Paydalang`an a`debiyatlar
1. Joldasbay Dilmuratovtin` «Tan`lamali shig`armalarinin` bir tomlig`i» 1992-jil
2. Ismayil Qurbanbaevtin` «Qaraqalpaq balalar a`debiyati» 1992-j
3. T.Ma`mbetniyazovtin` «Qaraqalpaq balalar poeziyasi ha`m onin` mashqalalari» No`kis 1992 jil
1-soraw. Joldasbay Dilmuratov 1928-jili 5-mayda Shimbay rayonindag`i ha`zirgi Qasim A`wezov sovxozinda tuwildi. 1947-jili orta mektepti pitkergennen keyin o`zi oqig`an usi K.Mars atindag`i mektepte baslawish klass mug`allimi bolip isledi. 1948-jili mug`allimler institutina oqiwg`a kirip oni 1950-jili pitkergen. 1950-1952-jillari «Qizil Qaraqalpaqstan» gazetasinda a`debiy xizmetker bolip isledi. 1952-jildan ha`zirge shekem Qaraqalpaqstan ma`mleketlik televidenie ha`m radio esittiriw komitetine xabarshi, redaktor, bas redaktor waziypalarin atqardi. 1991-jildan usi jerde jay redaktor bolip a`debiy ha`m dramaliq esittiriwler redaktsiyasin basqaradi. 1966-jili sirttan oqip Qaraqalpaq ma`mleketlik pedagogikaliq institutinin` filologiya fakul`tetin tamamladi. Joldasbay Dilmuratovtin` balalig`i uris jillarinda o`tken, uristan keyin ko`p uzamay baspa so`zde shig`armalari menen ko`ringen shayirlardin` biri. Uristan keyingi qiyrag`an xojaliqti qayta tiklew da`wiri-onin` ko`rkem shig`armalarinin` arqawi boldi. Ha`rbir shayir da`wiri menen jasaydi, sonin` qosig`in aytadi. J.Dilmuratovtin` do`retiwshilik joli da xaliqtin` ku`ndelikli turmis joli menen tig`iz baylanista rawajlanip otiradi. Onin` poeziyag`a (baylanista) keliwdegi tun`g`ish «A`miwda`r`ya», «Tayarman» qosiqlari 1948-jili «Qizil Qaraqalpaqstan» gazetasinda ja`riyalandi. Solay etip birinshi soqpaq salinadi.
J. Dilmuratov jemisli islegen shayirlarimizdin` biri edi. Bug`an da`lil onin` do`retiwshilik o`siw joli, onin` qaraqalpaq tilinde shiqqan «Jasliq yoshi», «O`mir gu`li», «Qaraman», «Jaz qosig`i», «Ju`rek alg`isi», «Artekte», «Na`wba`ha`r», «Jolbaristin` ta`g`diri», «Zaman zawqi», «Batir bala» kitaplari bolsa sonday-aq onin` o`zbek, qirg`iz, rus tillerinde shiqqan «Bizin` klass», «Ju`rek esteligi», «A`miw tolqini», «Ustremlenie k visote» kitaplari bolip esaplanadi. Tinimsiz islengen o`mirin do`retiwshilikke arnalg`an. onin` 1948-jili shiqqan birinshi qosig`i «Tayarman»da «Xalqimizdin` qaharmanliq islerin» jirlawg`a «Ayarliq janim joq eldin` dan`qi ushin» dep duris bag`dar aldi.
2-soraw. Balalar poeziyasi J.Dilmuratov do`retpesinin` ajiralmas bir bo`legi, esaplanadi. Usinin` na`tiyjesinde ol belgili balalar shayiri bolip jetisti. Shayirdin` balalarg`a arnalg`an alti kitabi shiqti. Shayirg`a qosiqti o`zinin` o`mirbayani beredi. Do`gerekti baqlaw, turmisti u`yreniw o`z o`mirinde bolg`an waqiyalardi eske saladi, yadina tu`siredi. Bul J.Dilmuratovtin` balalarg`a arnalg`an qosiqlarinda da ushirasadi. J.Dilmuratovtin` G`O`kpelewG` qosig`inda Asqar degen balanin` ha`reketi suwretlenedi. Sonin` menen birge shayirdin` G`Uris jillariG` degen qosig`i bar. Uris u`lkenge de, kishigede birdey boldi. Balalar urisqa qatnaspag`ani menen olarda uris azabin tartti. U`lkenlerge ta`n miynet olardin` da basina tu`sti. Balalig`i uris jillarinda o`tken shayir basinan keshirgenlerin bilay jazadi.
Paxta tersek ku`ndizi,
Tu`nde sali ordiq biz,
Usilayinsha awildin`
Qol-qanati boldiq biz.
Shayirdin` «Ko`shirgish» qosig`inda oqiwshi balanin` ha`r kimnen ko`shirip jazatinin aytadi. Ol o`zinin` basin awirtpaydi, islep ju`rgen isin uyat ta ko`rmeydi. Ol da jaqsi oqig`an baladan ko`shirgennen keyin olar «4» alsa to`rt, al «5» alsa bes aladi. Keyin bir ku`nleri siri ashiladi. Balalarda og`an degen jek ko`riwshilik sezim payda boladi. Bunday balalar mektepten tabiladi.
Birge otirg`an jorasi,
Oni aytsan` datlaydi,
Ha`zillenip doslari,
«Ko`shirgish» dep ataydi.
Bul balalar turmisinda bolip turatin u`aqiya. Bul qosiq balalar arasinda dawam ete beredi. Shayir oqiwshilardin` turmisin suwretlewde sheberlik ko`rsetedi.
Shayirdin` «Ustazlarg`a» qosig`inda balalarg`a
Eteg`oysan` erkelik,
Keshiresen` ko`nesen`,
Biraq a`ste aqirin,
Ha`mmesin de jen`esen`
deydi.
Shayir balalar turmisin jaqsi biledi. Sonin` biri «Jilawiq bala» qosig`inda jilawiq bala obrazi.
Shayirdin` «Jolbaristin` ta`g`diri» «Jas usta», «Maqtanshaq qasqir», «Shopan bala», «Qarlig`ashlar», «Batir bala» erteklerin jazg`an. Shayirdin` «Jolbaristin` ta`g`diri», «Qoyanlar», erteklerinde jolbaristin` go`dekligi, sonin` sebebinen eki tawdin` arasinan sekiremen dep o`liwi, maqtanshaq qasqirdin` qasqirlar arasinda o`zin «Jolbaris» sanap, qoradag`i qoylarg`a topilis jasap, aqirinda bedew attin` tepkisine ushirap o`liwi, tu`lkinin` qasqirg`a jag`inaman dep keyiklerge «Satqinliq» etip, keyninde o`zinin` qasqirg`a jem boliwi jaqsi suwretlengen. J.Dilmuratovtin` «Shopan bala», «Jas usta» «Qarlig`ashlar» erteklerinde balalar ta`sirlenip oqiydi. «Jas usta» erteginde erinshek bala erinshek halinda qalmay ko`ptin` ja`rdemi menen ol erinsheklikten qutiladi, o`ner u`yrenip «Jas usta» ataladi. Bul ertekte shayir miynet etiwdin` ullilig`in ta`riypleydi. «Shopan bala» erteginde jetim balanin` o`tkendegi ayanishli o`mirin suwretleydi.
Tayanish tu`sinikleri
1. Toplam-bir neshe avtorlardin` yamasa bir jaziwshinin` shig`armalarinin` jiynag`i
2. Ertek-Turmis waqiyalarin qisqa iqsham syujetler arqali qara so`z tu`rinde bayanlap beriwshi awizeki shig`armanin` tu`ri
3. Satira-(grekshe-masqaralaw) turmistag`i unamsiz na`rselerdi keskin tu`rde qaralap, a`ljiwalap ko`rsetiwshi ko`rkem suwretlew usili
Qadag`alaw sawallari
1. Shayirdin` birinshi toplami haqqinda aytip berin`?
2. Shayirdin` erteklerinin` ideyaliq mazmuni qanday?
3. Shayirdin` balalar poeziyasina qosqan gu`resi neden ibarat?
4. Shayir shig`armalarinin` ta`rbiyaliq a`hmiyetine itibar berin`?
Tema: S.Abbazovtin` qaraqalpaq balalar a`debiyatindag`i orni.
JOBASI:
1. S.Abbazovtin` do`retiwshilik joli
2. Shayir shig`armalarinin` tematikaliq ha`m ideyaliq o`zgeshelikleri
A`DEBIYaTLAR
1. I.Qurbanbaev Qaraqalpaq balalar a`debiyati N., 1992- jil
2.T.Ma`mbetniyazov Qaraqalpaq balalar a`debiyati ha`m onin` mashqalalari N., 1992
1-soraw. Belgili balalar shayiri S.Abbazov o`zinin` mazmunli shig`armalari menen balalardin` ruwhiy du`n`yasinan teren` orin aldi. Onin` ,birinshi kitabi G`Sirli al`bomG` 1962-jili baspadan shiqti. Shayir bul toplaminda awil adamlarinin` turmisin sa`wlelendiredi. Omirde bolip atirg`an o`zgerislerdi, jan`aliqlardi poeziya tili menen qosiq tu`rinde su`wretleydi. Usi kitaptin` betashari bolg`an G`A`mu jag`asinda gu`listan u`lkemG` qosig`inda turmistag`i u`lken o`zgerislerdi so`z etedi. Bul u`lkeni A`jiniyaz benen Berdaqtin`, Sadiq penen Abbazdin`, Japaq penen Ayimxannin` watani dep maqtanish etedi. Xaliqlar doslig`in, xalqimizdin` a`dep-ikramlilig`in, miymandoslig`in jirlaydi. Shayirdin` «Menin` inim» (1964-j), «Jumbaqlar» (1960-j), «Kel ba`ha`rim» (1968), «Mektepte de, u`yde de» (1977), «Mektepte bayram» (1967) kitaplari balalar ushin basip shig`arildi.
Shayir rus, o`zbek balalar a`debiyatinin` jaqsi mazmunli shig`armalarin qaraqalpaq tiline awdarip, balalardi basqa xaliqlar a`debiyatinan xabardar etti. Ol o`zinin` «Sirli al`bom» kitabindag`i «Adam ushin» qosig`inda ulli adamlardi watandi, balalarg`a g`amxor ekenin jirlaydi. Al «Menin` inim» kitabindag`i qosiqlarda balalardin` jas o`zgesheliklerine qaray ku`lki-sikak ug`islarin qollang`an. «Menin` inim» qosig`inda shayir sabaq oqimaytug`in inisi ha`m sol arqali jalqaw balalardi a`shkaralaydi. Sonin` menen birge u`kesinin` minezindegi kemshilikti, onin` jaman a`detlerin jazip, oni jaqsi bala boliwina ja`rdemlesedi. Balalarg`a bolg`an bunday qatnasti shayi sheberlik penen bere alg`an. Shayirdin` G`Sirli al`bomG` poemasinda II jer ju`zlik uris kartinasi su`wretlenip, onin` qaharmanlari Batirbek ha`m Natasha bolip tabiladi. Shig`armada qaraqalpaq jigiti Batirbek penen ukrain qizi Natashanin` uris waqtinda islegen erlikleri, olar arasindag`i dosliq sezimleri arqali olardin` a`jayip obrazlari do`retiledi. Poemada Natashanin` da`rtli turmisi, Batirbektin` qaharmanlig`i qosiq penen saling`an janli su`wret bolip tabiladi.
2-soraw. Shayir shig`armalarinda awiz eki a`debiyat u`lgilerinen paydalaniw, belgileri a`dewir seziledi. Sol u`lgini jazda a`debiyatqa kirgizip, kishi mektep jasindag`i balalar ushin qosiqlar do`retedi. Misali, «Go`jekler» qosig`inda:
Fermamizda ko`p go`jek,
Ten` jartisi ko`k go`jek
Shim qarasi to`rt go`jek
Buwrili bar bes go`jek
Qon`iri bar ko`k go`jek
Segiz go`jek sur go`jek
Bunin` ba`ri bizin` go`jek
Neshew boldi sizin` go`jek?-dep balalardi esap-sanaqqa u`yretiwge ta`rbiyalaydi. Balalar tek esap sanaq u`yrenbesten, miynet etip sharwa islerin de u`yrenedi.
Shayir qaraqalpaqtin` ku`ldirgi so`z iyesi O`mirbektin` qanatli so`zlerinen paydalanip, O`mirbek haqqinda qosiqlar jazdi. Onin` «O`mirbek qonaqta» qosig`inda O`mirbektin` qonaqti bolip bir baydin` u`yinen asqabaq jegennin ha`m bay asqabaqti mataqanda O`mirbektin`: «Usi qabaqtan ata-anan`a nege bermedin`» degende baydin` ga`pten utilg`ani jo`ninde jazilg`an. Bir wazi so`z benen baydin` siqmarlig`i menen adamgershiliginin` to`menligi so`z etiledi. Al G`O`mirbektin` iyshanlar menen ushirasiwlariG` qosig`inda iyshannin` ashko`zligi, O`mirbekti suwpi boliwg`a ma`jbu`rlep shaqiriwi so`z etiledi.
Shayir stiline ta`n na`rse oqiwshinin` uqipsizlig`in qosiq etkende de yumorliq su`wretlewden paydalanadi. Onin` «Umitshaqpa, salaqpa» qosig`indag`i Sa`lim degen oqiwshinin` sabaqqa itibarsizlig`i, qaysi sabaq bolsa da tayarlanbastan qolina ilingenkitapti a`kele beretug`inlig`i so`z etiledi. G`Bilmeydi hasla G` qosig`inda Sa`lim degen balanin` taxtag`a shiqqanda O`teshtin` mazaq etiwi, o`zinin` de hesh na`rse bilmeytug`inlig`i, olardin` ku`lkili qiliqlari aytiladi. Shayir bul oqiwshilardin` is-ha`reketlerin qosiqta a`shkaralmastan yaki qaralamastan tek waqiyani sipatlap beredi.
Balalardin` turmisi qiziqli bolg`ani ushin shayir ha`r sapari olar ushin o`zlerinin` turmisinan aling`an qosiqlar toqiydi. Olardin` jaqsi ta`repleririn su`wretlep jazadi. Olardi quslar ha`m ta`biyat penen baylanistiradi. Shayirdin` G`Quslar qaytip kelmeydiG` qosig`indag`i Qurban obrazi, «Ku`nde bir waq so`z etedi» qosig`indag`i Artiq obrazi o`zinin` unamli ta`repleri menen balalarda ta`sir qaldiradi. Shayirdin` «Svetafor haqqinda qosiqlar» du`rkinindegi shig`armalar balalarg`a jol ha`reket qag`iydasin u`yreniwde svetafordi jaqsi biliwde, onin` o`mir ushin paydali ekenin tu`siniwde u`lgi bola aladi. Bul qosiqlar tili jen`il jazilg`an bolip balalardin` aytiwina ha`m yadlawina qolay.
Shayir sheberligi sonnan ma`lim ol balalar tilinen ha`r ma`wsimge bag`ishlap qosiqlar jazadi. Onin` G`Sag`inamiz qisiti daG`, G`Ba`ha`r kelseG`, G`Su`yemiz suliw jazdi bizG`, G`Gu`z qa`diri bir basqaG` qosiqlari balalar tilinen ta`biyat ko`rinisleri ha`m adamlardin` is-ha`reketleri menen su`wretlengen.
Terekler turar malinip.
Muzdan monshaq tag`inip.
Alg`anday bolip ko`riner.
Aq oramal jamilip.
Shayir shig`armalari balalar turmisinin` aynasi. Usi arqali olardin` barliq ha`reketleri sa`wlelendi. «Kerek g`oy sawg`a etpegim» qosig`inda bir oqiwshinin` kitabin taza saqlap qlastan-klassqa o`terde u`kesine sawg`a etkenin tuwrali jaziladi. Balanin` bul ha`reketi arqali onin` kitapqa degen u`lken hu`rmetin, bilimin ma`nisin ha`m mazmunin, kitaptin` qa`dirin tu`sinetug`inin ko`remiz. Al «Elkajan» qosig`inda balalardin` quwanish sezimi ko`rkemlep aship beriledi. Balalarg`a syujetler tawip oni ko`rkemlep su`wretlewde onin` G`Ma`wsimlerdin` ma`jlisindeG` qosig`i qiziqli etip jazilg`an. Bunda ba`ha`r,jaz,gu`z,qis aytisqa tu`sedi. Xa`r qaysisi o`zinin` ma`ha`lin maqtanish etedi. Bundag`i waqiyalar balani o`zine tartadi. Shayir ma`wsimlerdi aytistira kelip adam haqqinda filosofiyaliq juwmaq shig`aradi:
Atin`di qoyg`an da adam.
Dan`qin`di jayg`an da adam.
Ener ko`rkin`, shirayin`.
Bolsa qaymanda adam.
Shayirdin` «Jumbaq-qosiqlari» balalardi o`zin qorshag`an ortaliqqa na`zer taslaw arqali sana-sezimin o`siriwge, dun`ya tanimin ken`eytiwge ha`reket etedi. Onin` jazg`an jumbaqlari ma`nisin toliq aship beredi. Misali, «Nan» jumbag`i:
Onisiz ku`nin` keshpeydi.
Da`sturxannan tu`speydi.
Ol bolmasa hesh adam.
Ha`tte shayda ishpeydi dep berilgen.
Shayirdin` G`Baxit qusiG` ertegi juda qiziqli bolip bunda Arzi ata o`ler aldinda balasi Sultanti shaqirip G`Ju`zimnin` tu`bindeG`degen so`zdi aytadi ha`m du`n`yadan o`tedi. Bul Sultang`a Jumbaq bolip qalip ol ju`zimnin` tu`bin u`sh ret qazip shig`adi biraq hesh na`rse taba almaydi. Biraq sol jili ju`zimi miyuelep, awili menen jep tawisa almaydi, qalag`a satadi, qalg`anin ketirip alip qisi menen aziq etedi. Son` barip atasinin` miynet et degennaqil so`zin tu`sinip, miynetinin` ra`ha`tin ko`redi. Shayir bul arqali balalardi miynet su`ygishlikke, o`mirdi tu`sinip jasawg`a ta`rbiyalaydi. Uliwma alg`anda shayir shig`armalarinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti ku`shli ekenin moyinlaymiz.
QADAG`ALAW SAWALLARI:
1. S.Abbazovtin` jumbaq qosiqlarinan u`zindi ha`m ta`rbiyaliq a`hmiyeti
2. Shayirdin` «G`arrilar eldin` sawlati» erteginin` syujeti
3. Shayirdin` balalarg`a arnalg`an qosiqlari
TAYaNISh TU`SINIKLERI.
1. Syujet - /frantsuzsha-tema,mazmun) Ko`rkem shig`armada qaharmanlar xarkterinin` rawajlaniw tariyxin ko`rsetetug`in waqiyalar sistemasi
2. Ko`rkemlilik - a`debiy shig`armalarda qollanilg`an, ayta islengen, belgili bir ideyaliq - tematikaliq maqsette qollanilg`an obrazliliq shig`armanin` ko`rkemliginin` tili menen o`zgeshelenedi
Tema: Sh.Seytovtin` qaraqalpaq balalar a`debiyatindag`i orni.
JOBASI:
1. Sh.Seytovtin` o`miri ha`m do`retiwshiligi
2. Shayirdin` poeziyasinda balalar temasi
3. «Ko`p edi ketken tirnalar» povestinde jas o`spirimler turmisinin` sa`wleleniwi
A`DEBIYaTLAR
1. I.Qurbanbaev Qaraqalpaq balalar a`debiyati N., 1992 jil
2. T.Ma`mbetniyazov Qaraqalpaq balalar a`debiyati ha`m onin` mashqalalari N., 1992
1-soraw. Qaraqalpaqstan xaliq jaziwshisi Sh.Seytov 1937-jili Kegeyli rayoninin` Xalqabad elatinda tuwilg`an. Ol jas waqtinan baslap-aq a`debiy shig`armalar do`retiwge qiziqqan. Onin` da`slepki qa`demi shayirliq jolinda qa`lem tebretiw menen baslang`an 1947-jillari mekteptin` G`Qarlig`ash diywali gazetasindaG` G`Qisqi keshG` h.t.b. qosiqlari shiqti 1955-jili mektepti ayriqsha bahalar menen pitkerip, No`kis pedagogikaliq institutina oqiwg`a kiredi. Son` Moskvadag`i Gor`kiy atindag`i a`debiyat institutinda oqip, ayirim sebeplerge baylanisli oqiwin toliq pitkere almadi 1957-67-jillari Qaraqalpaqstan baspasinda, 1967-ho` jillarg`a shekem G`A`mudar`yaG` jurnalinda, televedenie, jaziwshilar awqaminda isledi 1985-jili Berdaq atindag`i KMU din` qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati qa`niygeligin ag`la bahalarg`a pitkeredi.
2-soraw. Shayir balalar a`debiyatina «U`shpelek» (1965), «Ko`p edi ketken tirnalar» ( N-1968), shig`armalari menen belgili. Onin` toplamg`a kirgen «Jaz keldi», «Qar» qosiqlarinda ata ta`biyattin` ruwhiy kelbetin su`wretleydi. Esirese jaz, gu`z, qis pasillarinin` o`zine ta`n o`zgesheliklerin ma`wsimge ta`n xarakterli u`lgileri arqali su`wretleydi. Onin` jadirag`an jazdin` sawlatin ta`riplew menen altin gu`zdin` baylig`in arttirg`an, xalqimizdin` da`sturxanina mol irisqi a`kelgen diyxanlar miynetin ha`m altin gu`zdi suliw so`zler menen bezeydi. Shayir ha`r ma`wsimnin` o`zine ta`n ta`kirarlanbas qa`siyetlerin balalardin` diydine say su`wretleydi. Gu`zdin` son` qa`ha`rli qis keletug`inin onda balalar shiyraq, shaqqan, ruwhi ba`lent bolip ju`retug`inin aytadi. Ja`ne di qista Qar baba, elka, shana, asay-masay oyinlari balalardin` arziw-a`rmani ekenin aytadi. Shayir balalardin` bul quwanishin «Qar» qosig`i arqali qis paslinin` go`zzallig`i menen birge jirlaydi. Misali:
Qar, qar, qapalaq.
Ko`p jawsan da japalap.
U`rgenin`nen qoriqpaymiz.
Kashpaymiz da apalap.
Kayta artip taslaymiz.
Artpag`ansha baspaymiz.
Shayirdin` tirishilik haqqindag`i qosiqlar mazmuni iqsham, balalar ushin tili jen`il, haywanatlar ha`m o`simlikler du`n`yasi haqqinda jazilg`an. Shayir balalardin` miynetke bolg`an su`yipenshiligin arttiriw ushin olardin` diydine jaqin, yadlawina qolay etip ko`rkem usillar tabiw ushin mudami izlenedi. Buni biz shayirdin` G`TirnalarG` qosig`inan ayqin ko`remiz:
Ha`y tirnalar, tirnalar.
Kayda uship barasiz.
Kista qorqip ol jerge.
Ka`rwan tartqan bolsan`iz.
Suwiq tu`sip ko`llerge.
Muzday suwda ton`san`iz.
Uya isleyik qonsan`iz.
Bul arqali kishkene balalardin` ta`biyat qubilislari menen onin` a`lwan sirlarin teren` tu`sinip aliwi, quslardin` jasaw ta`rizi menen qizig`iwi, quslardin` jasaw menen qizig`iwi, quslarg`a bolg`an g`amxorliq sezimlerin bilemiz. Bala o`z pikirin:
Qonbasan`iz egerde,
Ele ba`rin bilesiz
Bunday eldi hesh jerde,
Taba almay ele siz.
Tag`i aylanip kelesiz!-dep ana jerdin` ta`biyatin, ko`l, ten`iz, da`r`ya, suwlarin maqtanish etedi. Bunin` astarinda Watang`a degen muhaddes tuyg`i, tuwilg`an jere bolg`an muhabbat bar. Balani erteden ana watanin su`yiwge, oni ko`z-qarashig`inday saqlawg`a, o`z niyeti menen le baylig`in artiriwg`a, Watan aldindag`i perzentlik uaziypasin teren` tu`siniwge, shaqiradi. Bundag`i maqset - balalardi el su`yiwshilik, miynet etiwge u`yretiw, ata-ana, jasi u`lken - jasi kishilerge hu`rmet siyaqli adamgershilikli pa`ziyletlerge ta`rbiyalaw bolip esaplanadi. Shayirdin` ayirim qosiqlarinda balalardag`i unamsiz qa`siyetlerdi ku`lkili, siqaq formasinda beriw xalatlari da ushirasadi. Oni G`O`kpelewdin` kesiriG` qosig`inda orinsiz o`kpeleytug`in Sapar degen qin`ir balanin` is-ha`reketi haqqinda jaziladi. Onda o`kpeshil Sapardin` jaramas qiliqlari so`z etiledi. Shayir Sapardin` jazasin oqiwshinin` ko`z aldinda beredi ha`m oni tuwri jolg`a salip, jaman a`detinen uyaliwg`a shaqiradi.
Shayirdin` «Ha`ripler talasi» qosig`inda tilimizdegi ha`riplerdin` o`z uaziypasin, olardin` ullilg`in o`zlerinin` tilinde so`yletedi. Bunda balalar ha`riplerdi tanip, olardin` ses bolg`ani menen ayirimlarinin` so`z quray almaytug`inlig`iko`rsetilip, awizbirshilikte jasawdin` ulli jo`nelislerge jetkeretug`inlig`i ha`ripler atalasi arqali beriledi. Bunda «O» ha`ribinin` adirayip, «Q» ha`ribinin` «K» ge uqsas ekenin, onin` «O» menen birigip, dushpang`a atilar «oq» bolatug`inin uqtiradi. Bul arqali balalardi dosliq ha`m awiz birshilikke shaqiradi. Al G`Qiyal atawiG` povest` - poemasinda Alisher degen bajbannin` bu`gingi go`zzal turmistan baslap, pu`tkil a`lemge sayaxat ettiredi. Shubar tawiqtin` atawg`a ketken eki sho`jesi u`lkeyip quriq basip ko`beyip ketken. Ol tawiq quriq basqanda g`azdin` ma`yeginen g`az tig`ip qoyadi toltirg`an g`az bolg`an. Balalar atawdag`i quslardin` ma`yegin a`kelip tawiqlarg`a bastiradi. Solay etip qiyal atawi bayiydi. Bul shig`arma ushin ol jaziwshilar awqami siylig`in aldi.
3-soraw. Jaziwshini balalarg`a arnalg`an ja`ne shig`armasi «Ko`p edi ketken tirnalar» povesti. Bunda II jer ju`zlik uris da`wirindegi balalar turmisi haqqinda jazilg`an.
Jaziwshi Sapar ha`m Petka obrazlari arqali sol da`wirdegi balalar turmisin sa`wlelendiredi. Povestte elimizdegi uristan qiyinshilig`i, onin` ha`r bir sem`yag`a salg`an g`ulg`ulasi, jen`is ushin balalardin` tilda miynet etiwi, o`mirge qushtarlig`i tiykarg`i mazmundi quraydi. Shig`armadag`i bas qaharman Sapar. Ol uristin` salmag`i menen tez er jetken, qiyinshiliqti sabirliliq penen jen`iwge u`yrengen. Ol miynet su`ygish, til alg`ish, tapqir bala. Al, Pet`ka obrazinda uris da`wirindegi rus balalarinin` o`miri, turmis sharayati berilgen.
Povest` rus ha`m tuwisqan xaliqlar a`debiyatina awdarma islenip, ken` tarqatiladi. Sh.Seytovtin` G`Qiya atawiG` shig`armasi fantastikaliq usildi jazilg`an bolip, ondag`i u`lken jetiskenlik adamzattin` arziw-niyetlerge jetiw jolinda a`rman etken syujetti tawip, qaharmanlardi oyshilliq penen so`yletiwleri arqali olardin` ha`r qiyli xarakterin aship bergenliginde ko`rinedi. Onin` qaharmanlari ana ta`biyatti janinday su`yip, tirishilikke shiq tiygizbeytug`in, kerek dese janin da pida` etetug`in ideal hadal janlar etip ta`riplenedi. Shig`armanin` qunlilig`i tilinin` sheberligi, qaharmanlardin` oyshillig`i bay, obrazlardin` jaratiliwi bolip tabiladi. Ja`ne de jas a`wladlardi oqiwg`a, niyet etiwge, izleniwge, u`yreniwge shaqiradi.
TAYaNISh SO`ZLERI:
1. Fantastikaliq shig`arma - ilim ha`m texnikanin` son`g`i jetiskenlikleri ha`m boljawlarina su`yene otirip, qiyal arqali jazilg`an shig`armalar
2. Povest` - poema - o`zinin` ko`lemi ha`m kompozitsiyaliq qurlisi jag`inan povset`ke og`iri jaqin liro-epikaliq shig`arma.
QADAG`ALAW SAWALLARI
1. Sh.Seytovtin` shayirliq ha`m jaziwshiliq joli haqqinda
2. Onin` «Qiyal atawi» shig`armasinin` ideyaliq mazmuni
3. Shayir qosiqlarindag`i sheberlik ma`selesi
G`.Seyitnazarovtin` qaraqalpaq balalar a`debiyatindag`i tutqan orni
JOBASI
1. G`.Seyitnazarovtin` o`miri ha`m do`retiwshiligi
2. Shayirdin` balalarg`a arnalg`an poeziyasi
3. G`.Seyitnazarovtin` «Dawillar arasinda» povestinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti.
A`DEBIYaTLAR
1. I.Qurbanbaev Qaraqalpaq balalar a`debiyati N., 1992
2. XX - a`sir qaraqalpaq a`debiyati N-2000
1-soraw. G`alim (Ka`ramatdin) Seyitnazarov 1927-jili Taxtako`pir rayoninda tuwilg`an 1994-jili qaytis bolg`an. Ol jaslayinan sawatli bolg`an. Mug`a`llimshilik ka`sipti iyelegen. Gazeta-jurnal, radioda islegen. Kazak ma`mleketlik univesitetinde oqig`an. Da`slepki qosiqlari respublikaliq gazeta-jurnallarda ja`riyalang`an. Radioda balalarg`a arnalg`an ha`r qiyli esstiriwler alip barg`an. Ol qosiq jaziw menen 50-jillardin` ortalarinan baslap shug`illandi. Balalarg`a arnap prozaliq ha`m poeziyaliq shig`armalar do`reti. Onin` da`slepki qosiqlarinin` tematikasi 50-jillardag`i awil jan`alig`i, da`slepki qa`niygelerdin` keliwi, awil mug`a`llimi, o`mir tabislari h.t.b. temalar do`redi. Shayir poeziyasinda xaliqlar doslig`i, xaliq azatliq gu`resleri, salqin uris ideyalarin taratiwshilardi a`shkaralaw, jaslardin` tabislari, watanimizdi jirlaw qusag`an ja`miyetlik - filosofiyaliq temalarda qosiqlar jazdi. Ol qanday temada qosiq jazsa da lirikaliq qaharmannin` o`mirindegi ja`miyetlik - etikaliq ideyalarina sadiqlig`i, qosiqlarinda sheber ko`rkemlep jazilg`an.
2-soraw. Shayirdin` balalar tilinen jirlang`an qosiqlarinda teren` ideyaliq mazmun bar. MisaliU` G`Menin` apamG`, G`Bizin` awilG`, G`Boz ordamizG` qosiqlarinda balalardin` zamanina quwanishi turmis shinlig`i menen u`nles su`wretlenedi. «Ha`zirgi ertek» qosig`inda jaslarg`a ha`zirgi quwanishli o`mirdin` jalg`asi ha`m dawamshisi o`zleri ekenin uqtiradi. Misali:
Ertede, ku`ta` ertede,
Eshki qulag`i keltede
Da`wden de u`lken da`w boldi
Adamiyzatqa jaw boldi - dep baslaydi. Al son`inda:
Ha`zirgi ertek ertekti.
Kaldirdim sag`an sezinsen`
O`ytkeni jazar jirimnin`
Dawamin jazar o`zin`sen`-dep ha`zirgi da`wirdi jirlaydi. Shayirdin` balalarg`a arnalg`an poeziyaliq shig`armalarinin` tiykarg`i mazmuni baxitli jasap, xaliqqa hadal xizmet etiwge shaqiriw esaplanadi. Ol en` da`slep 50-jillardin` ortalarinda balalar turmisinan «Erlik belgisi» poemasin jazdi. Bunda tiykarinan Aral ten`izinin` G`Qosto`beG` atawinda jasag`an Qasim atli g`arri ha`m onin` eki uli Japaq penen Sa`limnin` ma`rtlik islerine arnalg`an. Al onin` «Bizin` awil» kitabina kirgen gu`rrin`lerinde (N-1968) jaziwshi 70-jillardag`i awil balalarinin` ja`miyetlik paydali miynet islewge, oqiwg`a qizig`iwi tiykarg`i bag`dap etip alinadi.
Shayirdin` «Nadya», «Ma`rtlik» poemalari, «Dawillar arasinan», «Juldizli tu`nler», «Gu`jim haqqinda qissa», «Qizil qum novellasi», povest`, gu`rrin`, ocherkleri bar. Ja`ne de «Birinshi da`pter», «Bizin` awil», «Erlik belgisi», «Dawillar arasinan», «Qizil qum novellasi», «Sirlasiw», «Temir qaziq», «Tan`lamali shig`armalari» atli kitaplari jariq ko`rdi.
Onin` «Nadya» ha`m «Ma`rtlik» poemalarinda revolyutsiyanin` awidarispaqtan keyingi Tu`rkistan u`lkesinde saqlanip qalg`an dushpanlar menen nskiliktin` shig`iwg`a azap shekken adamlardi, azatliqqa, jariq zamang`a alip shig`iwg`a o`zlerinin` balalaliq u`lesin qosqan baliqshi Sa`lim degen balanin`, sonday-aq medsestra Nadyanin` Aral boyi adamlarina meditsinaliq ja`rdemi arqali xaliq araliq doslig`i jirlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |