so`z ustalig`i haqqinda geypara oylar», A.Murtazaevtin` «A`jiniyaz Qosibay ulinin` a`debiy metodi ha`m stil`lik o`zgeshelikleri» dep atalg`an ayirim izertlew jumislarin atap o`tsek boladi.
A`jiniyaz shig`armalarin xaliq tariyxi menen salistirmali izertlew akademik S.Kamalovtin` «A`jiniyaz shig`armalarindag`i tariyxiy etnografiyaliq mag`liwmatlar», B.Ismaylovtin` «1858-1859-jillardag`i Qon`irat ko`terilisinin` A`jiniyaz tvorchestvosinda sa`wleleniwi» dep atalg`an maqalalarinda o`z bag`darin tapti.
A`jinnyaz do`retiwshiligin arnawli izertlegen K.Bayniyazov. Ol A`jiniyaz haqqinda ilimiy ocherk jazip, 1977-jili «Qosiqtin` ku`shi» degen at penen baspadan shig`ardi.
A`jinnyazdan bizge ha`r qiyli temada jazilg`an 150ge jaqin qosiqlari miyras bolip qalg`an. Ol lirik shayir sipatinda ko`zge tu`sti.
6-soraw. Shayir jasag`an da`wirdin` poeziyaliq shig`armalarin bir-biri menen salistirip qarag`animizda barlig`ina ta`n qa`siyet muzikalilig`i bolip keledi. Onin` shig`armalarinda muxammes, to`rtlik, arnaw usag`an shig`armasinda muzika basim. Onin` shig`armalari fol`klorliq ha`m Nawayi, Maqtimquli, o`zinen aldin`g`i qaraqalpaq klassik a`debiyatshilarinin` shig`armalari menen u`nles bolip keledi.
Shayirdin` 1960-1965-jillari shiqqan toplamlarinda qosiqlarinin` qiriqqa jaqini arnaw, basqasi rubayi, to`rtlik, muxammes ha`m ku`ndelikli turmisqa baylanisli shig`armalari esaplanadi.
Arnaw - ha`r qiyli ha`diyseni yaki adamlardin` minezin, kelbetin belgili sotsialliq pozitsiyadan turip, su`wretleytug`in lirikaliq shig`arma. A`jinnyazdin` arnaw janrindag`i shig`armalari muhabbat temasina arnalg`an. Onin` arnawlarinda adamgershiliktin` en` joqarg`i kriteriyasi - adamnin` qa`dirin biliw, dosliq, duris so`zlilik ha`m muhabbat temasindag`i waqiyalar su`wretlenedi. Arnawdin` g`a`zzelden ayirmashilig`i, ol to`rt qatarli ha`m didaktikaliq formada boladi. Arnaw janrindag`i shig`armalarda adamlardin` minez-quliq normalari, a`deplilik, namis, adamgershilik, turaqliliq paziyletleri ideal etip ko`rsetiledi. Misali:
Jamannin` jaqsinin` sorasan` parqin,
Aspan-jer arasi onnan ko`p jaqin,
Jaman qatin biyzar eter elatin,
So`ylegende jaqsi menen ten` bolar.
A`jiniyazdin` ko`pshilik qosiqlari shayir ishqi-muhabbat temasin so`z etedi. Barliq shig`armalarinda intizarliq belgileri ko`rinedi. Bunda yardin` go`zzallig`i, onin` shayirg`a bag`ish etken ta`siri, yardin` zulimlig`i, opasizlig`i shayir shig`armalarinin` mazmunin quraydi.
Shayir shig`armalarindag`i en` tiykarg`i na`rse - adamdi taniw, adamnin` jaqsi minez-quliqlarin ideallastiriw bolip tabiladi. Sonliqtan ol barliq shig`armalarinda haqiyqat o`mirdi, du`n`yanin` ko`rki adam bolg`an o`mirdi jirlaydi. Adamg`a bolg`an sheksiz isenimdi, adamnin` qa`dirin biliwshilikti maqset etip qoyadi.
Onin` muhabbat temasindag`i qosiqlarindag`i belgi - Yar obrazi. Usi obrazdi su`wretlewde ha`r qiyli ko`rkemlew qurallarinan paydalanadi. Su`wretlewdin` original formalarin izleydi, da`stu`riy ten`ew ha`m epitetlerden paydalanadi. Qaharmanlar ay, juldiz, peri siyaqli so`zler menen beriledi. Yardin` ju`zin quyashqa, ayg`a uqsatadi. Yardin` kirpigi - go`zewli oqqa, qanjarg`a, nishterge, erini - g`umshag`a, lalag`a, yaqutqa, boyi - sa`ru`i ag`ashqa, ko`zi - qara, tisi - merwert, ju`zinde qali, qasi - jan`a tuwilg`an ayg`a megzetiledi dep beriledi. Usi go`zzalg`a shayirdin` o`zi ashiq. Ol mudami ishqipazliq a`serinen eki bu`gilgen qa`ddinde ko`rinedi.
A`jiniyazdi shin ma`nisinde shayir dep tanitatug`in ja`ne bir belgilerdin` biri - o`zi jasap turg`an zamannin` sotsialliq ten`sizligin ko`rsetiw boldi. O`z da`wirinin` turmisi menen tanis shayirg`a o`z do`retiwshiliginde el-xaliqti su`yiw sezimleri menen toli shig`armalar do`retiw kerek boldi. Onin` «Ellerim bardi», «Ayirilsa» qosiqlari patriotliq sezim menen suwg`arilg`an. Bularda shayirdin` o`mirine baylanisli waqiyalar da su`wretlenedi.
Shayir shig`armalarinda lirik qaharmannin` obrazinda shayirdin` turmisqa bolg`an ha`r qiyli sezimleri, oylari su`wretlenedi. Ha`r bir shig`armasinda turmistag`i waqiyalardin` birewine yaki bir neshshesine o`zinin` qatnasin bildiredi. Shayirdin` «Kerek» qosig`inda lirik qaharmannin` maqsetleri ko`rinedi. Onin` «Shiqti jan», «Nurzada», «Bozataw» qosiqlarinda tuwilg`an elge su`yiwshilik jatadi. Shayir «Kerek» qosig`inda da`wir ten`sizliklerin qatti a`shkaralaydi.
Shayirdin` muhabbat lirikasina: «Go`zzallar», «Ayirilsa», «Megzer», «Bir janan», «Bolmasa», «Kerek», «Beri kel», «A`y a`lip», «Sa`wdigim», «Tu`ser», «Ha`r kimsenin` yari bolsa», «A`y na`za`limler» ha`m t.b. qosiqlari qaraqalpaq lirikaliq poeziyasinin` marjanlari.
A`jinnyaz shininda da muhabbat lirikasinin` sheberi. Ol ha`r bir qosig`inda adamnin` o`mirge bolg`an u`lken muhabbat penen jasawin joqari sheklerge ko`teredi.
Shayirdin` «Bozataw» poemasin onin` Watan haqqindag`i sezimlerinin` jiyintig`i dep qaraw mu`mkin. Poemada 1858-1859-jilg`i Qon`irat ko`terilisi so`z etiledi. Qaraqalpaqlardin` Xiywa zulimlig`ina qarsi ekinshi milliy azatliq gu`resi, Qon`irat biyi Qutlimurat penen Xiywa a`meldarlarinin` shawip o`ltiriliwi menen baslanadi. Ko`terilis basinda ataqli feodal Muxammed Fena turg`an. Ol o`zin Qon`irat xani dep dag`azalaydi. Xaliq ko`terilisi pitiran`qi bolip, bunnan Xiywa xani Seydmuxammed paydalanip, on min` no`ker menen Qon`iratti qamaydi ha`m 1859-jili bag`indiradi. Muxammed Fenanin` siyasatina qarsi qaraqalpaqlar Talliq boyina molla Pirim basshilig`inda Bozataw qorg`anin saldiradi. Tu`rkmen feodallari abaysizda Bozatawg`a bastirip kirip, ol jerde 1600 xojaliqti wayran etedi. A`jinnyazdin` «Bozataw» poemasi usinday qanli waqiyag`a qurilg`an. Shayir bul poemasi arqali o`zinin` Watanina, xalqina bolg`an muhabbatin dushpan qolinda bende bolg`an eldin` ahuwzarin bayan etken.
Tayanish so`zleri:
1. Muxammes - (arabsha «beslik») Bes qatardan ibarat bir neshe ba`ntlerden turatug`in lirikaliq qosiq.
2. Rubayi - turmis haqqinda tawip aytilg`an teren` filosofiyaliq pikirdi n` qatarli qosiq u`lgisinde beriw ha`m ko`rkem su`wretlew.
3. G`a`zzel - (arabsha «hayallarg`a muhabbat») bul 12-15 ba`yitten ibarat, eki qatarli qosiq. Ha`r bir ba`yit tamamlang`an pikirdi bildiredi.
4. To`rtlik - to`rt qatardan ibarat bolg`an poeziyaliq do`retpe. To`rtlikler Shig`is poeziyasinda rubayidan mazmun ha`m forma jag`inan pariqlanadi.
Qadag`alaw sawallari:
1. A`jiniyazdin` gumanizm ideyasindag`i qosiqlari.
2. Shayir shig`armalarinda muhabbat temasi.
3. «Bozataw» poemasindag`i syujetlik motivler.
Berdaq ha`m O`tesh shayir do`retiwshiliginde balalarg`a derek miyraslar
Jobasi:
1. Berdaq do`retiwshiliginin` izertleniwi.
2.Shayir shig`armalarinin` tematikasi, formasi ha`m ko`rkemlik o`zgeshelikleri.
3. Shayirdin` lirikaliq ha`m da`stanliq shig`armalarinda balalar turmisinin` sa`wleleniwi.
A`debiyatlar:
1. A.Paxratdinov, «Berdaq shayirdin` da`stanliq shig`armalari», N., 1987-jil.
2. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi, N., 1983-jil.
3. I.Sag`iytov, Berdaqtin` tvorchestvosi, N., 1938-jil.
4. Berdaq haqqinda so`z, N., 1984-jil.
1-soraw. Berdaq shayir 1827-jili A`miwda`r`yanin` Aral ten`izine quyar jerindegi (Aqqala degen jer) tu`slik jag`asindag`i Quwli ko`l degen awilda tuwilg`an. Berdaq jas waqtinan awir turmistin` qisiwmetlerin bastan keshirdi. On jasqa kelgende ata-anasinan jetim qalip awildin` malin bag`ip, shopan bolg`an.
Berdaq bir qansha waqit medresede oqip, sawatin ashqan. O`z da`wirinin` bilimli, sawatli adamlarinan bolg`an. Ol o`z zamaninin` basqa shayirlari siyaqli bilimin o`z betinshe teren`letken, ko`p u`yrengen ha`m qatiqulaq adamlardin`, talant iyelerinin` shig`armalarin jaqsi bilgen ha`m o`zlestirgen.
Onin` shayirliq talantin jetistiriwde ataqli qaraqalpaq shayirlari Ku`nxoja, A`jiniyaz ha`m tuwisqan xaliqlar shayirlarinin` da u`lken ta`siri bar.
Berdaq shig`armalari ha`m xaliq awzindag`i a`n`gimelerge qarag`anda onin` shayirliq talanti erte oyang`an. Shayir Xorezmnin` ko`pshilik jerinde bolg`an, shayirliq penen bir qatarda baqsishiliq etken, jaqsi sazende bolg`an.
Berdaq o`z zamaninda so`zine adam balasin iyiltken ataqli shayir bolsa da, og`ada awir turmista jasag`an. Shayirdin` ata-babasi qanday qiyinshiliq penen turmis keshirgen bolsa, onin` o`zi de tap sonday o`mir su`rdi. Onin` ko`rgen ku`ni miynetkesh xaliqtin` turmisi menen birdey edi. Ol «Bilmedim» qosig`inda o`zinin` awir turmisi haqqinda jazadi:
U`stimde jaman ilashiq,
Onin` ba`ri jeri ashiq,
Du`n`ya mag`an boldi qashiq,
Ne bolarimdi bilmedim.
Da`wirdin` shinlig`in ken` su`wretleytug`in «Bolmadi» qosig`inda shayir zaman ten`sizligin teren` aship beriw menen birge o`zinin` azapli o`mirin bayanlaydi.
Alpis beske keldi jasim,
Ag`ardi ku`yikten shashim,
Sawdag`a tu`stiler basim,
Jaynap-jasnar ku`n bolmadi.
Berdaq o`zinin` awir turmisina bas sebepshi etip sol ten`sizlik zamandi, shayir o`zine ha`m xaliqqa dushpan dep atag`an zaman biylewshilerin ko`rsetedi.
Berdaqtin` qizi Hu`rliman o`z da`wirinde atasinin` jolin tutip, ko`pke ma`lim baqsi boldi. Al Hu`rlimannin` balasi Qarajan baqsi bizin` ku`nlerimizge shekem jasag`an ataqli baqsilardan biri edi. Berdaqtin` duwtari da usi Qarajan baqsig`a miyras etip qaldirilg`an.
Berdaq ataqli shayir bolip, ko`pshilikke tanilg`an waqtinda u`stem topar wa`killeri onin` baqsishiliq o`neri menen qosiq jaziwin toqtatiwdi talap etedi. O`ytkeni ulli shayirdin` shinliqti, xaliqtin` awir turmisin aytip jirlag`an shig`armalari olarg`a unamadi.
Berdaq 1900-jili dekabr`de 73 jasinda qaytis bolg`an. Onin` ulli shayir ekenligin onin` zamanlasi O`tesh shayir joqari bahalaydi:
Shayirliqqa, baqsiliqqa say edin`,
Sheshenlikte min` adamg`a tay edin`,
Malg`a jarli bolsan` da, tilge bay edin`,
A`rman menen Berdaq o`tti du`n`yadan.
Berdaqtin` ulli shayir ekenligin onin` shig`armalari jaqsi ko`rsete aladi.
Berdaqtin` o`miri ha`m do`retiwshiligi jo`nindegi ilimiy izertlew jumislari 30-jillardan keyingi da`wirlerde baspa so`z betlerinde ko`rine basladi. Berdaq shig`armalari jo`ninde N.Da`wqaraevtin` miynetlerinde ko`plep tabiladi. Ja`ne de sol waqitta a`debiyatshilardan M.Da`ribaev, O.Kojurovlar bir qansha maqalalar jazdi. Bul miynetlerde Berdaq shig`armalarinin` ideyaliq-tematikaliq bag`dari g`ana aship beriledi. Sonday-aq I.Sag`iytovtin` «Berdaq - ulli patriot shayir» (1943-jil), S.Bassinnin` «Berdak - velikiy poet» (1943-jil) degen miynetleri ju`zege shiqti.
Berdaq shig`armalarina tiyisli da`rejede baha beriw 1934-jili sentyabr`de bolg`an konferentsiyada joqari shin`g`a ko`terildi. Bunda Berdaq shig`armalari ha`r ta`repleme tallandi. 1938-jili I.Sag`iytovtin` «Berdaqtin` tvorchestvosi» degen kitabi baspadan shiqti. Bul avtordin` «Kirisiw»inen basqa alti bo`limnen ibarat: 1-bo`liminde Berdaq shig`armalarinan buring`i qaraqalpaq a`debiyati tuwrali, onin` rawajlaniwi, a`debiy portretlerdi, a`debiy protsesstin` ko`tergen a`hmiyetli ma`selelerin, onin` o`zine ta`n bolg`an belgilerin aniqlaydi. Berdaq sol demokratiyaliq bag`ittag`i a`debiyattin` miyraslarin u`yreniwshi ha`m alg`a rawajlandiriwshi sipatinda bahalanadi.
2-bo`liminde Berdaq jasag`an da`wirdin` ja`miyetlik-siyasiy ko`z-qarasi, da`wirdin` qisqasha xarakteristikasi beriledi. Xalqimizdin` turmisinda payda bolg`an xaliq azatliq ko`terilislerin, ja`ne de bul ko`terilistegi aldin`g`i qatardag`i adamlar, ideologlar sipatinda Ku`nxoja, A`jiniyaz, Berdaqlar esaplanadi. Berdaq jasag`an da`wirdi adminstrativlik bo`liniwshiligin, awil xojalig`inin` tu`rli tarawlari haqqinda qisqa mag`liwmat beriledi.
3-bo`limde Berdaqtin` o`miri tuwrali jiynalg`an materiallarg`a tallaw jasaydi. Shayirdin` o`mirin aniqlawda onin` shig`armalarinan paydalanadi, olardag`i eski jil atlarina qarap qashan jazilg`anlig`in aniqlaydi.
4-bo`liminde Berdaq shig`armalarinin` tiykarg`i motivlerine tallaw jasaladi. Bunda Berdaq shig`armalarindag`i demokratizm, xaliqshilliq ideyalari, hayal-qizlar ten`ligi, hadal miynetke shaqiriw ha`m shig`armalarindag`i qarama-qarsiliqlar jo`ninde aytiladi. Olardag`i tiykarg`i motivlerdi ashiwda ilimiy-teoriyaliq a`debiyatlardan sheber paydalang`an. Shayir shig`armalari da`wir turmisi menen qosa izertlenedi.
5-bo`liminde Berdaqtin` poemalari jo`ninde pikir ju`ritilip, olarg`a tallaw jasaydi. Olarda shayirdin` a`rman etken ideali aship beriledi.
6-bo`liminde Berdaq shig`armalarinin` ko`rkemlik o`zgeshelikleri haqqinda pikir ju`ritiledi. Bunda shayirdin` stili, shig`armalarinin` janrliq o`zgeshelikleri, qurilisi tuwrali belgili ilimiy juwmaqlar shig`arg`an. Juwmaqlaw bo`liminde Berdaq shig`armalarinin` qaraqalpaq a`debiyati tariyxindag`i ornin ko`rsetedi.
Berdaq shig`armalari jo`ninde ko`rnekli shayirlar, jaziwshilar pikirlerin bildirip, oni ustaz sipatinda qarag`an. Misali, J.Aymurzaev «Berdaq» muzikali dramasin, S.Nurimbetov «Berdaq» poemasin, A.Dabilov «Berdaq» haqqinda qosiqlar do`retti.
Berdaqti o`zbek jaziwshilarinan Asxad Muxtar ha`m Xamid G`ulam: «Tu`rkmen Maqtimquli, qazaq Abay, qaraqalpaq Berdaq - Orta Aziyadag`i revolyutsiyag`a shekemgi da`wirdegi «U`sh jariq juldiz» dep atadi.
2-soraw. Berdaq shig`armalarinin` formasinda a`debiyatimizdag`i ta`riyplew usili jetekshi orindi iyeleydi. Onin` shig`armalarinin` ta`riyplew usilinda jazilg`anlig`in o`zi jasag`an da`wirdin` turmisin adamlardin` sanasina jetkeriw ushin ayanbay islegenligin, onin` shig`armalarinda ta`riyp baslawshi usil ekenin ko`riwge boladi:
Teren` aqil kerek, so`zdi dizbege,
Tiniq qiyal kerek, ba`rin sezbege.
Berdaq shig`armalarinda ko`binese o`zi jasag`an da`wirdegi turmis haqiyqatlig`i, onin` shig`armalarinin` mazmunin belgileydi. Olarda o`zinin` o`mirine baylanisli ayirim biografiyaliq momentler su`wretlenedi. Onin` «O`mirim» qosig`i derlik biografiyaliq xarakterde jazilg`an.
Berdaq shig`armalarinda ha`r qiyli filosofiyaliq, didaktikaliq, pedagogikaliq mazmunlardin` bar ekenin ko`remiz. Ja`ne de qosiqlarinda irg`aq turaqli bolip keledi. Onin` qosiqlarinin` mazmuninda gu`l, bu`lbil, sharap, ashiq, qa`lender usag`an traditsiyaliq obrazlardan o`zgeshe o`z da`wirindegi jarli miynetkesh obrazin do`retti.
Berdaq shig`armalarinin` tiykarg`i ideyaliq-tematikaliq mazmuni ten`sizlikke qurilg`an zamang`a naraziliq ha`m a`dil baxitli zamandi a`rman etiw bolip tabiladi. Ol miynetkeshlerdin` eziliwi, hayal-qizlardin` ten`sizligi, molla-iyshanlardin` ashko`zligi menen jalataylig`i tuwrali jazdi. «Kelin» shig`armasinda shayir hayal-qizlardin` qara basinin` erkinligi joq ekenligi haqqinda aytadi. Shayir shig`armalarinda xaliqtin` ma`pin qorg`aw, birlik, namis, dosliq, adamgershilik ha`m t.b. ideyaliq negiz boladi. Onin` shig`armalarindag`i en` birinshi ko`rinetug`in belgi - klassliq qarama-qarsiliqtin` su`wretleniwi.
Berdaq do`retiwshiliginde qaharmannin` aldina qoyilatug`in talaplar xaliq penen birge boliw, xaliq ushin xizmet etiw. Onin` «Xaliq ushin» qosig`inda xaliq ushin xizmet etken adamnin` aqil-oy jag`inan jetkilikli bilimge iye bolatug`inlig`in tu`sindiredi. Bunda qaharman obrazinin` psixologiyasindag`i normalardin` printsiplerin ko`rsetedi. Misali:
Oyli jigit jaqsi bilimpaz keler,
Jaqsi ermes pasiqlardin` so`zine,
Jaman adam bilmes so`zinin` parqin.
Berdaq qaharman obrazindag`i tiykarg`i belgilerdi o`zinin` «Xaliq ushin» shig`armasinda ko`rsetken bolsa, al «Jaqsiraq» qosig`inda qaharman ha`reketinin` tiykarg`i bag`darin, kimlerge qarsi gu`resiw kerek ekenligin tu`sindiredi. Shayirdin` «Izler edim» qosig`inda belgili bir maqsetti aniq misallar menen ko`rsetedi. Misali:
Aqqan bilim - bulaq sag`am,
Tabilg`ansha izler edim.
Men sorlig`a zaman kerek,
Men da`wrandi izler edim.
Berdaq o`zine shekemgi qaraqalpaq a`debiyatinin`, fol`klorinin` ta`jiriybelerin, onin` jetiskenliklerin qunt penen u`yrengen shayir. Ja`miyetlik turmisti su`wretlewde shayirdin` tutqan jolin aniqlap beretug`in «Bolg`an emes» qosig`i bunin` da`liyli:
Bul du`n`ya qayg`u-g`apletti,
Adamlardi a`were etti,
Neshshelerdin` basina jetti,
Hesh bir a`dil bolg`an emes.
Berdaqtin` a`debiy do`retiwshilikke ko`z-qarasi onin` shig`armalarinda xaliq ushin a`hmiyetke iye bolg`an ma`selelerdin` qoyiliwi arqali aniq ko`rinedi. Onin` barliq shig`armalarinda derlik xaliq turmisinin` rawajlaniwindag`i basli ma`seleler so`z etiledi. Oni xaliqtin` ma`pi menen tig`iz baylanisli ra`wishte alip qaraydi. A`debiyatshi I.Sag`iytov «Berdaq tvorchestvosi» kitabinda Berdaqtin` shig`armalarina baha bere otirip: «Berdaq shig`armalarinin` ku`shi - onin` shin xaliqshillig`inda, xaliq tilegine sa`ykesliginde, onin` o`z xalqin, o`z elin su`ygen jalinli patriotizminde, demokratiyaliq ha`m gumanistlik ideyalarinda» dep ko`rsetti.
Do'stlaringiz bilan baham: |