L e k ts I ya tekstler I


Paydalang`an a`debiyatlar



Download 0,87 Mb.
bet9/10
Sana08.11.2019
Hajmi0,87 Mb.
#25389
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
Balalar a'debiyat ha'm folklor лекция.

Paydalang`an a`debiyatlar


1. Joldasbay Dilmuratovtin` «Tan`lamali shig`armalarinin` bir tomlig`i» 1992-jil

2. Ismayil Qurbanbaevtin` «Qaraqalpaq balalar a`debiyati» 1992-j

3. T.Ma`mbetniyazovtin` «Qaraqalpaq balalar poeziyasi ha`m onin` mashqalalari» No`kis 1992 jil

1-soraw. Joldasbay Dilmuratov 1928-jili 5-mayda Shimbay rayonindag`i ha`zirgi Qasim A`wezov sovxozinda tuwildi. 1947-jili orta mektepti pitkergennen keyin o`zi oqig`an usi K.Mars atindag`i mektepte baslawish klass mug`allimi bolip isledi. 1948-jili mug`allimler institutina oqiwg`a kirip oni 1950-jili pitkergen. 1950-1952-jillari «Qizil Qaraqalpaqstan» gazetasinda a`debiy xizmetker bolip isledi. 1952-jildan ha`zirge shekem Qaraqalpaqstan ma`mleketlik televidenie ha`m radio esittiriw komitetine xabarshi, redaktor, bas redaktor waziypalarin atqardi. 1991-jildan usi jerde jay redaktor bolip a`debiy ha`m dramaliq esittiriwler redaktsiyasin basqaradi. 1966-jili sirttan oqip Qaraqalpaq ma`mleketlik pedagogikaliq institutinin` filologiya fakul`tetin tamamladi. Joldasbay Dilmuratovtin` balalig`i uris jillarinda o`tken, uristan keyin ko`p uzamay baspa so`zde shig`armalari menen ko`ringen shayirlardin` biri. Uristan keyingi qiyrag`an xojaliqti qayta tiklew da`wiri-onin` ko`rkem shig`armalarinin` arqawi boldi. Ha`rbir shayir da`wiri menen jasaydi, sonin` qosig`in aytadi. J.Dilmuratovtin` do`retiwshilik joli da xaliqtin` ku`ndelikli turmis joli menen tig`iz baylanista rawajlanip otiradi. Onin` poeziyag`a (baylanista) keliwdegi tun`g`ish «A`miwda`r`ya», «Tayarman» qosiqlari 1948-jili «Qizil Qaraqalpaqstan» gazetasinda ja`riyalandi. Solay etip birinshi soqpaq salinadi.

J. Dilmuratov jemisli islegen shayirlarimizdin` biri edi. Bug`an da`lil onin` do`retiwshilik o`siw joli, onin` qaraqalpaq tilinde shiqqan «Jasliq yoshi», «O`mir gu`li», «Qaraman», «Jaz qosig`i», «Ju`rek alg`isi», «Artekte», «Na`wba`ha`r», «Jolbaristin` ta`g`diri», «Zaman zawqi», «Batir bala» kitaplari bolsa sonday-aq onin` o`zbek, qirg`iz, rus tillerinde shiqqan «Bizin` klass», «Ju`rek esteligi», «A`miw tolqini», «Ustremlenie k visote» kitaplari bolip esaplanadi. Tinimsiz islengen o`mirin do`retiwshilikke arnalg`an. onin` 1948-jili shiqqan birinshi qosig`i «Tayarman»da «Xalqimizdin` qaharmanliq islerin» jirlawg`a «Ayarliq janim joq eldin` dan`qi ushin» dep duris bag`dar aldi.



2-soraw. Balalar poeziyasi J.Dilmuratov do`retpesinin` ajiralmas bir bo`legi, esaplanadi. Usinin` na`tiyjesinde ol belgili balalar shayiri bolip jetisti. Shayirdin` balalarg`a arnalg`an alti kitabi shiqti. Shayirg`a qosiqti o`zinin` o`mirbayani beredi. Do`gerekti baqlaw, turmisti u`yreniw o`z o`mirinde bolg`an waqiyalardi eske saladi, yadina tu`siredi. Bul J.Dilmuratovtin` balalarg`a arnalg`an qosiqlarinda da ushirasadi. J.Dilmuratovtin` G`O`kpelewG` qosig`inda Asqar degen balanin` ha`reketi suwretlenedi. Sonin` menen birge shayirdin` G`Uris jillariG` degen qosig`i bar. Uris u`lkenge de, kishigede birdey boldi. Balalar urisqa qatnaspag`ani menen olarda uris azabin tartti. U`lkenlerge ta`n miynet olardin` da basina tu`sti. Balalig`i uris jillarinda o`tken shayir basinan keshirgenlerin bilay jazadi.

Paxta tersek ku`ndizi,

Tu`nde sali ordiq biz,

Usilayinsha awildin`

Qol-qanati boldiq biz.

Shayirdin` «Ko`shirgish» qosig`inda oqiwshi balanin` ha`r kimnen ko`shirip jazatinin aytadi. Ol o`zinin` basin awirtpaydi, islep ju`rgen isin uyat ta ko`rmeydi. Ol da jaqsi oqig`an baladan ko`shirgennen keyin olar «4» alsa to`rt, al «5» alsa bes aladi. Keyin bir ku`nleri siri ashiladi. Balalarda og`an degen jek ko`riwshilik sezim payda boladi. Bunday balalar mektepten tabiladi.

Birge otirg`an jorasi,

Oni aytsan` datlaydi,

Ha`zillenip doslari,

«Ko`shirgish» dep ataydi.

Bul balalar turmisinda bolip turatin u`aqiya. Bul qosiq balalar arasinda dawam ete beredi. Shayir oqiwshilardin` turmisin suwretlewde sheberlik ko`rsetedi.

Shayirdin` «Ustazlarg`a» qosig`inda balalarg`a

Eteg`oysan` erkelik,

Keshiresen` ko`nesen`,

Biraq a`ste aqirin,

Ha`mmesin de jen`esen`

deydi.

Shayir balalar turmisin jaqsi biledi. Sonin` biri «Jilawiq bala» qosig`inda jilawiq bala obrazi.

Shayirdin` «Jolbaristin` ta`g`diri» «Jas usta», «Maqtanshaq qasqir», «Shopan bala», «Qarlig`ashlar», «Batir bala» erteklerin jazg`an. Shayirdin` «Jolbaristin` ta`g`diri», «Qoyanlar», erteklerinde jolbaristin` go`dekligi, sonin` sebebinen eki tawdin` arasinan sekiremen dep o`liwi, maqtanshaq qasqirdin` qasqirlar arasinda o`zin «Jolbaris» sanap, qoradag`i qoylarg`a topilis jasap, aqirinda bedew attin` tepkisine ushirap o`liwi, tu`lkinin` qasqirg`a jag`inaman dep keyiklerge «Satqinliq» etip, keyninde o`zinin` qasqirg`a jem boliwi jaqsi suwretlengen. J.Dilmuratovtin` «Shopan bala», «Jas usta» «Qarlig`ashlar» erteklerinde balalar ta`sirlenip oqiydi. «Jas usta» erteginde erinshek bala erinshek halinda qalmay ko`ptin` ja`rdemi menen ol erinsheklikten qutiladi, o`ner u`yrenip «Jas usta» ataladi. Bul ertekte shayir miynet etiwdin` ullilig`in ta`riypleydi. «Shopan bala» erteginde jetim balanin` o`tkendegi ayanishli o`mirin suwretleydi.

Tayanish tu`sinikleri


1. Toplam-bir neshe avtorlardin` yamasa bir jaziwshinin` shig`armalarinin` jiynag`i

2. Ertek-Turmis waqiyalarin qisqa iqsham syujetler arqali qara so`z tu`rinde bayanlap beriwshi awizeki shig`armanin` tu`ri

3. Satira-(grekshe-masqaralaw) turmistag`i unamsiz na`rselerdi keskin tu`rde qaralap, a`ljiwalap ko`rsetiwshi ko`rkem suwretlew usili

Qadag`alaw sawallari

1. Shayirdin` birinshi toplami haqqinda aytip berin`?

2. Shayirdin` erteklerinin` ideyaliq mazmuni qanday?

3. Shayirdin` balalar poeziyasina qosqan gu`resi neden ibarat?

4. Shayir shig`armalarinin` ta`rbiyaliq a`hmiyetine itibar berin`?


Tema: S.Abbazovtin` qaraqalpaq balalar a`debiyatindag`i orni.

JOBASI:


1. S.Abbazovtin` do`retiwshilik joli

2. Shayir shig`armalarinin` tematikaliq ha`m ideyaliq o`zgeshelikleri

A`DEBIYaTLAR

1. I.Qurbanbaev Qaraqalpaq balalar a`debiyati N., 1992- jil

2.T.Ma`mbetniyazov Qaraqalpaq balalar a`debiyati ha`m onin` mashqalalari N., 1992

1-soraw. Belgili balalar shayiri S.Abbazov o`zinin` mazmunli shig`armalari menen balalardin` ruwhiy du`n`yasinan teren` orin aldi. Onin` ,birinshi kitabi G`Sirli al`bomG` 1962-jili baspadan shiqti. Shayir bul toplaminda awil adamlarinin` turmisin sa`wlelendiredi. Omirde bolip atirg`an o`zgerislerdi, jan`aliqlardi poeziya tili menen qosiq tu`rinde su`wretleydi. Usi kitaptin` betashari bolg`an G`A`mu jag`asinda gu`listan u`lkemG` qosig`inda turmistag`i u`lken o`zgerislerdi so`z etedi. Bul u`lkeni A`jiniyaz benen Berdaqtin`, Sadiq penen Abbazdin`, Japaq penen Ayimxannin` watani dep maqtanish etedi. Xaliqlar doslig`in, xalqimizdin` a`dep-ikramlilig`in, miymandoslig`in jirlaydi. Shayirdin` «Menin` inim» (1964-j), «Jumbaqlar» (1960-j), «Kel ba`ha`rim» (1968), «Mektepte de, u`yde de» (1977), «Mektepte bayram» (1967) kitaplari balalar ushin basip shig`arildi.

Shayir rus, o`zbek balalar a`debiyatinin` jaqsi mazmunli shig`armalarin qaraqalpaq tiline awdarip, balalardi basqa xaliqlar a`debiyatinan xabardar etti. Ol o`zinin` «Sirli al`bom» kitabindag`i «Adam ushin» qosig`inda ulli adamlardi watandi, balalarg`a g`amxor ekenin jirlaydi. Al «Menin` inim» kitabindag`i qosiqlarda balalardin` jas o`zgesheliklerine qaray ku`lki-sikak ug`islarin qollang`an. «Menin` inim» qosig`inda shayir sabaq oqimaytug`in inisi ha`m sol arqali jalqaw balalardi a`shkaralaydi. Sonin` menen birge u`kesinin` minezindegi kemshilikti, onin` jaman a`detlerin jazip, oni jaqsi bala boliwina ja`rdemlesedi. Balalarg`a bolg`an bunday qatnasti shayi sheberlik penen bere alg`an. Shayirdin` G`Sirli al`bomG` poemasinda II jer ju`zlik uris kartinasi su`wretlenip, onin` qaharmanlari Batirbek ha`m Natasha bolip tabiladi. Shig`armada qaraqalpaq jigiti Batirbek penen ukrain qizi Natashanin` uris waqtinda islegen erlikleri, olar arasindag`i dosliq sezimleri arqali olardin` a`jayip obrazlari do`retiledi. Poemada Natashanin` da`rtli turmisi, Batirbektin` qaharmanlig`i qosiq penen saling`an janli su`wret bolip tabiladi.



2-soraw. Shayir shig`armalarinda awiz eki a`debiyat u`lgilerinen paydalaniw, belgileri a`dewir seziledi. Sol u`lgini jazda a`debiyatqa kirgizip, kishi mektep jasindag`i balalar ushin qosiqlar do`retedi. Misali, «Go`jekler» qosig`inda:

Fermamizda ko`p go`jek,

Ten` jartisi ko`k go`jek

Shim qarasi to`rt go`jek

Buwrili bar bes go`jek

Qon`iri bar ko`k go`jek

Segiz go`jek sur go`jek

Bunin` ba`ri bizin` go`jek

Neshew boldi sizin` go`jek?-dep balalardi esap-sanaqqa u`yretiwge ta`rbiyalaydi. Balalar tek esap sanaq u`yrenbesten, miynet etip sharwa islerin de u`yrenedi.

Shayir qaraqalpaqtin` ku`ldirgi so`z iyesi O`mirbektin` qanatli so`zlerinen paydalanip, O`mirbek haqqinda qosiqlar jazdi. Onin` «O`mirbek qonaqta» qosig`inda O`mirbektin` qonaqti bolip bir baydin` u`yinen asqabaq jegennin ha`m bay asqabaqti mataqanda O`mirbektin`: «Usi qabaqtan ata-anan`a nege bermedin`» degende baydin` ga`pten utilg`ani jo`ninde jazilg`an. Bir wazi so`z benen baydin` siqmarlig`i menen adamgershiliginin` to`menligi so`z etiledi. Al G`O`mirbektin` iyshanlar menen ushirasiwlariG` qosig`inda iyshannin` ashko`zligi, O`mirbekti suwpi boliwg`a ma`jbu`rlep shaqiriwi so`z etiledi.

Shayir stiline ta`n na`rse oqiwshinin` uqipsizlig`in qosiq etkende de yumorliq su`wretlewden paydalanadi. Onin` «Umitshaqpa, salaqpa» qosig`indag`i Sa`lim degen oqiwshinin` sabaqqa itibarsizlig`i, qaysi sabaq bolsa da tayarlanbastan qolina ilingenkitapti a`kele beretug`inlig`i so`z etiledi. G`Bilmeydi hasla G` qosig`inda Sa`lim degen balanin` taxtag`a shiqqanda O`teshtin` mazaq etiwi, o`zinin` de hesh na`rse bilmeytug`inlig`i, olardin` ku`lkili qiliqlari aytiladi. Shayir bul oqiwshilardin` is-ha`reketlerin qosiqta a`shkaralmastan yaki qaralamastan tek waqiyani sipatlap beredi.

Balalardin` turmisi qiziqli bolg`ani ushin shayir ha`r sapari olar ushin o`zlerinin` turmisinan aling`an qosiqlar toqiydi. Olardin` jaqsi ta`repleririn su`wretlep jazadi. Olardi quslar ha`m ta`biyat penen baylanistiradi. Shayirdin` G`Quslar qaytip kelmeydiG` qosig`indag`i Qurban obrazi, «Ku`nde bir waq so`z etedi» qosig`indag`i Artiq obrazi o`zinin` unamli ta`repleri menen balalarda ta`sir qaldiradi. Shayirdin` «Svetafor haqqinda qosiqlar» du`rkinindegi shig`armalar balalarg`a jol ha`reket qag`iydasin u`yreniwde svetafordi jaqsi biliwde, onin` o`mir ushin paydali ekenin tu`siniwde u`lgi bola aladi. Bul qosiqlar tili jen`il jazilg`an bolip balalardin` aytiwina ha`m yadlawina qolay.

Shayir sheberligi sonnan ma`lim ol balalar tilinen ha`r ma`wsimge bag`ishlap qosiqlar jazadi. Onin` G`Sag`inamiz qisiti daG`, G`Ba`ha`r kelseG`, G`Su`yemiz suliw jazdi bizG`, G`Gu`z qa`diri bir basqaG` qosiqlari balalar tilinen ta`biyat ko`rinisleri ha`m adamlardin` is-ha`reketleri menen su`wretlengen.

Terekler turar malinip.

Muzdan monshaq tag`inip.

Alg`anday bolip ko`riner.

Aq oramal jamilip.

Shayir shig`armalari balalar turmisinin` aynasi. Usi arqali olardin` barliq ha`reketleri sa`wlelendi. «Kerek g`oy sawg`a etpegim» qosig`inda bir oqiwshinin` kitabin taza saqlap qlastan-klassqa o`terde u`kesine sawg`a etkenin tuwrali jaziladi. Balanin` bul ha`reketi arqali onin` kitapqa degen u`lken hu`rmetin, bilimin ma`nisin ha`m mazmunin, kitaptin` qa`dirin tu`sinetug`inin ko`remiz. Al «Elkajan» qosig`inda balalardin` quwanish sezimi ko`rkemlep aship beriledi. Balalarg`a syujetler tawip oni ko`rkemlep su`wretlewde onin` G`Ma`wsimlerdin` ma`jlisindeG` qosig`i qiziqli etip jazilg`an. Bunda ba`ha`r,jaz,gu`z,qis aytisqa tu`sedi. Xa`r qaysisi o`zinin` ma`ha`lin maqtanish etedi. Bundag`i waqiyalar balani o`zine tartadi. Shayir ma`wsimlerdi aytistira kelip adam haqqinda filosofiyaliq juwmaq shig`aradi:


Atin`di qoyg`an da adam.

Dan`qin`di jayg`an da adam.

Ener ko`rkin`, shirayin`.

Bolsa qaymanda adam.

Shayirdin` «Jumbaq-qosiqlari» balalardi o`zin qorshag`an ortaliqqa na`zer taslaw arqali sana-sezimin o`siriwge, dun`ya tanimin ken`eytiwge ha`reket etedi. Onin` jazg`an jumbaqlari ma`nisin toliq aship beredi. Misali, «Nan» jumbag`i:

Onisiz ku`nin` keshpeydi.

Da`sturxannan tu`speydi.

Ol bolmasa hesh adam.

Ha`tte shayda ishpeydi dep berilgen.

Shayirdin` G`Baxit qusiG` ertegi juda qiziqli bolip bunda Arzi ata o`ler aldinda balasi Sultanti shaqirip G`Ju`zimnin` tu`bindeG`degen so`zdi aytadi ha`m du`n`yadan o`tedi. Bul Sultang`a Jumbaq bolip qalip ol ju`zimnin` tu`bin u`sh ret qazip shig`adi biraq hesh na`rse taba almaydi. Biraq sol jili ju`zimi miyuelep, awili menen jep tawisa almaydi, qalag`a satadi, qalg`anin ketirip alip qisi menen aziq etedi. Son` barip atasinin` miynet et degennaqil so`zin tu`sinip, miynetinin` ra`ha`tin ko`redi. Shayir bul arqali balalardi miynet su`ygishlikke, o`mirdi tu`sinip jasawg`a ta`rbiyalaydi. Uliwma alg`anda shayir shig`armalarinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti ku`shli ekenin moyinlaymiz.

QADAG`ALAW SAWALLARI:

1. S.Abbazovtin` jumbaq qosiqlarinan u`zindi ha`m ta`rbiyaliq a`hmiyeti

2. Shayirdin` «G`arrilar eldin` sawlati» erteginin` syujeti

3. Shayirdin` balalarg`a arnalg`an qosiqlari

TAYaNISh TU`SINIKLERI.

1. Syujet - /frantsuzsha-tema,mazmun) Ko`rkem shig`armada qaharmanlar xarkterinin` rawajlaniw tariyxin ko`rsetetug`in waqiyalar sistemasi

2. Ko`rkemlilik - a`debiy shig`armalarda qollanilg`an, ayta islengen, belgili bir ideyaliq - tematikaliq maqsette qollanilg`an obrazliliq shig`armanin` ko`rkemliginin` tili menen o`zgeshelenedi
Tema: Sh.Seytovtin` qaraqalpaq balalar a`debiyatindag`i orni.

JOBASI:


1. Sh.Seytovtin` o`miri ha`m do`retiwshiligi

2. Shayirdin` poeziyasinda balalar temasi

3. «Ko`p edi ketken tirnalar» povestinde jas o`spirimler turmisinin` sa`wleleniwi

A`DEBIYaTLAR

1. I.Qurbanbaev Qaraqalpaq balalar a`debiyati N., 1992 jil

2. T.Ma`mbetniyazov Qaraqalpaq balalar a`debiyati ha`m onin` mashqalalari N., 1992



1-soraw. Qaraqalpaqstan xaliq jaziwshisi Sh.Seytov 1937-jili Kegeyli rayoninin` Xalqabad elatinda tuwilg`an. Ol jas waqtinan baslap-aq a`debiy shig`armalar do`retiwge qiziqqan. Onin` da`slepki qa`demi shayirliq jolinda qa`lem tebretiw menen baslang`an 1947-jillari mekteptin` G`Qarlig`ash diywali gazetasindaG` G`Qisqi keshG` h.t.b. qosiqlari shiqti 1955-jili mektepti ayriqsha bahalar menen pitkerip, No`kis pedagogikaliq institutina oqiwg`a kiredi. Son` Moskvadag`i Gor`kiy atindag`i a`debiyat institutinda oqip, ayirim sebeplerge baylanisli oqiwin toliq pitkere almadi 1957-67-jillari Qaraqalpaqstan baspasinda, 1967-ho` jillarg`a shekem G`A`mudar`yaG` jurnalinda, televedenie, jaziwshilar awqaminda isledi 1985-jili Berdaq atindag`i KMU din` qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati qa`niygeligin ag`la bahalarg`a pitkeredi.

2-soraw. Shayir balalar a`debiyatina «U`shpelek» (1965), «Ko`p edi ketken tirnalar» ( N-1968), shig`armalari menen belgili. Onin` toplamg`a kirgen «Jaz keldi», «Qar» qosiqlarinda ata ta`biyattin` ruwhiy kelbetin su`wretleydi. Esirese jaz, gu`z, qis pasillarinin` o`zine ta`n o`zgesheliklerin ma`wsimge ta`n xarakterli u`lgileri arqali su`wretleydi. Onin` jadirag`an jazdin` sawlatin ta`riplew menen altin gu`zdin` baylig`in arttirg`an, xalqimizdin` da`sturxanina mol irisqi a`kelgen diyxanlar miynetin ha`m altin gu`zdi suliw so`zler menen bezeydi. Shayir ha`r ma`wsimnin` o`zine ta`n ta`kirarlanbas qa`siyetlerin balalardin` diydine say su`wretleydi. Gu`zdin` son` qa`ha`rli qis keletug`inin onda balalar shiyraq, shaqqan, ruwhi ba`lent bolip ju`retug`inin aytadi. Ja`ne di qista Qar baba, elka, shana, asay-masay oyinlari balalardin` arziw-a`rmani ekenin aytadi. Shayir balalardin` bul quwanishin «Qar» qosig`i arqali qis paslinin` go`zzallig`i menen birge jirlaydi. Misali:

Qar, qar, qapalaq.

Ko`p jawsan da japalap.

U`rgenin`nen qoriqpaymiz.

Kashpaymiz da apalap.

Kayta artip taslaymiz.

Artpag`ansha baspaymiz.

Shayirdin` tirishilik haqqindag`i qosiqlar mazmuni iqsham, balalar ushin tili jen`il, haywanatlar ha`m o`simlikler du`n`yasi haqqinda jazilg`an. Shayir balalardin` miynetke bolg`an su`yipenshiligin arttiriw ushin olardin` diydine jaqin, yadlawina qolay etip ko`rkem usillar tabiw ushin mudami izlenedi. Buni biz shayirdin` G`TirnalarG` qosig`inan ayqin ko`remiz:

Ha`y tirnalar, tirnalar.

Kayda uship barasiz.

Kista qorqip ol jerge.

Ka`rwan tartqan bolsan`iz.

Suwiq tu`sip ko`llerge.

Muzday suwda ton`san`iz.

Uya isleyik qonsan`iz.

Bul arqali kishkene balalardin` ta`biyat qubilislari menen onin` a`lwan sirlarin teren` tu`sinip aliwi, quslardin` jasaw ta`rizi menen qizig`iwi, quslardin` jasaw menen qizig`iwi, quslarg`a bolg`an g`amxorliq sezimlerin bilemiz. Bala o`z pikirin:

Qonbasan`iz egerde,

Ele ba`rin bilesiz

Bunday eldi hesh jerde,

Taba almay ele siz.

Tag`i aylanip kelesiz!-dep ana jerdin` ta`biyatin, ko`l, ten`iz, da`r`ya, suwlarin maqtanish etedi. Bunin` astarinda Watang`a degen muhaddes tuyg`i, tuwilg`an jere bolg`an muhabbat bar. Balani erteden ana watanin su`yiwge, oni ko`z-qarashig`inday saqlawg`a, o`z niyeti menen le baylig`in artiriwg`a, Watan aldindag`i perzentlik uaziypasin teren` tu`siniwge, shaqiradi. Bundag`i maqset - balalardi el su`yiwshilik, miynet etiwge u`yretiw, ata-ana, jasi u`lken - jasi kishilerge hu`rmet siyaqli adamgershilikli pa`ziyletlerge ta`rbiyalaw bolip esaplanadi. Shayirdin` ayirim qosiqlarinda balalardag`i unamsiz qa`siyetlerdi ku`lkili, siqaq formasinda beriw xalatlari da ushirasadi. Oni G`O`kpelewdin` kesiriG` qosig`inda orinsiz o`kpeleytug`in Sapar degen qin`ir balanin` is-ha`reketi haqqinda jaziladi. Onda o`kpeshil Sapardin` jaramas qiliqlari so`z etiledi. Shayir Sapardin` jazasin oqiwshinin` ko`z aldinda beredi ha`m oni tuwri jolg`a salip, jaman a`detinen uyaliwg`a shaqiradi.

Shayirdin` «Ha`ripler talasi» qosig`inda tilimizdegi ha`riplerdin` o`z uaziypasin, olardin` ullilg`in o`zlerinin` tilinde so`yletedi. Bunda balalar ha`riplerdi tanip, olardin` ses bolg`ani menen ayirimlarinin` so`z quray almaytug`inlig`iko`rsetilip, awizbirshilikte jasawdin` ulli jo`nelislerge jetkeretug`inlig`i ha`ripler atalasi arqali beriledi. Bunda «O» ha`ribinin` adirayip, «Q» ha`ribinin` «K» ge uqsas ekenin, onin` «O» menen birigip, dushpang`a atilar «oq» bolatug`inin uqtiradi. Bul arqali balalardi dosliq ha`m awiz birshilikke shaqiradi. Al G`Qiyal atawiG` povest` - poemasinda Alisher degen bajbannin` bu`gingi go`zzal turmistan baslap, pu`tkil a`lemge sayaxat ettiredi. Shubar tawiqtin` atawg`a ketken eki sho`jesi u`lkeyip quriq basip ko`beyip ketken. Ol tawiq quriq basqanda g`azdin` ma`yeginen g`az tig`ip qoyadi toltirg`an g`az bolg`an. Balalar atawdag`i quslardin` ma`yegin a`kelip tawiqlarg`a bastiradi. Solay etip qiyal atawi bayiydi. Bul shig`arma ushin ol jaziwshilar awqami siylig`in aldi.



3-soraw. Jaziwshini balalarg`a arnalg`an ja`ne shig`armasi «Ko`p edi ketken tirnalar» povesti. Bunda II jer ju`zlik uris da`wirindegi balalar turmisi haqqinda jazilg`an.

Jaziwshi Sapar ha`m Petka obrazlari arqali sol da`wirdegi balalar turmisin sa`wlelendiredi. Povestte elimizdegi uristan qiyinshilig`i, onin` ha`r bir sem`yag`a salg`an g`ulg`ulasi, jen`is ushin balalardin` tilda miynet etiwi, o`mirge qushtarlig`i tiykarg`i mazmundi quraydi. Shig`armadag`i bas qaharman Sapar. Ol uristin` salmag`i menen tez er jetken, qiyinshiliqti sabirliliq penen jen`iwge u`yrengen. Ol miynet su`ygish, til alg`ish, tapqir bala. Al, Pet`ka obrazinda uris da`wirindegi rus balalarinin` o`miri, turmis sharayati berilgen.

Povest` rus ha`m tuwisqan xaliqlar a`debiyatina awdarma islenip, ken` tarqatiladi. Sh.Seytovtin` G`Qiya atawiG` shig`armasi fantastikaliq usildi jazilg`an bolip, ondag`i u`lken jetiskenlik adamzattin` arziw-niyetlerge jetiw jolinda a`rman etken syujetti tawip, qaharmanlardi oyshilliq penen so`yletiwleri arqali olardin` ha`r qiyli xarakterin aship bergenliginde ko`rinedi. Onin` qaharmanlari ana ta`biyatti janinday su`yip, tirishilikke shiq tiygizbeytug`in, kerek dese janin da pida` etetug`in ideal hadal janlar etip ta`riplenedi. Shig`armanin` qunlilig`i tilinin` sheberligi, qaharmanlardin` oyshillig`i bay, obrazlardin` jaratiliwi bolip tabiladi. Ja`ne de jas a`wladlardi oqiwg`a, niyet etiwge, izleniwge, u`yreniwge shaqiradi.

TAYaNISh SO`ZLERI:

1. Fantastikaliq shig`arma - ilim ha`m texnikanin` son`g`i jetiskenlikleri ha`m boljawlarina su`yene otirip, qiyal arqali jazilg`an shig`armalar

2. Povest` - poema - o`zinin` ko`lemi ha`m kompozitsiyaliq qurlisi jag`inan povset`ke og`iri jaqin liro-epikaliq shig`arma.


QADAG`ALAW SAWALLARI

1. Sh.Seytovtin` shayirliq ha`m jaziwshiliq joli haqqinda

2. Onin` «Qiyal atawi» shig`armasinin` ideyaliq mazmuni

3. Shayir qosiqlarindag`i sheberlik ma`selesi




G`.Seyitnazarovtin` qaraqalpaq balalar a`debiyatindag`i tutqan orni
JOBASI

1. G`.Seyitnazarovtin` o`miri ha`m do`retiwshiligi

2. Shayirdin` balalarg`a arnalg`an poeziyasi

3. G`.Seyitnazarovtin` «Dawillar arasinda» povestinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti.

A`DEBIYaTLAR

1. I.Qurbanbaev Qaraqalpaq balalar a`debiyati N., 1992

2. XX - a`sir qaraqalpaq a`debiyati N-2000
1-soraw. G`alim (Ka`ramatdin) Seyitnazarov 1927-jili Taxtako`pir rayoninda tuwilg`an 1994-jili qaytis bolg`an. Ol jaslayinan sawatli bolg`an. Mug`a`llimshilik ka`sipti iyelegen. Gazeta-jurnal, radioda islegen. Kazak ma`mleketlik univesitetinde oqig`an. Da`slepki qosiqlari respublikaliq gazeta-jurnallarda ja`riyalang`an. Radioda balalarg`a arnalg`an ha`r qiyli esstiriwler alip barg`an. Ol qosiq jaziw menen 50-jillardin` ortalarinan baslap shug`illandi. Balalarg`a arnap prozaliq ha`m poeziyaliq shig`armalar do`reti. Onin` da`slepki qosiqlarinin` tematikasi 50-jillardag`i awil jan`alig`i, da`slepki qa`niygelerdin` keliwi, awil mug`a`llimi, o`mir tabislari h.t.b. temalar do`redi. Shayir poeziyasinda xaliqlar doslig`i, xaliq azatliq gu`resleri, salqin uris ideyalarin taratiwshilardi a`shkaralaw, jaslardin` tabislari, watanimizdi jirlaw qusag`an ja`miyetlik - filosofiyaliq temalarda qosiqlar jazdi. Ol qanday temada qosiq jazsa da lirikaliq qaharmannin` o`mirindegi ja`miyetlik - etikaliq ideyalarina sadiqlig`i, qosiqlarinda sheber ko`rkemlep jazilg`an.

2-soraw. Shayirdin` balalar tilinen jirlang`an qosiqlarinda teren` ideyaliq mazmun bar. MisaliU` G`Menin` apamG`, G`Bizin` awilG`, G`Boz ordamizG` qosiqlarinda balalardin` zamanina quwanishi turmis shinlig`i menen u`nles su`wretlenedi. «Ha`zirgi ertek» qosig`inda jaslarg`a ha`zirgi quwanishli o`mirdin` jalg`asi ha`m dawamshisi o`zleri ekenin uqtiradi. Misali:

Ertede, ku`ta` ertede,

Eshki qulag`i keltede

Da`wden de u`lken da`w boldi

Adamiyzatqa jaw boldi - dep baslaydi. Al son`inda:

Ha`zirgi ertek ertekti.

Kaldirdim sag`an sezinsen`

O`ytkeni jazar jirimnin`

Dawamin jazar o`zin`sen`-dep ha`zirgi da`wirdi jirlaydi. Shayirdin` balalarg`a arnalg`an poeziyaliq shig`armalarinin` tiykarg`i mazmuni baxitli jasap, xaliqqa hadal xizmet etiwge shaqiriw esaplanadi. Ol en` da`slep 50-jillardin` ortalarinda balalar turmisinan «Erlik belgisi» poemasin jazdi. Bunda tiykarinan Aral ten`izinin` G`Qosto`beG` atawinda jasag`an Qasim atli g`arri ha`m onin` eki uli Japaq penen Sa`limnin` ma`rtlik islerine arnalg`an. Al onin` «Bizin` awil» kitabina kirgen gu`rrin`lerinde (N-1968) jaziwshi 70-jillardag`i awil balalarinin` ja`miyetlik paydali miynet islewge, oqiwg`a qizig`iwi tiykarg`i bag`dap etip alinadi.

Shayirdin` «Nadya», «Ma`rtlik» poemalari, «Dawillar arasinan», «Juldizli tu`nler», «Gu`jim haqqinda qissa», «Qizil qum novellasi», povest`, gu`rrin`, ocherkleri bar. Ja`ne de «Birinshi da`pter», «Bizin` awil», «Erlik belgisi», «Dawillar arasinan», «Qizil qum novellasi», «Sirlasiw», «Temir qaziq», «Tan`lamali shig`armalari» atli kitaplari jariq ko`rdi.

Onin` «Nadya» ha`m «Ma`rtlik» poemalarinda revolyutsiyanin` awidarispaqtan keyingi Tu`rkistan u`lkesinde saqlanip qalg`an dushpanlar menen nskiliktin` shig`iwg`a azap shekken adamlardi, azatliqqa, jariq zamang`a alip shig`iwg`a o`zlerinin` balalaliq u`lesin qosqan baliqshi Sa`lim degen balanin`, sonday-aq medsestra Nadyanin` Aral boyi adamlarina meditsinaliq ja`rdemi arqali xaliq araliq doslig`i jirlanadi.


Download 0,87 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish