Tema; Biliw teoriyasi Jobasi’

Bilim metodologiyasi: tiykarǵı túsinikler.

Insan aqli biliw nawqan tamirinan joqarıǵa kóteriler eken, hár bir jańa tekshede qayta -qayta tómendegi sorawǵa juwap tabıwǵa háreket etedi: dúnyanı biliw múmkinbe?, biliwdiń shegaraları barma? Filosofiyada bul sorawlarǵa juwap beretuǵın úsh tiykarǵı jónelisti parıqlaw múmkin: optimizm, skeptitsizm hám agnostitsizm (Kant hám basqalar ). Optimistlar dúnyanı biliw múmkinligin aytıp otedi, agnostiklar, kerisinshe, bunı biykarlaw etedi (I. Kant - «narsa ózinde»). Skeptiklar dúnyanı biliw múmkinligin biykar etpeydi (XvIII asirde D. Yum), biraq bilimniń haqıyqıylıǵına gu’man ańlatadı. Ádetde, skeptitsizm paradigmalar, qádiriyatlar, social sistemalar hám taǵı basqalar ózgerip atırǵan dáwirde (yamasa onıń Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde), ilgeri haqıyqıy dep esaplanǵan juwmaqlar pán hám ámeliyat alǵan jańa maǵlıwmatlar kózqarasınan jalǵan, negizsiz bolıp shıqqan halda gúlleniw tabadı. Skeptitsizm psixologiyasina tán ózgeshelik sonnan ibarat, ol tezlik penen tekǵana gónergen, bálki jańa, qáliplesip atırǵan pikirler, ideyalardı da taptay baslaydı. Bul psixologiya tiykarinda izertlewshiniń jańalıqqa umtiliwi hám insan oylawınıń kúshine bolǵan isenim emes, bálki qashan bolıp tabıladı qabıl etilgen «qolay» principlerge tayanis jatadı. Skeptitsizm táliymat retinde, hesh gu’mansız, zıyanlı bolıp tabıladı, sebebi ol insannıń biliw boyınsha derlik barlıq múmkinshiliklerin kemsitedi.

Bilimge umtiliwshi bolǵan, biliwge háreket qılıp atırǵan adam optimist: «Men bunıń neligin bilmiymen, biraq biliwge úmit etemen», deydi. Agnostik bolsa, «Men bunıń neligin bilmiymen hám hesh qashan bile almayman», dep aytıp otedi. Júzeki skeptitsizm, soqır- fanatizm sıyaqlı, dúnyaǵa kóz qarası tar adamlarda kóp ushraydı. F. Laroshfuko ta'biri menen aytqanda, shalaǵay adamlar ádetde óz dúnyaǵa kóz qarası sheńberinden shetke shıǵıs hámme zattı qaralaydı. Biraq aqılǵa say dárejedegi skeptitsizm paydalı hám hátte zárúr. Biliw usılı retinde skeptitsizm gu’man formasında ámel etedi, bul bolsa haqıyqattıń tu’bine jetiw tárepke taslanǵan qádem bolıp tabıladı. Gu’man gónergen, qatıp qalǵan isenimlerdiń tu’bine suw quyadi, olarǵa ziyan jetkeredi. Ol - rawajlanıp atırǵan pánniń zárúrli elementi. Bilimsizlik belgileydi hám biykar etedi, bilimge gu’manlanadı.

Biraq bul úsh jónelisti parıqlaw, bizińshe, máseleni ápiwayılastırıwdan basqa zat emes. Tuwrı, agnostiklar dúnyanı biliw múmkinligin biykar etedi, biraq bul soqır, hesh nársege tiykarlanbagan biykar etiw emes. Olar kórsetip atırǵan kóplegen sorawlarǵa shınında da ele juwap tabilǵan zatǵan. Agnostitsizmg’a alıp keliwshi tiykarǵı mashqala sonnan ibarat, zat yamasa hádiyseni biliw processinde bul zat yamasa hádiyse álbette biziń oylaw hám sezim aǵzalarımızda sawlelenedi. Bul zat yamasa hádiyse biziń oylaw hám sezim aǵzalarımızda sawleleniw nátiyjesinde qanday kórinis kásip etken bolsa, biz olar haqqında sonday maǵlıwmatqa iye bolamız. Zatlar hám hádiyseler tiykarınan qanday ekenligin biz bilmeymiz hám biliwimiz múmkin de emes. Qarsımızda bas-aqiri joq dúnya jastanib jatadı, biz bolsa oǵan óz formulalarimiz modellerimiz hám túsiniklerimiz benen jaqınlasıp, sheksizlikti óz qıyallarımız menen u’yrenip alıwǵa háreket etemiz. Túsinikler, kategoriyalar hám teoriyalar «mashqalalar»di qaysı dárejede qattı etip tuymeyik, dúnyanı túsinip jetiwge sol tártipte dawager bolıwımız tuwrıma? Bunnan shıqtı, biz óz biliw usıllarımız menen shegaralanǵan dúnyada jasaymız.

Biraq biliw pániniń rawajlanıwı agnostitsizmtin’ bul ámeliy juwmaǵın hár qádemde biykar etedi. Mısalı, pozitivizm tiykarlawshisi O. Kont insaniyat Quyashdıń ximiyalıq quramın anıqlawǵa ılayıq emes, dep aytıp ótken edi. Biraq keyinirek spektral analiz járdeminde Quyash quramı anıqlandi. XIX ásir pániniń birpara wákilleri atomlar ámelde joq, olar tek oylaw jemisi, dep esaplar edi. Biraq E. Rezerford atomlar ámelde ámeldegi ekenligin tastıyıqlap berdi, aradan yarım ásir ótkennen, genlerdiń keń ximiyalıq quramı anıqlandi.

Soǵan qaramay, búgingi kúnde de agnostik juwmaqlardı neopozitivizm, fenomenologiya, ekzistensializm, pragmatizm hám taǵı basqalarda baqlaw múmkin. Olardıń agnostitsizmi tekǵana gnoseologik ózgeshelikke iye bolǵan sebepler, ishki logika menen, bálki málim dárejede D. Yum hám O. Kont filosofiyası baslap bergen dástúr menen de belgilenedi. Agnostsizm haqqında sóz barar eken biz eriksiz I. Kantga shaqırıq etemiz

Kant agnostitsizminin’ qısqasha mazmunı tómendegishe: biz biletuǵın zat (fenomen) hám óz jaǵdayında ámeldegi bolǵan zat (noumen) ulıwma hár túrlı bolıp tabıladı. Biz hádiyseler mánisin qaysı dárejede tereń an’lamayiq, biziń bilimimiz baribir ózinshe ámeldegi bolǵan zatlardan parıq etedi. Sonday etip, I. Kant pikrine qaraǵanda, biziń sanamiz, sezimimiz, oylawimizg’a baylanıslı bolmaǵan zatlar álemi bar. Onı filosof «na’rse ózinde» retinde tariypleydi. I. Kanttin’ pikrine qaraǵanda, biliw procesi «narse ózinde»nıń sezim aǵzalarımızǵa tikkeley tásiri astında sezim-sezimdiń oyanıwınan baslanadı. negizinde, sezim-sezimler, túsinik hám húkimler óz jaǵdayında «narsa ózinde» haqqında arnawlı bir teoriyalıq bilim beriwge ılayıq emes. Biraq bunnan isenimli bilim joq eken, degen juwmaqqa kelmew kerek. Matematika hám tábiyattanıwlıq naǵız ózindey isenimli bilim deregi bolıp tabıladı. Biraq olar qaysı dárejede isenimli bolmaytug’inin, «na’rse ózinde» haqqındaǵı haqıyqıy bilim bola almaydı. Kant biziń oylawımızda qáliplesken túsinikler «narse ózinde»ni qaysı dárejede tuwrı yamasa nadurıs sáwlelendira aladı, degen sorawǵa anıq juwap joq, dep aytıp otedi.