|
Ájiniyaz atindaģi Nókis mámleketlik pedagogika instituti
Magistratura bólimi “ Mektepke shekemgi tálim ”
1-kurs magistranti
Joldasbayeva Nabiranin’
“Ilimiy izertlew metodologiyasi ” páni
Ilmiy biliw dárejeleri emprik hám teoriyalıq biliw.
temasi boyinsha islengen.
ÓZBETINSHE JUMISI
Qabillag’an: Z.Esnazarova
Tapsirdi: N. Joldasbayeva
Tema.Ilmiy biliw dárejeleri emprik hám teoriyalıq biliw.
Tiykar empirik usıllar sezimiy biliw (seziw, aqıl etiw, súwretlew) hám instrumental maǵlıwmatlar bolıp tabıladı. Bul usıllarǵa tómendegiler kiredi:
gúzetiw- hádiyselerdi olarǵa qospastan maqsetli aqıl etiw;
tájiriybe— basqarılatuǵın hám basqarılatuǵın sharayatlarda hádiyselerdi úyreniw;
ólshew - ga o'lchangan bahanıń qatnasın anıqlaw
salıstırıw - ob'ektlerdiń uqsaslıqları yamasa ayırmashılıqların yamasa olardıń qásiyetlerin anıqlaw.
Ilimiy bilimde sap empirik usıllar joq, sebebi ápiwayı baqlaw ushın da dáslepki teoriyalıq tiykarlar zárúr - baqlaw ushın ob'ektti tańlaw, gipotezani qáliplestiriw hám basqalar.
Biliwdiń teoriyalıq usılları
Tiykarınan teoriyalıq usıllar ratsional bilim (túsinik, húkim, juwmaq ) hám logikalıq juwmaq shıǵarıw tártip-qaǵıydalarına tiykarlanǵan. Bul usıllarǵa tómendegiler kiredi:
analiz- ob'ekt, hádiyseni bólimlerge (belgiler, ayrıqshalıqlar, munasábetler) intellektual yamasa haqıyqıy bólimlerge ajıratıw procesi;
sintez - analiz processinde anıqlanǵan predmet táreplerin bir pútinlikke bólew;
- túrli ob'ektlerdi ulıwma belgilerine kóre gruppalarǵa birlestiriw (haywanlar, ósimlikler hám basqalardı klassifikaciyalaw );
abstrakciya - aqıl processinde ob'ekttiń arnawlı bir bir tárepin tereń úyreniw maqsetinde onıń ayırım qásiyetlerinen shalǵıtish (abstraksiya nátiyjesi reń, qıysıqlıq, gózzallıq hám basqalar sıyaqlı abstrakt túsinikler bolıp tabıladı);
rásmiylestiriw - bilimlerdi belgi, ramziy formada kórsetiw (matematikalıq formulalar, ximiyalıq belgiler hám basqalar );
analogiya - ob'ektlerdiń bir qatar basqa tárepleri boyınsha uqsaslıǵı tiykarında málim bir tárepten uqsaslıǵı haqqında juwmaq shıǵarıw ;
modellestiriw— obiektniń almastırıwshı (model) jaratıw hám úyreniw (mısalı, insan genomini kompyuterde modellestiriw);
ideallastırıw - rasında ámeldegi bolmaǵan, lekin ol jaǵdayda prototipga iye bolǵan (geometriyalıq noqat, shar, ideal gaz) ob'ektler ushın túsinikler jaratıw ;
Teoriyalıq usıllar empirik faktlarni talap etedi. Sonday eken, induksiyaning ózi teoriyalıq logikalıq operatsiya bolsa -de, ol baribir hár bir anıq faktni eksperimental tekseriwdi talap etedi hám sol sebepli teoriyalıq bilimge emes, empirik bilimge tiykarlanadı. Sonday etip, teoriyalıq hám empirik usıllar bir-birin toltırıp, birlikte bar. Joqarıda sanap ótilgen barlıq usıllar usıl -texnika (arnawlı qaǵıydalar, háreket algoritmları ). Keńlew usıllar -yondoshlar tek mashqalalardi sheshiwdiń baǵdarı hám ulıwma usılın kórsetedi. Usıl -yondoshlar kóplegen túrli texnikalerdi óz ishine alıwı múmkin. Bular strukturalıq -funksional usıl, germenevtik hám basqalar. Eń keń tarqalǵan metod -yondoshlar filosofiyalıq usıllar bolıp tabıladı:
metafizik- ob'ektti oraqta, statikalıq, basqa ob'ektler menen baylanıspaǵan halda kórip shıǵıw ;
dialektik- zatlardıń rawajlanıw hám ózgeris nizamlıqların olardıń óz-ara baylanıslılıǵı, ishki saykes emesligi hám birliginde ashıp beriw.
Bir tuwrı usıldı tolıqlastırıw dep ataladı dogma (mısalı, sovet filosofiyası daǵı dialektik materializm). Bir-birine baylanıslı bolmaǵan hár qıylı usıllardıń sın kózqarastan kompleksi dep ataladı eklektizm.Aqıl procesi sezimler (sezim aqıl ) arqalı informaciyanı qabıllaw, bul informaciyanı pikirlew arqalı qayta islew (ratsional biliw) hám haqıyqatlıqtıń aqıl etiletuǵın bólekleriniń materiallıq rawajlanıwın (social ámeliyat ) óz ishine aladı. Sezim biliw Ol bizni sırtqı dúnya menen tikkeley baylanıstıratuǵın sezim aǵzaları járdeminde informaciyanı tikkeley qabıllaw formasında ámelge asıriladı. Sensor biliwdiń tiykarǵı formaları : seziw, aqıl etiw hám súwretlew.
Sezimler insan miyasida átirap -ortalıq faktorlarınıń onıń sezim shólkemlerine tásiri nátiyjesinde payda boladı. Sensatsiyalar - receptorlardı basqaratuǵın nerv orayları qo'zg'alganda miyada júzege keletuǵın intellektual processler. Sezimler qánigelesken. Sensatsiyani sezimiy biliw hám ulıwma insan sanasınań eń ápiwayı hám baslanǵısh elementi dep esaplaw múmkin.Aqıl - bul ob'ekttiń pútin sezimiy suwreti bolıp, mıy tárepinen tikkeley bul ob'ektten alınǵan sezimlerden payda boladı. Aqıl hár túrlı túrdegi sezimlerdiń kombinatsiyasına tiykarlanadı. Biraq bul olardıń tek mexanik jıyındısı emes. Túrli sezim aǵzalarınan alınǵan sezimler aqıl etıwde bir pútinlikke qosılıp, predmettiń sezimiy túsin payda etedi. Insan miyasidagi sezim hám sezimler tiykarında. wákillik. Eger sezim hám in'ikoslar tek shaxstıń ob'ekt menen tikkeley baylanısı menen ámeldegi bolsa (busiz sezim qılıw da, aqıl etiw de bolmaydı ), ol halda suwret ob'ekttiń sezimlerge tikkeley tásirisiz payda boladı. Ekinshisi qashannan berli anıq, birden-bir ob'ektler haqqındaǵı ideyalarda júz boladı. Biraq bul kóbirek dárejede ulıwma ideyalarda kórinetuǵın boladı. Ulıwma ideyalarda ulıwmalastırıw momentleri anıq, birden-bir ob'ekt haqqındaǵı hár qanday pikirge qaraǵanda talay áhmiyetlilew boladı.Sonday eken, empirik dárejede janlı oylaw (sezim biliw) ústinlik etedi, bul jerde ratsional moment jáne onıń formaları (húkimler, túsinikler hám basqalar ) ámeldegi, lekin subordinatsiyali mániske iye.
Empirik izertlewdiń eń zárúrli elementi esaplanadı haqıyqat. Hár qanday ilimiy izertlew faktlarni toplaw, sistemalastırıw hám ulıwmalastırıwdan baslanadı. Fakt: 1. haqıyqatlıqtıń qanday da úzindi, obiektiv hádiyse; 2. hár qanday hádiyse haqqında haqıyqıy bilim; 3. baqlaw hám tájiriybeler processinde alınǵan usınıs. Bul mánislerdiń ekinshi hám úshinshisi “ilimiy fakt” túsiniginde ulıwmalastırıladı. Ekinshisi málim bir ilimiy bilimler sistemasınıń logikalıq dúzilisiniń elementi bolsa hám bul sistemaǵa kiritilgende usınday boladi. Pánniń zamanagóy metodologiyasida faktning mánisin túsiniwde eki ekstremal tendentsiya ajralıp turadı : faktualizm hám teoriya. Eger birinshisi túrli teoriyalerge salıstırǵanda faktlarning ǵárezsizligi hám toliq huqıqlıiyatini aytsa, ekinshisi, kerisinshe, faktlarning teoriyaǵa tolıq baylanıslılıǵın, teoriyaler ózgertirilse, pánniń pútkil faktik hasası ózgeriwin aytıp otedi. Mashqalanıń tuwrı sheshimi sonda, teoriyalıq júklemege iye bolǵan ilimiy fakt teoriyadan salıstırǵanda ǵárezsiz bolıp tabıladı, sebebi ol tiykarınan materiallıq haqıyqat menen belgilenedi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
