Tema; Biliw teoriyasi Jobasi’

Tema; Biliw teoriyasi

Jobasi’

1. 
   Biliwdin’ mazmun ha’m ma’nisi. Biliw da’rejeleri
   

2. 
   Bilim metodologiyasi, tiykarg’I tu’sinikler
   

3. 
   Biliwdin’ filosofiyaliq mazmuni ha’m genezesi
   

Biliwdin’ mazmun ha’m ma’nisi. Biliw da’rejeleri

Insan óz turmısı dawamında tek sırtqı dúnyanı, yaǵnıy tábiyat hám jámiyetig’ana bilip qalmastan, bálki óziniń psixik - ruwxıy dúnyasın da bilip baradı. Biliw - materiallıq hám ruwxıy bolmıstıń insan miyindegi arnawlı bir maqsetke qaratılǵan iskerliginin’ sawleleniwi bolıp tabıladı. Anıq pánler dúnyanı túrli táreplerin olardıń nizamlıqların hám qásiyetlerin úyrenedi hám ashıp beredi. Filosofiya bolsa insan biliwiniń eń ulıwma táreplerin, nizamlıqların hám qásiyetlerin úyrenedi hám ashıp beredi. Bul tuwrısinda túrli qarawlar bar. D. Yum biliwdiń deregi sub'yektiv sezim hám aqıllarımız biz óz sezim hám aqıllarımızsiz shegarasınan sırtda ne bar ekenin bile almaymız. Kant biliw teoriyasın birinshi bolıp filosofiyalıq mashqala retinde, hár tárepleme qarap shıqqan filosof bolıp tabıladı. v. Gegel' (Hegel') - insan biliwin o’zgeshe ruhtin’ insan túsinde óz - ózin ańǵarıwı bolıp tabıladı deydi. L. Feyyerbax - dúnya insannan jáne onıń sanasından sırtda ámeldegi, insan biliw ta’biyattıń onıń sezimleri hám oylawındaǵı tuwrı ko’rinisi bolıp tabıladı deydi. Farabiy, Beruniy, Ibn Sino, Ullug’bek, Nawayi - insan tábiyat hám jámiyeti hám de ózin biliwge ılayıq, insan biliwi sezim hám aqıllardan baslanıp, oylawǵa tárep rawajlanıp baradı. Insan aqli - aktiv, ol biliwdiń tiykarǵı quralı bolıp tabıladı. Olar insan biliwi málim zatlardan belgisiz zatlar tárep rawajlanıp baradı dep kórsetedi. Ingliz F. Bekon ( XvII - XvIII ásir) - insan biliwi sezimlerden baslanadı, biliwdiń deregi tájiriybe bolıp tabıladı. Fr. Dekart - birden - bir tuwrı biliw - oylaw bolıp tabıladı. Fr. Didro, Gel'bax, Gel'vetsiy, vol'ter, Lametri - sezimler oylawdıń tiykarı bolıp tabıladı, tómen basqıshı bolıp tabıladı. Oylaw bolsa eń joqarı basqıshı bolıp tabıladı.

Biliw hám bilim. Biliwdiń mánisi, qáliplesiw hám rawajlanıw nizamlıqları, qásiyetlerin úyreniw filosofiya tariyxında áhmiyetli orın iyelep kelmekte. Insan óz bilimi sebepli bolmıs, tábiyat, jámiyeti hám aqırında, óz-ózin ózgertiredi. Biliwge qaratılǵan insan iskerligin jáne onı ámelge asırıwdıń eń nátiyjeli usılların izertlew filosofiya tariyxında áhmiyetli áhmiyetke iye. Sol sebepli de filosofiyanıń biliw máseleleri hám máseleleri menen shuǵıllanatuǵın arnawlı tarawi — gnoseologiya payda boldı.

Biliw ne? Biliw insannıń ta’biyat, jámiyet hám ózi tuwrısında bilimler payda etiwge qaratılǵan intellektual, ruwxıy iskerlik turi bolıp tabıladı. Insan ózin qorshap turg’an átirap -ortalıq tuwrısında bilim hám oyda sawlelendiriwge iye bolmay turıp, iskerliginiń qandayda -bir túri menen a’wmetli shuǵıllana almaydı. Biliwdiń jemisi, nátiyjesi ılım bolıp, hár qanday kásip-korni iyelew tek ılım arqalı júz beredi. Sonıń menen birge, biliw insang’a g’ana tán bolǵan ruwxıy mútájlik, turmıslıq zárúriyat bolıp tabıladı.

Insaniyat kóp ásirler dawamında erisken bilimlerin ulıwmalastırıp hám keyingi áwladlarǵa berip kelgenligi sebepli de ózi ushın qatar qolaylıqlardı jaratqan. Insan iskerliginiń hár qanday túri arnawlı bir ilmge tayanadi hám iskerlik processinde jańa bilimler payda etiledi.

Biliwdiń eki forması : kúndelik (empirik) biliw hám teoriyalıq (ilimiy) biliw bir-birinen parıq etedi.

Kúndelik biliw usılları aqırındada túrme-túr hám ayriqsha bolıp, bunday bilimlerdi sistemalastırıw hám ulıwmalasqan halda keyingi áwladlarǵa beriw talay qiyin bolıp tabıladı. Házirgi zaman Batis sotsiologiyasinda xalıqlardıń kúndelik bilim payda qılıw usılların uyreniwshi arnawlı taraw — etnometodologiya páni payda boldı. Gnoseologiya tiykarınan teoriyalıq biliw jáne onıń rawajlanıw qásiyetlerin úyreniw menen shuǵıllanadı. Teoriyalıq biliwdiń ob'ekti, sub'ekti hám predmetin bir-birinen parıqlaw áhmiyetli.

Biliwdiń maqseti ilimiy bilimler payda etiwden g’ana ibarat emes, bálki biliw processinde payda etilgen bilimler jardeminde insannıń bárkámallıǵına umtılıw, ta’biyat hám jámiyeti insaniylastiriw, tábiy jáne social garmoniyag’a erisiw bolıp tabıladı. Pán — pán ushın emes, bálki insan mápleri ushın xizmet etiwi kerek. Insan ilimiy bilimler jardeminde ruwxıy bárkámallıqqa erise barǵanı tárepke ilim qádiriyat retinde izzetlene baslaydı. Pánniń hár tárepleme rawajlanıwı menen túrli ılım tarawlarınıń sherikligi kúsheyedi, pútkil ilimiy jámáátler biliw sub'ekti, jańa ilimiy jańa ashılıwlar dóretiwshiine aylanadı.

Biliw dárejelerin shártli túrde: tómen, joqarı hám joqarı dárejege ajıratıw múmkin. Biliwdiń tómen dárejesi barlıq tiri janzatlarǵa tán bolıp, sezimli biliw dep ataladı. Sezimli biliw sezimler jardeminde biliw bolıp tabıladı.

«Gnoseologiya»- sap filosofiyalıq kategoriya. Onıń atı grekshe gnosis - bilim, ılım hám logos - táliymat, pán sózlerinen kelip shıqqan. Sózbe-sóz mánisi - «biliw haqqındaǵı táliymat (pán) », «sana haqqındaǵı táliymat (pán) ». Filosofiyalıq ádebiyatlarda, sonday-aq filosofiyalıq kitaplar hám sózliklerde «gnoseologiya» termini «biliw teoriyası» dep awdarma etilgen. Usınıń menen bir qatarda, áyne sol mazmundi ańlatıw ushın filosofiyalıq ádebiyatlarda «epistemologiya» sózi de qollanıladı.

Sonı atap ótiw kerek, gnoseologiyag’a qollanıwan biliw teoriyası hám epistemologiya atlarınıń qollanılıwın orınlı dep bolmaydı. Nege degende, «episteme» sózi «pistis»- ıqtıqat sózi menen tıǵız baylanıslı. Biraq, biz biletuǵın (gnosio) hám biz ishonadigan (pistio), bar ekenligine kelispewshilik bildirmeytuǵın zatlar - filosofiyalıq hám ilimiy bilimlerdiń házirgi dárejesinde mazmunan hár túrlı túsinikler bolıp tabıladı. Sol sebepli Batıs Evropa filosofiyasında epistemologiyatin’ mazmunı eki qıylı, geyde bolsa - úsh qıylı aytinadi.

Ulıwma alǵanda, házirgi zaman filosofiyasında gnoseologiya biliw procesiniń ulıwma, anıqlaw aytqanda - filosofiyalıq mánisi hám de ulıwma máselelerine itibardı qaratadı. Epistemologiya bolsa, biziń arnawlı bir zatlar haqqındaǵı bilimlerimiz hám (yamasa ) ıqtıqatlarimiztin’ isenimlilik dárejesin úyrenedi.

Sonday eken, epistemologiya gnoseologiyatin’ strukturalıq bólegi yamasa onıń ámeliy ańlatpası bolıp tabıladı. Shın mánistegi epistemologiya házirgi kúnde ilimiy, haqıyqıy bilimdiń mazmunın, sonıń menen birge diniy ıqtıqatlardıń gnoseologik mánisin úyreniw menen shuǵıllanadı. Bunda bolsa biliw (ań) dıń mánisi tuwrısında tartıs jurgiziwshi filosofiyalıq táliymat mánisindegi «gnoseologiya» termininen paydalanıladı. Usınıń menen biz aldın gnoseologiya máseleleri sheńberin anıqlap alıwǵa háreket etemiz.

Gnoseologiya yamasa biliw teoriyası filosofiyalıq bilimler (filosofiya páni) bólimi bolıp, ol jaǵdayda to’mendegiler u’yreniledi;

Sonday etip, ulıwma alǵanda, gnoseologiya sana, biliw, bilimdi úyreniw menen shuǵıllanadı.

Jeke jáne social tájiriybede biz sananıń bar ekenligin anıq sezemiz, sananıń óz-ózine, basqa adamlarǵa hám ulıwma jámiyetke tásiri nátiyjelerin fiziologikalıq dárejede sezim etemiz hám kóremiz. Biraq bul processda sananıń ózi kórinbeydi. Materiallıq dúnya hádiyselerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, sananı baqlaw múmkin emes. Ol waqıt hám mákan shegaralarınan sırtda turadı. Gnoseologiyanin’ wazıypası bul kórinbes sananı aqıl etiw, onıń materiallıq zat hám hádiyseler dúnyası menen óz-ara baylanısların anıqlaw, onı óz talqılaw hám izertlew predmetine aylandırıwdan ibarat.

Gnoseologiyatin’ tiykarǵı mashqalası biziń barlıq bilimlerimiz tájiriybede sınalǵanma? degen «a’piwayi» máseleni sheshiwden ibarat : Bul sorawǵa juwap izlew hám máseleniń sheshimin tabıwda gnoseologiyada eki qarsılası dástúr: bilimlerimiz tájiriybede sınalǵanın belgilengenler etiwshi empirizm hám bunı biykar etiwshi ratsionalizm kesilisedi.

Ratsionalizm (ratsionalistlar) insanda tuwma ideyalar, ádalat, insaniylik, uyqaslıq ideyaları hám tájiriybeden alınıwı múmkin bolmaǵan basqa ideyalar bar ekenliginen kelip shıǵadı. Nege degende, tájiriybe tolıq ádalat, jalpı insaniylik joqlıǵın, bizni qurshagan dúnyada uyqaslıq ústinen patrat húkim jıljıtıwın kórsetedi. Bunda ayırım bir zatqa ratsionalistlar (mısalı, Platon, Avgustin hám olardıń pikirlesleri) kórsetip ótkeni sıyaqlı ideyalar insan aqliga tán tuwma ideyalar bolıp, olardı insan tek óz aqlidan alıwın belgilengenler etedi; basqa, ratsionalistlar (mısalı, Leybnits, volf, Baumgarten) bolsa, ideyalar aqlg’a baylanıslı bolmaǵan halda ámeldegi bolsa da, biraq olar tek aqlda oylaw hám filosofiyalıq baqlaw júrgiziw processinde tuwıliwin aytıp otedi.

Empirizm (empiristlar, F. Bekon, J. Lokk, T. Gobbs, D. Yum, L. Feyerbax), kerisinshe, insan, insaniyat jeke yamasa social tájiriybege iye bolg’ang’a shekem qandayda -bir ideya ámeldegi bóliniwdi biykar etedi. Olar barlıq ideyalar insan sanasın ko’rinisinde yamasa jeke tájiriybe, yamasa basqalar tájiriybesi, pútkil insaniyat tájiriybesin ulıwmalastırıw arqalı tuwılishini belgileydi jáne bul tezisti tastıyıqlawǵa háreket etedi. Olardıń pikirine kóre, tájiriybe insan sanasında onıń sezimleri hám ózin qorshag’an dúnyanı aqıl etiwi arqalı sawlelenedi. Filosofiyada aqıl etiwdi persepsiya (latınsha «perception»- aqıl etiw) dep ataw ádet tusini alǵan. Persepsiya ózin qurshagan dúnyadaǵı zatlar hám hádiyselerdi sezimler arqalı aqıl etiwge aytıladı, appersepsiya bolmıstı aqıl menen ańǵarıw, biliw, olardı ideyalarda ańlatıw bolıp tabıladı.

Gnoseologiya insan biliminiń shegaraları tuwrısındaǵı máseleni sheshiwdi de óz ishine aladı. Kóplegen empiriklar (mısalı, David Yum, Dyubua Raymond, agnostiklar) hám ratsionalistlar (mısalı, Kant jáne onıń pikirlesleri) insan tekǵana ulıwma zat hám hádiyselerdi, bálki arnawlı bir, konkret zatlardı da biliwi múmkin emes, degen pikirge qosıladı. Ayırım zatlar, hádiyseler hám konsepsiyalar bar, olar persepsiyamizdin’ shegaralarına da, oylawımız, refleksiyamiz (latınsha «reflexes»- keyin basıp qaytıw ) sheńberine de siymaydi. Mısalı, Kant Álem baslanıwin yamasa baslanbawin, Qudaydin’ bar ekenligi yamasa joq ekenligin, jannıń ólmesligi yamasa pániylig’i, etikanıń sebebin yamasa sebepsizligi aqılń biliw shegaralarına sıymaytuǵın, aqılǵa say úyrenip bolmaytuǵın transsendental (latınsha «transcendentalism»- shegaraǵa sıymaytuǵın ) máseleler bolıp tabıladı, dep esaplaǵan. XX ásir pozitivistlari, empirizm ideyaların qorǵaw etken iri ilimpazlar (Moris Shlik, Rudolf Karnap, A. J. Ayer) Kanttin’ transsendental máselelerin logikasız dep járiyaladı.

Gnoseologiya insan bilimi hám biliwge tiyisli júdá kóp máseleler menen shuǵıllanadı. Ol biziń bilimlerimiz qaysı dárejede, qaysı dárejede soqır isenim hám qaysı dárejede real bolmıstıń haqıyqıy ekenligin anıqlawǵa háreket etedi. Sońǵı on jıllıqlarda gnoseologiyada bilimler ortasındaǵı parq, «neni bilemen», «qanday bilemen», «shaxsiy tájiriybemnen bilemen», «dalilge kóre bilemen» sıyaqlı sóz dizbegiler mazmunınıń óz-ara qatnası máseleleri dodalanbaqta. Bir sóz benen aytqanda, gnoseologiya bolmıstı tolıq qamtıp alıp, ol jaǵdayda qandayda -bir tolıq maǵlıwmattı názerden qashırmawg’a háreket etedi. Sonday eken gnoseologiya filosofiyanıń eń zárúrli faktorı bolıp tabıladı.

Optimizm. Skeptitsizm. Agnostitsizm. Biliw procesi rawajlanıw nizamlıqlarınıń formaları, haqıyqattıń tu’bine jetiw múmkinshilikleri kózqarasınan uyreniledi. Onıń hár túrlı modelleri, jantasıwları bar. Materialistik modeller tiykarinda dúnyanıń insan sanasında sawleleniw principlerı: Demokritda - obrazlar (eydoslar), Jańa dáwir filosoflarında - sensor signalları, Tuyıqlida - sub'ekttiń sezimleri jatadı. Leybnits biliwdi diniylestirilgen ideyanıń insan tuwma túsiniklerine tásiri dep esaplaǵan. Gegel usınıs etken modellerdiń tiykarinda tolıq ideyanı ańǵarıw jatadı. Max, Avenarius hám basqa sub'ektiv idealistlarda (XIX ásir aqırı - XX ásir basları ) biliw procesi - bul sezimlerdiń bos hám qolaylı baylanısın ámelge asırıw bolıp tabıladı.