L e k ts I ya tekstler I

Tema: S.Nurimbetovtin` balalar a`debiyatindag`i orni.

JOBASI:

1. S.Nurimbetovtin` o`miri ha`m do`retiwshiligi

2. Shayirdin` balalar turmisin sa`wlelendiriwshi qosiqlarinin` tematikasi ha`m janrliq formalari

A`debiyatlar

1. I.Qurbanbaev Qaraqalpaq balalar a`debiyati tariyxinin` ocherkleri. N-1988

2. S.Axmetov Qaraqalpaq poeziyasi No`kis 1988-j

3. XX a`sir Qaraqalpaq a`debiyati No`kis 2000 j

1-soraw. Ha`zirgi qaraqalpaq balalar a`debiyatinda S.Nurimbetovtin` salmaqli u`lesi bar. Shayir 1900 - jili buring`i Shimbay uezdi Jan`abazar volostinda (Ha`zirgi Kegeyli rayoninin` Engels sovxozi) ruwhaniy sem`yasinda tuwildi. Ol a`debiyatqa jas waqtinan baslap-aq qizig`adi. Og`an qaraqalpaq klassik shayiri Sidiq Toqpan uli ustazliq etedi. Sadiq qosiq jaziwdi revolyutsiyadan burin baslag`an. O`zinin` da`slepki shig`armalarinda bireulerdi maqtasa («Tori alim», «Ilim oqi») ekinshi bir adamlardin` qaramsiz ha`reketlerin a`shkaralag`an.

S.Nurimbetov O`zbekstan Respublikasi xaliq jirshisi, Qaraqal-paqstan xaliq shayiri. Onin` shig`armalari rus, o`zbek, qazaq, tu`rkmen, qirg`iz, azerbayjan, grzin, tatar h.t.b. tillerge awdarilg`an.

Shayir 1968-jili basilg`an «Xanalaslar» dastani ushin Berdaq atindag`i respublikaliq siyliqti aldi.

Ha`zirgi balalar a`debiyatinda onin` «Gu`lsa`nemnin` bu`lbili», «Qon`irawli qozi» ha`m «Aqilli ku`shik», «Sazan baliq» ha`m geypara satiraliq qosiqlari bar. Bunnan basqa da «Farxad» (No`kis, 58-j) «Jan`a jumbaqlar» (N-61-j), «Aqlig`im» (N-65-j) kitaplari basip shig`arildi. Shayirdin` 1969-jili «O`tesh o`jet» atli kitabi jariq ko`rdi.

2-soraw. Ol balalar ushin jazilg`an shig`armalarinda Watan temasin arnawli oring`a qoydi. «Balalarim» qosig`inda balalardin` ha`zirgi baxitli zamanda «O`mir baqshasinin` pal maniz gu`li» ekenin, olar ushin barliq jol ortaliq, endi olarg`a ta`rtipli, til alg`ish dos bolip oqiwi za`ru`rligin uqtiradi.

S.Nurimbetov balalar turmisinan poema da jazdi. Onin` G`FarxadG` poemasi jaslardin` mekteptegi, u`ydegi turmisin su`wretleydi. Poemanin` bas qaharman - Farxad degen oqiwshi. Ol jaslayinan erke, shataq, o`jet o`sti. Sonin` na`tiyjesinde sabag`inanda u`lgere almaydi. Mine, shayir usi uaqiyanin` sebebin sheship beriwge poemanin` syujetin qurg`an. Ata-ana, mektep, o`zi menen birge oqiytug`in oqiwshilar Farxadtin` ha`reketin ashiwg`a poemada bastan ayaq qatnasadi. Shayir qaharmandi jeke ta`tipylemesten,onin ha`reketin ko`pshiliktin` arasinda ko`rsetedi.

Farxad tek ta`rtipsiz oqiwshi emes, sonin` menen qatar ol oqiwg`ada da u`lgere almaydi. Mektepke geyde barsa, geyde barmaydi.

U`yine kelse sabag`in tayarlamaydi. Sabaqti joldaslarinan ko`shiredi, o`zi basin isletpeydi. Bir ku`ni Saliyma Farxadqa o`zi shig`arg`an sabag`in ko`shirip aliwg`a bermey, o`zin` isle dep aqil beredi. Sonda Farxad dosliq ken`esti tu`sinbeydi.

Farxad ne bolsa sog`an o`kpeshil, ashiwshaq, kekshil- bunin` ba`ri onin` erke o`skenliginen, jaslayinan onin` betine hesh kim qarap so`ylemegenliginin` na`tiyjesinin` juwmag`i. Ol doslari jaqsi so`z aytsa o`kpe etip, olarg`a jamanliq oylaydi. Bir ku`ni diywali gazetada o`zin ko`redi. Usinnan keyin ata-anasi balag`a na`zer awdaradi, oni aqlaw astina aladi. Bala ta`rbiyasi ba`rinen burin ata-anag`a baylanisli. G`Uyada ne ko`rsen`, ushqanda soni ko`resen`G` deydi xaliq. Bul biykarg`a aytilmag`an. Bala jaslayinan neni ko`rse, alg`an ta`rbiyasi ha`mme waqit ta`sirshen` keledi. Birge oqiytug`in joldaslarinin` ha`m ata-anasinin` ta`sirinin` na`tiyjesinde balanin` minezi o`zgeredi. Endi ol bayag`iday emes, o`zin basqasha jan`a ortaliqta sezedi.

O`zgeris balada.

Sezildi og`ada.

Tazalig`in ko`rsen`.

Raxmet dersen`.

Pu`tkilley azada.

S.Nurimbetovtin` «Farxad» poemasi bala ta`rbiyasina arnalg`an ideyaliq jaqtan salmaqli shiqqan shig`armalardin` biri. Poemada bu`gingi oqiwshinin` turmisindag`i qarama-qarsiliqlar isenimli detal`lar arqali sheshiledi. Qaharmannin` turmisi real waqiyalar, ha`reketler arqali su`wretlenip, oqiwshini isendirip otiradi. Poemanin` basindag`i unamsiz minez, poemanin` son`inda unamli minezge o`sip jetilisedi. Bul ma`selelerde avtor mekteptin`, sem`yanin` rolin ayriqsha sizip ko`rsetedi. Jaman bolip hesh kim tuwilmaydi, ba`ri de ta`rbiyag`a baylanisli o`zgerip otiradi degen duris sheshimge kelgen.

Balalarg`a arnalg`an poemalardin` mazmuni ha`r qiyli. Bireulerinde oqiw, ta`rbiya jumisi so`z bolsa, ekinshisinde shopan balasin qirag`i ko`zliligi, zeyinligi jirlanadi.

«Farxad» poemasin qisqasha mazmuni ta`rtipsiz balalardi ko`pshiliktin` duzetiwi, dosliq, joldasliq ja`rdem beriwi so`z etiledi.

S.Nurimbetovtin` kishi ha`m orta mektep jasindag`i balalarg`a arnalg`an «Aqlig`im» kitabi buring`i geypara shig`armalarina qarag`anda jetilisken, sezimtalli, joqari ko`rkemliligi menen tematikasi waqiyalardi su`wretlew sheberligi, tilinin` suliwlig`i jag`inan ko`zge tu`sedi. «Aqlig`im» kitabindag`i shig`armalar balalardi Watandi, miynetti su`yiwge, aqilli boliwg`a, jaqsi oqiwg`a shaqiradi. «Sur qozi» qosig`inda adamlar sur qozini ko`redi, og`an su`ysinedi ha`m oni bag`iw ushin miynet etiwge talpinadi.

Shayir «Avtobusta», «Xaliq aytqandi men aytsam», «Dos aqilli», «Muz u`stinde», «Asqinlag`an an`shi bala» qosiqlarinda balalarg`a jaqsi na`siyatlar eredi: avtobusqa minsen` jol haqin`di to`le, xaliqtin` aytqanin tin`lasan` xizmet et, aqilli bol, jamanliq etpe, xaliqqa jaqsiliq et, ata-anan`di qa`dirle, qin`ir bolsa, o`tirik so`yleme, shalag`ay bolsa,jaqsi baha alip oqi, barliq isin` shag`inda bolsin, namisin`di saqla, menmen, tentek bolsa, xalqin` menen birge bol:

Xaliq penen baylanis.

O`zin`di bo`lek gizneme.

Xaliq isine aylanis.

Xaliqsiz baxit izleme

dep na`siyatlaydi.

S.Nurimbetov kishkene g`ana jen`il ha`zillerdi balalar a`debiyatina kirgizgen jan`ashil shayirlarimizdan. Onin` azg`antay bolsada balalar xarakterine qarap aytilg`an ha`zilleri tentek balalarg`a ta`mbi, pa`ndw-na`siyat boladi. Shayirdin` usi kishkene g`ana ku`lki tuwdiratug`in ha`zillerine siqaq penen ha`zil juplasip kelip, balalardin` jas o`zgesheligine qaray belgili unamli ma`ni tuwdiradi. Bul ha`zil qosiqlar arqali balalardi aylandiriwg`a mu`mkinshilik beredi. Haqiyqatinda da shayirdin` tutqan joli balalarg`a jaqsi tilekte turadi. Onin` «Tosanbay ha`m Tezbay» inda eki bala boladi. Tosanbay qasinan o`tip baratirg`an Tezbayg`a: «Janin`a zor bere berme, Mendey ha`zdi oyla» dep tosan ju`riwdi ken`es eteji. Og`an Tezbay: «Ha`zliktin` o`zi-tezlikpe»:

«Tosanliqta azap bar.

Ha`mme oni mazaqlar.

Tosanlasan` jetkermes

Maqset etken uzaqlar

Sonliqtan men Tezbayman

Tezligimnen jazbayman»-dep tamamlaydi.

Bul tek balalar ushin ku`lkige aytilg`an ga`p emes, shayirdin` u`lkenlerge de ta`sirli. Tosanbay menen Tezbayg`a usap, shayirdin` aytajaq oyin oqiwshig`a da`l jetkeretug`in ug`imlardi tabiwdin` o`zi de shayirdin` aytajaq oyin oqiwshig`a da`l jetkeretug`in ug`imlardi tabiwdin` o`zi de shayirdin` balalar qosiqlarindag`i sheberlikti da`lilleydi.

Shayir ko`pshilikke waqittan artta qalmawdi ma`sla`ha`t etedi. Geyde balalar tosinnan tabilg`an oylari menen u`lken adamlardida oylandirip taslaydi. Misali «Qiziq sorawg`a» qosig`inda:

- Adam balasi bo`bek,

Qoyan balasi go`jek,

Tawiq balasi sho`je,

Pishiq balasi ne a`je?
Mal balasi buzaw,

Qoy balasi qozi-aw

Tu`ye balasi bota,

Tu`lki balasi ne ata?!

Bul sorawlar ha`r bir balani oylandiradi, onin` qiyal su`riwinin` ken`eyiwine, turmisti biliwge qumarlig`ina unamli ta`sir jasaydi.

Shayirdin` ko`p g`ana qosiqlari turmistin`, ta`biyattin` sirlari haqqinda oylandiradi, qiyallarg`a bo`leydi, berilgen sorawg`a juwap tabiwg`a ma`jbu`rleydi, jaqsi islerge erisiw haqqindag`i qiyallarg`a talpindiradi.

Onin` balalardin` dun`yani ha`r ta`repleme oylawina, sana-sezimi ha`m oylawinin` o`siwine ta`sir jasaytug`in jumbaqlari xaliq xojalig`inda orin alg`an jan`aliqlar menen tig`iz baylanista do`rewi arqali ayriqsha orin tutadi. Bular o`z da`wirinde do`rep atirg`an jan`a jumbaqlar bolip tabiladi. Ayrimlari xaliq arasinda ken` taralg`an:

Jaqinda payda bolg`an qus,

Jerdin` ju`zin shalg`an qus,

Bizin` elde er jetip

ayg`a uship qong`an qus (Raketa).

S.Nurimbetovtin` jumbaq jaziwg`a sheberligi sonda, ol zattin` da`l o`zin, turmistag`i xizmetin, sipatin aynitpastan bere alatug`in obrazlardi taba biliwinen ko`rinedi. Shayir turmistag`i jan`aliqqa sezgirlik penen qaraydi. Ha`r qanday jan`aliq onin` o`z ju`reginde qosiq yaki jumbaq bolip shig`adi.

S.Nurimbetovtin` balalar a`debiyatina qosqan u`lesi tosinnan bolg`an waqit emes. Al, balalarg`a arnalg`an qosiqlarinin` ko`pshiliginde derlik xaliqtin` bay auizeki do`retpelrinen ken` paydalanip, oni jazba a`debiyatimiz benen baylanistirip, fol`klorliq su`wretleniw qurallarinan da sheber jazilg`an qosiqlar, til baylig`inan da ken` paydalanip, waqiyalardi qiziqli etip su`wretlep beredi. Sonliqtanda S.Nurimbetov penen A.Dabilovti qaraqalpaq fol`klorinin` bay g`a`ziynesinen bu`gingi a`debiyatqa u`lgiler kirgizgen, fol`klor menen jazba a`debiyatti baylanistiriwshi «da`neker» shayirlardan boldi dep ayta alamiz.
TAYaNISh SO`ZLERI:

1. Poema - grek so`zi - qosiq penen jazilg`an ko`lemli shig`arma. Poema bayanlaw tu`rinde, soraw-juwap tu`rinde, syujetti, syujetsiz boliwida mu`mkin. Qaraqalpaq a`debiyatinda poemanin` u`lken tu`rine da`stanlar kiredi

2. Fel`eton - (frantsuzsha - qag`az ma`nisinde) Turmistag`i unamsiz na`rselerdi a`shkaralap ko`rsetiwshi da`lme-da`l faktlerge tiykarlang`an a`debiyattin` publitsistikaliq janrinin` bir turi

3. Ha`zil qosiqlar - qaharmanlar minezindegi ku`lkili na`rseler tuwrali yumorliq sipatta poeziyaliq tu`rde jazilg`an ko`rkem shig`arma.

QADAG`ALAW SORAWLARI:

1. S.Nurimbetovtin` toplamlari haqqinda

2. Shayirdin` qanday yumor-satiraliq qosiqlari bar?

3. Shayirdin` «Baxtiyar» da`staninin` ideyaliq mazmuni?

4. Shayirdin` «Xanalaslar» shig`armasindag`i qatnasiwshi obrazlar?
Tema: T.Jumamuratovtin` balalar a`debiyatindag`i orni.

JOBASI:

1. T.Jumamuratovtin` o`miri ha`m do`retiwshiligi

2. Shayirdin` satiraliq qosiqlari

3. Shayirdin` ertek-poemalari

A`debiyatlar

1.I.Qurbanbaev Qaraqalpaq balalar a`debiyati tariyxinin` ocherkleri. No`kis 1988- j

2. S.Axmetov Qaraqalpaq poeziyasi No`kis 1988 j

3. XX a`sir Qaraqalpaq a`debiyati No`kis 2000 j

4. Qaraqalpaq a`debiyati N., 1979j

5. I.Qurbanbaev. Karaqalpaq balalar a`debiyati N., 1992-j

1-soraw. T.Jumamuratov 1915-jili Moynaq rayoninin` Aqda`r`ya awilinda tuwildi. Ol jeti jasqa shiqqanda a`kesi qaytis bolip, anasi menen qaladi. Ol da`slep eski mektepte, son` rus mektebinde oqiydi. Tashkent qalasina barip joqari oqiw orninda oqiydi. Awilina kelip mug`a`llim bolip isleydi. Moynaqtag`i G`Qizil baliqshiG` gazetasinin` redaktori boladi. Ol sonin` ala radio esittiriwde, respublikaliq gazetalarda isleydi 1954-jildan baslap Jaziwshilar awqaminin` ag`zasi. Bir neshe ret «Hu`rmet gramotalari» menen nagradlanadi. Respublikaliq Berdaq atindag`i ma`mleketlik siyliqtin` laureati boldi.

Xaliq shayiri T.Jumamuratov jas waqtinan baslap xaliq awizeki a`debiyatinan na`rlengen shayir. Ol xaliq da`stanlarin, erteklerin, qissalarin, qosiqlarin qizig`iwshiliq penen oqiydi ha`m tin`laydi. Ol xaliq do`retpelerin ha`m tuwisqan xaliqlar a`debiyatin oqiw, u`yreniw arqali sana-sezimin, oy-o`risin ken`eytedi. Ozindegi qosiq jaziwg`a bolg`an uqipliliqti arttiradi. Ol dun`ya a`debiyatinin` en` jaqsi shig`armalarinan na`rlenedi ha`m o`zi de sol shig`armalardin` ayirimlarin ana tiline awdarma isleydi. Bulardin` ba`ri shayirdin` shig`arma jaziwdag`i sheberligine unamli ta`sir jasaydi.

Moynaq rayoninda jasag`an T.Jumamuratov o`zinin` en` da`slepki shig`armalarin usi jerde jazdi. Onin` qosiqlari feletonlari, ocherkleri Myonaq rayoninan shig`atug`in «Qizil baliqshi» gazetalarinda basilip turdi. Ol 1950 jilg`a shekem rayonliq ko`lemdegi belgili jaziwshi boldi 1950 jillardin` basinan baslap Respublikaliq arenada tanila basladi.

T.Jumamuratov birinshi qosiqlar jiynag`i «Ju`rek muhabbati» 1956 jil/. Ko`lmi basilip, sheberligi jetilisip kiyatirg`an shayir ekenligin ko`rsetti, sebebi bul uristan burin qosiqlari baspa so`z betinde shig`ip turg`an shayirdin` birinshi toplami edi. Usi toplam shig`iwi menen ol ko`pshilik arasinda qizig`iwshiliq tuwdirdi. Shayirdin` usi toplamg`a kirgen lirikaliq ha`m yumor-satiraliq qosiqlari iqshamlig`i, ko`rkemligi menen qiziqtiradi. Ol qosiqlarinda qanday temani so`z etse de o`z oyin, sezimlerin ta`sirli etip oqiwshig`a jetkere aldi.

T.Jumamuratov o`z da`wirinin` jirshisi. Onin` lirikaliq qosiqlarinin` lirik qaharmanlari o`z zamanlaslari bolip esaplanadi. Turmista qanday o`zgeris bolsa, onin` shig`armalarinan orin aldi. Shayirdin` do`retiwshiliginin` turmis penen baylanisi rawajlanip atirg`anin onin` G`Menin` zamanlaslarimG` (1961j) toplamina kirgen shig`armalari da`lilleydi.

Shayirdin` «Da`wran juldizlari» toplamina (1962-jil) rubayatlari, qosiqlari ha`m awdarmalari kirgen. Usi jiynaqtag`i ko`pshilik rubayatlari ha`m qosiqlari ko`rkemligi jag`inan da, mazmuni jag`inan da biraz to`menirek jazilg`an.Tiykarinan alg`anda shayirdin` «Ka`ramatli tulg`a» toplamina kirgen qosiqlardin` ko`pshiligi derlik xaliqlar dosligi temasina arnalg`an.

Onin` «Tolqinda» qosiqlar toplamina (1970j) son`g`i jillari jazg`an qosiqlari menen awdarmalari engen. Bul kitabi ushin Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketlik siyliqtin` laureati boldi. Shayirdin` bul toplaminda qisqa qatarlar menen sezimin`di silkindirgendey qosiqlar ko`plep ushirasadi.

2-soraw. T.Jumamuratov do`retiwshiliginde yumor-satira ku`shli bolip keledi. Onin` «Menin` zamanlaslarim» toplamina siyasiy, granjdan-liq lirikalari menen qatar, yumor-satiraliq qosiqlarinan:

«Qosiq haqqinda qosiq», «Ma`sma`mbettin` tu`si», «Allamurat a`lpayim», «Ton menen to`beles», «Kritikashil basliq», «Ta`pberdi» h.t.b. kirgen.

Shayirdin` satira ha`m yumor jaziwg`a sheberligin og`an o`zinin` beyimliliginde, waqiyani janli su`wretley aliwinda, aytajaq oydi, sezimdi shashiratpay qisqa qatarlar menen nishang`a da`l tiygiziwinde, poetikaliq ko`rkemlik penen bere aliwinda dep qaraw kerek. Onin` yumor-satiraliq qosiqlari qsiqa, aniq, konkret jaziladi. Ol yumor-satiraliq qosiqlarin kimge arnasada, sog`an o`zine ilayiq, tek sol adamnin` o`zine tiyisli so`z tawip ayta aladi. Demek, shayir bir adamnin` minez-qulqin, ha`reketin, adamgershiligin, su`wretlew arqali, ja`miyettegi sonday ju`zlegen adamnin` minez-qulqin, ha`reketin, adamgershiligin qulki etedi. Bul qosiqtin` salmaqlilig`in, ta`sirshen`ligin ku`sheytedi. Misali onin` «Ta`pberdi» qosig`i basilip shiqqanda bul qosiqtin` kim tuwrali jazilg`anlig`in ha`mme erten`ine aytip ju`rdi. Qosiqta so`z etilgen adamnin` kim ekenligi yamasa adresi jazilmasa da uakiyani su`wretlew, adam minezin sheber beriw, onin` ha`reketi menen ko`rsetiw arqali shayir ol adamnin` nag`iz qu`lkili obrazin jaratadi.Shayir «Allamurat a`lpayim» degen qosiqta Allamurattin` qarawindag`i adamlar menen saplasatug`in,basshi bolg`an son` tek o`zin dana tutip, basqalardi nadan sanaytug`in turpayi minezin sinasa, al G`Ma`spa`mbettin` tu`siG` degen qosig`inda hadal miynet etiw ornina o`z ha`melinen paydalanip ku`nde ma`s bolip ju`rgen, bizin` ja`miyetimiz ushin jat adamnin` qilig`in su`wretleydi. T.Jumamuratovtin` yumor-satiralarinin` adamg`a ta`sirshen`liginin` tag`i bir siri, ol qosiqlarinda turmisimizda ushirasatug`in tiplik waqiyalardi mazmun etip aliwinda ko`rinedi. Shayir shig`armalari isenimli shiqqan. Demek, shayir o`zi u`yrengen minezdi, o`zine tanis waqiyani qosiq etedi. Ol «Bir dukanshi jo`ninde» satiraliq qosig`inda satiwshinin` iplasliq ha`reketlerin a`shkaralaydi.

3-soraw. T.Jumamuratov shig`armalarinin` tematikasi ken`. Onin` shig`armalarinda balalardin` bir-biri menen dos boliwi, bir maqsette watanimizdi gu`llendiriwge u`les qosiwi, bilimli, aqilli boliwi siyaqli ideyalar basim bolip, olar sheber tilden jirlanadi. Shayirdin` balalar a`debiyatina qosqan tiykarg`i sawg`alari «Ananin` kewli ballada» //Tan`lamali shig`armalari N., 1967-j//, «Kiyiktin` eki ilag`i» //Sonda 147-b), «Bala tuwrali so`z» /sonda 172-b), «Tirna menen jilan» //sonda 173-b), «Padashi g`arri, aqilli bala ha`m qa`siyeti ga`whar tuwrali ertek» /sonda 181-b/.

T.Jumamuratov proza janrinda da balalarg`a qiziqli gu`rrin`ler jazdi. Misali: «Baliqshinin` balasi», «Muhabbat siri», «Sirg`anaqshi bala» gu`rrin`lerin atap o`tsek boladi.

Shayir xaliq erteklerinin` tiykarinda jazilg`an poemalarinda waqiyalardi shashiratpay iqsham etip beredi. «Tirna menen jilan» ertegi balalardin` oqiwg`a iqlas qoyiwinda belgili orin iyeleydi. Ertektin` kirisiwinde shayir:

Balam sira` ha`dden aspa.

Hu`rmet kerek g`arri jasqa.

Jaslayinnan a`depli bol.

Jamanliqqa ayaq baspa.

- dep na`siyat beredi. Ertekte bir ko`ldegi suwda haywanlardin` taza qanin sorip, azap bergen uw jilandi ko`rgen tirna oni qorqitadi. Koriqqan jilan tirnani ko`termelep, maqtap jarasiqlanip qonaqqa shaqiradi. Tirna endi jilan basqalarg`a azap bergendi qoydi dep oylaydi. Tirnag`a aspang`a sa`wirmelekshi ekenin aytip, tirna kelisim beredi. Ol jilandi ayag`ina orap ushadi. Jilan jamanliq oylap tirnag`a tisin batirip, alqiminan oraydi. Tirna jilannin` niyetin bilip, silikinip tu`sirip jiberedi, jilan tasqa tu`sip o`ledi. Bunnan shayir geypara dushpanlardin` jaqsiliqqa jamanliq etetug`inin balalarg`a na`siyatlamaqshi boladi.

Shayirdin` ertek poemasinin` biri «Padashi g`arri, aqilli bala ha`m qa`siyetli ga`whar tas haqqinda ertek», «Kiyiktin` eki ilag`i» shig`armalari esaplanadi. Bul eki poema da mazmun jag`inan, kompozitsiyaliq qurilisi menen o`zgeshelikke iye bolg`ani menen tu`ri ha`m bayanlaw usili jag`inan bir-birine jaqin.

«Ka`siyetli ga`whar haqqinda ertek» o`tken zaman waqiyalari arqali eki bas qaharman - g`arri ha`m Aqilbek degen balanin` obrazi ashiladi. Poemada bunnan basqada qatnasiwshi- personajlar bolip, biraq olar usi eki obrazdi toliqtirip otiradi.

Poemada g`arri joqshiliqti, kemtarliqti ku`n keshiredi. Onin` o`miri baylardin` malin bag`iw menen du`zde, kisi esiginde o`tedi. Bir ku`nleri mal bag`ip ju`rip qa`siyetli ga`whardin` u`stinen shig`adi. Al oni aladi da turmisi jaqsilanadi. Ga`whardin` sebebinen g`arri baydin` eziwshiliginen qutiladi. Bul ga`whar Aqilbektin` a`kesi Sha`riptin` g`o` jil jer qazip endi jettim degende jaw qolinla o`lip ketenin tastin` o`zi aytadi ha`m o`zinin` g`arrig`a miyras bolg`anin da aytadi.

Poemada negizinen balalar turmisi so`z etilip Aqilbek jas bala solay bolsada poemada ziyrekligi, uqiplilig`i, aqillilig`i, batirlig`i menen o`z joldaslarinan ayirilip turadi. Ol jaslayinan turmis azabina duwshar bolip, elin jaw shawip, a`kesi o`ledi. Aqilbek tu`skinlikke tu`spesten wayran bolg`an eldin` keleshegin oylaydi. Balalardi jiynap, basshiliq etedi, urista jaralang`anlarg`a ja`rdem etedi, xalqin jiynap, diyxanshiliq etip, bag` ko`gertedi,eli abadanlasadi.

Avtor poemada Aqilbektin` obrazin jeke ko`rsetpesten, oni balalardin` ha`reketi arqali ashadi. Islenip atirg`an islerdin`, eldin` turmisinin` o`zgeriwi de Aqilbektin` basshilig`inda iske asadi.

Poemada Aqilbektin` obrazin toliqtiriwshi basqada epizodlar ko`p. Eldegi tartis ma`seleler onin` aqillig`i menen sheshiledi. Misali: G`arrinin` mallarin u`sh balasiana ja`njelsiz duris bo`listirip beriw, a`kelgen juz shibig`ina da duris juwap beriw h.t.b. poemada Aqilbek obrazi ha`zirgi jas a`wladlarg`a u`lgi bola aladi. Ondag`i tuwg`an jerge bolg`an patriotizm, elge su`yiwshilik, joldaslarina bolg`an adamgershilik, keleshekke bolg`an gumanizm shin ma`nisinde adam sipatinda tanitadi. Jas bolsa da ol miynettin` arqasinda baxitqa, hu`rmetke erisedi. Ol o`zinin` uqipli-g`i menen ha`mmenin` keulinen shig`adi. “arri da o`lerinin` aldinda qa`siyetli ga`whardi o`z perzetlerine bermesten, Aqilbekke qaldiradi.

Poemada Aqilbek obrazin do`retiwde negizinen qaraqalpaq xalqi an`izlari, ertekleri jatsa, rus a`debiyatindag`i A.Pushkinnin` «Baliqshi menen baliq haqqinda ertek», K.Chukovskiydin` «Doktor Aybolit» poemasi menen uqsasliqqa iye. Demek shayir Aqilbek obrazin do`retiwde tek o`tken turmisti emes, bu`gingi turmisti da u`yrengen ha`m juwmaqlastirg`an. Poemada Aqilbek obrazi tiplik obraz da`rejesine ko`terilgen.

Shayirdin` G`Kiyiktin` eki ilag`iG` poemasi da balalarg`a arnalip, bunda Rozim atanin` aqlig`i Ja`miyet kiyik bag`ip o`sirip, fermag`a beredi. Olardi bag`iwg`a balalardi jiynap, ot-sho`p tayarlaydi. Bir ku`ni ana kiyik qasqirdan eki ilag`in saqlayman dep ju`rip jaralanadi.

O`risin o`zgertip, basqa o`riske keledi de o`ledi. Eki quralay jetim qaladi. Ja`miyettin` atasi da`slep bireuin, son` ekinshisin uslap a`keledi. Eki quralay bir-birin tanip, su`ykesip jalasip, ot sho`p, suw ishedi. Bir ekeuide o`lgen ana kiyiktin` quralaylari edi. Ja`miyet atasi menen birge olardi o`siredi. Balanin` sharwashiliqta zootexnik bolaman degen maqseti bar. Atasi Rozim , a`kesi Jiyen balasinin` maqsetine jetiw ushin barliq imkaniyat jaratadi. Shayir poemada haywang`a da g`amxorliq kerekligin so`z etedi. Balalardi sharwashiliqti rawajlandiriwg`a, haywanlardi ku`tiwge shaqiradi.

Shayir o`zinin` balalarg`a arnalg`an poemalari, qosiqlari, timsallari menen balalar a`debiyatinda orni gireuli. Onin` shig`armalari balalardi eldi, xaliqti su`yiwge,dosliiqqa ta`rbiyalaydi.

TAYaNISh TU`SINIKLERI:

1. Gu`rrin` - turmisti iqsham ha`m qisqa tu`rde sa`wlelendiretug`in prozanin` povest`ten kishi janoliq tu`ri

2. Qaharman - shig`armada waqiyani alip ju`riwshi, shig`armanin` tiykarg`i ideyasinin` ashiliwi ushin xizmet etetug`in personaj

3. Obraz - fol`kloorda, a`debiyatta turmis haqiyqatlig`in ko`rkem tu`rde su`wretlew ushin tanlang`an adam xarakteri

QADAG`ALAW SAWALLAR

1. T.Jumamuratovtin` didaktikaliq qosiqlari:

2. Shayirdin` poemalarinda balalar obrazinin` jasaliwi

3. Shayirdin` satiraliq qosiqlarinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti

Tema: 1960-1970-jillardag`i qaraqalpaq balalar a`debiyati

JOBASI:

1. Da`wirge qisqasha sipatlama

2.J.Seyitnazarov, A`.Seyitjanov, A`.Tajimuratov shig`armalarinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti

A`DEBIYaTLAR:

1.I.Qurbanbaev Qaraqalpaq balalar a`debiyati tariyxinin` ocherkleri. No`kis 1988- j

2. S.Axmetov Qaraqalpaq poeziyasi No`kis 1988 j

3. XX a`sir Qaraqalpaq a`debiyati No`kis 2000 j

4. Qaraqalpaq a`debiyati N., 1979j

5. I.Qurbanbaev. Karaqalpaq balalar a`debiyati N., 1992-j

1-soraw. 60-70-jillari qaraqalpaq balalar a`debiyatinin` ko`teriliw da`wiri boldi. Bul waqta gazeta-jurnallarda pikir alisiw ha`m a`debiy sin maqalalar a`dewir da`rejede rawajlandi. Balalar turmisin ko`rkem shig`armalarda ha`r ta`repleme qiziqli ha`m diqqatqa qonimli etip su`wretlew ma`selesi bas uaziypa bolip qaldi. Bul da`wirde balalar ushin rus ha`m o`zbek a`debiyatinan ko`p shig`armalar awdarma islendi. Ma`selen, rus jaziwshilarinan: S.Mixalkov, S.Marshak, Yu.Yakovlev, Visotskaya, o`zbek jaziwshi-shayirlarinan: Zafar Dier, Adham Raxmat, Fayziy h.t.b. da`wir jaslarina bilim beriw, olardi ta`rbiyalaw, paydali islerge tartiw ma`seleleri haqqinda shig`armalar do`rey basladi. Balalardin` jas o`zgesheligine qaray mektepke shekemgi, mektep jasindag`i, orta mektep jasinda ha`m u`lken mektep jasindag`i oqiwshilar ushin a`debiy shig`armalar o`z aldina kitap bolip basilip shig`arildi.

Bul da`wirde T.Qayipbergenovtin` «Mug`a`llimge raxmet» (N., 1956-j), «Sekretar`» (N., 1956-), S.Nurimbetovtin` «Farxad» (N., 1958-j), «Tu`lkishek» (N., 58-j), J.Aymurzaev «Jetimnin` ju`regi» (N-51-), M.Seyitnazarov «Ka`rim matros» (N-1955-j) «Jumbaqlar» ((N-57-j), A`.Ta`jimuratov «Paraxatshiliq kepterleri» (N-57-j), T.Ma`tmuratov «Ak terekpe, ko`kterek» (N-64-), T.Qabulov «Qara bug`a» «Qizg`anshaqlar» (N-64-65-j) I.Qurbanbaev «Jumag`ul mergen» (N-66-j) atli kitaplari joqari ko`rkemlik, jan`aliqa umtiliw sheberligi menen jazildi. Ha`r bir jaziwshi balalar a`debiyatina belgili shig`armasi, belgili qaharman arqali kelip qosildi. Edebiyatti janrliq jaqtan bayitti.

T.Qayiabergenovtiq «Mug`a`llimge raxmet» povestindegi Men`limurat mug`a`llim, Turdimurat, Gulay, Sa`rsenbaylari, M.Seyitniyazovtin` qosiqlarindag`i Ka`rim motrosti menen na`psiqaw pishig`i J.Seyitniyazovtin` gu`rrin`lerindegi Aysuliw, A.Bekimbetovtin` «O`mir jolinda» povestindegi Asqar ha`m Ziynebi, X.Saparovtin` «Jas usta» sindag`i Sa`rsenbay ha`m usi siyaqli shig`armalar menen qaharmanlar balalar a`debiyatinan ilayiqli orin aldi.

T.Jumamuratov o`zinin` bir neshshe poemalarin jazip, onin` «Ananin` keuli ballada» poemasinda balanin` anag`a bolg`an mexribanlig`i, ananin` balani du`n`yag`a keltirip ta`rbiyalawdag`i ulli miynetleri so`z etiledi.

Usi waqitlari ko`rkem so`z sheberi A.Dabilov orta ha`m joqari mektep jasindag`i balalar ushin «Bilimlen» qosig`in jazdi.

2-soraw. 60-70-jillardag`i balalar a`debiyatina salmaqli u`les qosqan shayir J.Seyitnazarov boldi. Onin` qosiqlarinin` o`zine ta`n stili - ol qosig`in balalardin` jas o`zgesheligine ha`m oylaw da`rejesine qaray jadi. Shayirdin` «Erlik» (1953), «Aysuliw» (1954), «Qirag`iliq» (1958), «Mektep bag`i» (1965), «O`mir gu`lleri» (1982), «kitaplarina kirgen qosiqlarinin` ko`pshiliginde balalardi miynetke ta`rbiyalaw sezimleri dosliq balalardin` oqiwi, ha`m miynet etihi jirlanadi. Shayirdin` «Mektep bag`i» kitanbinda kirgen qosiqlari ko`rkemlik jaqtan a`dewir jetilisken. Shayir «Aq ilaq» qosig`inda balani sharwashiliqqa u`yretiwdi niyet etedi. Onin` «Kishkene bag`man» qosig`inda O`mirbek degen balanin` miynetke bolg`an su`yiwshiligi, onin` is-ha`reketin su`wretlew arqali bayanlanadi. Bul qosiq jaslardi miynetke ta`rbiyalaydi 70-jillari balalarg`a arnalg`an ko`rkem a`debiy shig`armalardin` do`retiwshilerinen biri A`bdirazaq Seyitjanov. Onin` balalarg`a arnalg`an «Aq buzaw» toplami bar (N., 1957). Bul toplamg`a shayirdin` qosiqlari ha`m «Aq buzaw» poemasi kirgen. Onin` «Erinshek», «Jaqsi eken», «O`kpelew», «Tis doktori», «Maqtaniw» qosiqlarinda balalar turmisi ta`sirli etip su`wretlenedi. «Erinshek» qosig`inda Esen degen bala u`yge bergen tapsirmag`a tayarlanbaydi, erten`ine sabag`inan «eki» aladi. Usi waqiyani:

Erinsheklik adamg`a

O`mirinde dos bolmas

Erinshekti bahasi

«Eki» bolar «bes» bolmas.

Dep shayir ta`sirli juwmaqlaydi. Bala minezi, bala ha`reketi shayirdin` ko`pshilik qosiqlarinda jaqsi ashiladi. Bulardan basqada onin` «Velosiped», «Go`jeklerim» «Tazaliq qosiqlari bar.

Shayirdin` «Aq buzaw» poemasinin` qisasha mazmuni: Tog`ayda adasip qalg`an aq buzawdi balalar izlep tawip oni fermag`a aparadi. Poemada u`sh balanin` tog`ayg`a buzawdi izlep ketiwi, tawg`an menen uslay almay a`dewir boliwi, so`ytip ju`rgende kesh boliwi, mug`a`llimnin` balalardi ertip olardi izlep ketiwi Erkinnin` aq buzawdi a`kelip su`t beriwi ha`m balalardin` buzawlardi fermag`a tapsiriwi siyaqli qiziqli waqiyalar bar. Poema balalardin` mal asharwashilig`ina degen qizig`iwshilig`in arttiradi.

Shayir A`denbay Ta`jimuratovtin` 1950-jillari da`slepki qosiqlari baspadan shiqti. Onin` «Paraxatshiliq kepterleri» (1957) atli birinshi kitabi en` da`slep jariq ko`rdi. Onin` balalar turmisina arnalg`an bir qansha qosiqlari bar. Shayir «Menin` inim» qosig`inda balalardin` oqiwg`a degen qatnasin su`wretleytug`in epizodlardi beredi. Onin` balalarg`a arnalg`an qosiqlari belgili bir waqiyag`a quriliw menen qiziqli. Bul qosiqlarda balalardin` janli ha`reketi ashiladi. «Erlik» qosig`inda Dospannin`, «Eki dos» ta Alim menen Qa`limnin`, «Digildiktin` ha`ilesi» qosig`inda Abattin` «G`amxorliq» qosig`inda Ayshagul, Galya ha`reketleri, sonday-aq «Pishiq penen iyt qalay dushpan bolg`an» ertegindegi pishiqtin` iytke etken jamanlig`i da este qalarliq da`rejede su`wretlengen.

Shayirdin` ekinshi kitabi (1967) «Barliq ha`m Zarliq» dep ataladi. Shayirdin` ideyasi joqari, ko`rkemligi ku`shli, jan`a qosiqlari, ko`p plandi epikaliq shig`armalari bar. Onin` xaliq ertekleri motivinde jazilg`an «Sin`g`irlawiq», «Toyip ta sekiredi, ton`ip ta sekiredi» ertekleri bar. Shayirdin` «Toyip sekiredi, tonip ta sekiredi» ertekleri bar. Shayirdin` «Toyip ta sekiredi, tonip ta sekiredi» ertegindegi targ`il pishiq etine qan juwirg`an son` hesh na`rseni pisent etpey «o`zin jolbaris» sezinedi. Ol u`yin taslap du`zge ketip qaladi. Du`zde suwiqqa tonip o`ler halinda tishqanlardin` u`yin tawip aladi. Tishqanlarg`a tiymewge wa`de bereip u`yine kiredi. Jiling`annan son` esin jiyip, tishqanlarg`a topilis jasay baslaydi. Biraq maqsetine jetise almay o`lip ketedi. Waqiya erteklik formada bayanlang`ani menen ba`ri de turmisitag`i ayirim adamlardin` unamsiz obrazi.

Shayirdin` «Sin`g`irlawiq» ertegi ken` ko`lemli bolip, ertekte waqiyanin` rawajlaniwi, ondag`i qaharmanlar obrazinin` jasaliwi kompozitsiyanin` sheber quriliwi shayirdin` epikaliq shig`arma jaziwg`a uqiplilig`in ko`rsetti. Ertekte Sin`g`irlawiq obrazi tabisli shiqqan. Ol ha`melparaz ha`m jawiz. Ol patshanin` nadan, aq aqlig`inan paydalanip, o`zindey wa`zirine eldi taslap ketedi. Sin`g`irlawiq endi patshag`a jamanliq etiwdi oylaydi. Ol patshag`a marapat berip, ha`iylesino`tkermekshi boladi. Patshani an`g`a shig`iwg`a u`gitleydi, patsha aman qalip, oni shauip o`ltiredi ha`m ol g`arg`a-quzg`ing`a jem boladi. Sin`g`irlawiq obrazi arqali jawizliqti, ha`melparazliqti, qiyanetshilik`t, jalahorliqti a`shkaralaydi.

Shayirdin` balalarg`a arnalg`an «Zarliq ha`m Barliq» poemasi syujetlik qurilisi, tili jaslardin` jen`il oqiwina, twsiniwine iqshamlap jazilg`an.

Solay etip, 60-70-jillardag`i balalar a`debiyatinin` rawajlaniwi a`dewir da`rejede o`sti. Balalar ushin ken` ko`lemli ertek timsal, da`stan formasindag`i shig`armalar do`rey basladi. Sol waqittag`i jaziwshi-shayirlardan: T.Jumamuratov, A.Bekimbetov, X.Saparov, J.Dilmuratov,E.Tajimuratov, I.Yusupov h.t.b. shig`armalari sol da`wir balalar a`debiyatin a`dewir da`rejede bayitti.

TAYaNISh SO`ZLER:

1. Ertek - turmis waqiyalarin qisqa, iqsham syujetler arqali qara so`z tu`rinde bayanlap beriwshi auizeki shig`armanin` tu`ri

2. Erteklik stil` - Ko`rkem shig`armalardi turmis waqiyalarin ertek usilinda bayanlaw

3. Erteklik syujet - Jazba a`debiyat shig`armalarinda erteklik sipatqa iye fantastikaliq a`lementlerdin` qollaniliwi

QADAG`ALAW SAWALLARI

1. 60-70 jillardag`i balalar a`debiyatinda qanday janrlar qa`liplesedi

2.ol da`wirdegi qaysi jaziwshi-shayirlardin` shig`armalari menen tanissiz

3. 60-70-jillardag`i babalar turmisin sa`wlelendiriwshi en` jaqsi shig`armalar

Tema: T. Qayipbergenovtin` qaraqalpaq balalar a`debiyatindag`i orni

JOBASI:

1. T.Qayipbergenovtin` o`miri ha`m do`retiwshiligi

2. Jaziwshinin` balalarg`a arnalg`an gu`rrin`leri

3.T.Qayipbergenov povestlerinde jas o`spirimler turmisinin` sa`wleleniwi.

A`DEBIYaTLAR

1. Qaraqalpaq a`debiyati N., 1979-j

2. I.Qurbanbaev. Karaqalpaq balalar a`debiyati N., 1992-j

3. T.Ma`mbetniyazov Qaraqalpaq balalar poeziyasi ha`m onin` mashqalalari N., 1992
1-soraw. T.Qayipbergenov ha`zirgi zaman qaraqalpaq prozasinin` ko`rnekli uakili. Ol 1929-jili 7-mayda Kegeyli rayoninin` Chapaev atindag`i kolxozinda kolxozshi sem`yasinda tuwilg`an

1945-47-jillari ol Xojeli pedagogikaliq ushilishesinde oqidi. Oni pitkerip awilina mug`a`llim bolip keledi. Onin` da`slepki shig`armalar jaziwi usi mug`a`llim ju`rgen ku`nlerinen baslanadi. Ol da`slep qisqa qosiq, gazeta maqalalarin jazip shiniqti.

II jer ju`zlik uris baslaniwi menen ol turmis mashqalalarina aralasti. Sol jillari ol oqitiwshi, agitator, tabel`shik boldi. Ol o`zinin` o`mir bayanin G`Sekretar`G` povestindegi Atamurat obrazi arqali beredi 1950-jili To`lek No`kis pedinstitutinin` rus tili ha`m a`debiyati fakul`tetine oqiwg`a tu`sedi 1955-jili tabisli tamamlap, respublikaliq baspa so`z, radioesittiriwde isleydi.

T.Qayipbergenov ja`miyetlik jumislar menen birge o`z do`retiwshiligin rawajlandirdi. Onin` 1956-jili «Sekretar`» atli birinshi povesti shiqti 1958-jili «Mug`a`llimge raxmet» povesti, 1956- jili «Son`g`i hu`jim» romani 1961- jili «Bloknot so`yleydi» gu`rrin` ha`m ocherkler toplami, 1963-jili «Qaraqalpaq qizi»nin` I-kitabi, 1965-jili 2-kitabi menen «Uyqisiz tu`nler» povest`leri, 1968-jili «Maman biy a`psanasi» menen 1976-jili «Tu`siniksizler» ha`m «Baxitsizlar» romanlari pitkerilip, qaraqalpaq trilogiyasi jaraldi.

Ol «Qaraqalpaq qizi» romani ushin 1967-jili Berdaq atindag`i ma`mleketlik siyliqti, «Mug`a`llimge raxmet» povesti ushin 1971-jili Xamza atindag`i respublikaliq siyliqti aldi. Og`an 1974-jili Qaraqalpaqstan xaliq jaziwshisi degen hu`rmetli ataq berildi.

2-soraw. Jaziwshinin` balalar turmisinan jazilg`an gu`rrin`leri, povestleri arqali balalar turmisimenen teren`nen tanisasiz. Onin` da`slepki gu`rrin`leri 1954-jildan baslap gazeta - jurnal betlerinde ja`riyalana basladi. Onin` gu`rrin`lerindegi mektep, oqiwshi jaslar sho`lkemlerinin` jumisi menen birge balalardin` ja`miyetlik paydali iske qatnasi, oqiw protsessi ha`m mug`a`llimlerdin` oqiw ta`rbiyaliq xizmetleri tiykarg`i tematikasin quraydi.

Onin` gu`rrin`lerinin` tematikasi ha`r qiyli bolip, mektepti o`ndiris menen baylanistiriw. «Traktorshi» oqiwshilardin` ma`mlekettin` mu`lkin ko`z qarashig`inday saqlawi (Arza) oqitiw metodikasina tvorchestvoliq qatnast (Tartis) ata-anag`a hu`rmet (Isin so`zindey emes), jalqawlardin` qa`teligin du`zetiw (Aygul), Aljasiqtin` aqiri), siyaqli turmistin` tu`rli tarawlarina arnalg`an shig`armalari bar.

Onin` gu`rrin`lerinin` syujeti qisqa turmis epizodlarina qurilg`an. Onin` da`slepki gu`rrin`lerinin` ba`ri aqil-na`siyat, didaktikaliq xarakter tutip, avtordin` ideyaliq ko`z-qarasinin` turmis haqiyqatlig`in real su`wretlegenligin ko`remiz.

«Isin so`zindey emes» gu`rrin`inde oqiwshi To`rebay ata-analarg`a, awiriwlarg`a jolda, mektepte, gezlesken jerde ja`rdem beriwi, olardi hu`rmet etiwi kerek deydi. Al usi gu`rrin`de To`rebaydin` o`zi avtobusqa mingende o`zi otirip, anasina asilip turmastan jig`ilip ketesen` dep eskertedi. Gu`rrin` aqirinda To`rebaydin` islegen isi so`zindey emesldigi haqqinda juwmaq shig`adi.

«Traktorshi gu`rrin`inde» de Nurilla neshshe jildan berli traktorshi bolsada siyliq alip, ataq alip ko`rmegen Na`zigu`l jen`geydin` usi kemshiligin aytip ha`zillesken so`zi menen gu`rrin` baslanadi. Nurilla traktorshi bolg`anim sawatsizlig`imnan deydi jalg`iz uli Abdullani oqitip xizmetker etpekshi. Abdulla mektepti pitkerip traktorshi bolip islep u`lken tabislarg`a erisedi. Nurillani ju`zi jarqin bolip balasin alg`islaydi. Gu`rrin` nasiyat u`yretiw xarakterinde bolip, syujeti real turmis haqiyqatlig`inan alindi.

Jaziwshi o`zi oqip o`zinen kishkenelerdi oqitip ta`jriybe toplag`anliqtan onin` gu`rrin`lerinde qiyliy, jasalma waqiyalar joq. Onin` «Arza» gu`rrin`indegi (Bloknot so`yleydi N-1967) Abat penen Turdimurattin` obrazlari bir-birine usamaytug`ini menen ayriqsha. Tog`aydin` shetinde tuwip qalg`an ferma sawlig`inin` eki qozisin Abat paltosina orap shopan atasina a`kelip tapsiradi. Al Turdimurat kiymin pataslag`isi kelmey ketip qaladi. Turdimurat jaqsi oqiydi, biraq ja`miyetlik islerge jaqsi qatnaspaydi.

Jaziwshi shig`armada balalarg`a jaqsi oqiw menen birge ja`miyetlik jumislartsa da jaqsi qatnasiwdi na`siyat etedi.

Al To`rebaydin` obrazi arqali jaziwshi balalar arasindag`i ata-anag`a degen a`dep-ikramliliqti, g`amxorliqti ko`rsetiw ma`selesin ko`teredi. Bundag`i basli ma`sele gu`rrin`degi bolg`an waqiya emes, al balalarda ushirasatug`in diqqatsizliq, an`g`arsawshiliqti a`shkaralaw edi. «Traktorshi» gu`rrin`inde 10-klassti pitkerip traktorshi bolg`an Abdulla, «Pochtal`on kelgende» gu`rrin`indegi xat a`kelgen pochtal`onnin` Anarguldi de, mug`a`llim Uzaqbergenovti da quwantqanin ko`rip pochtalion bolaman dep arman etiwshi Qutlimurat rayatkom baslig`inin` orinbasari O`teshovtin` balasi Erbaydin` tergen 33 paxtasin 83 kg dep jaziwi, onda Erbaydin` qisiniw, a`kesinin` jiynalista ha`mme balalar paxtag`a bariwi kerek dewi menen balasin paxtag`a jibermewi ha`m gu`rrin`degi bir-birin qaytalamaytug`in obrazlar bolip tabiladi.

T.Qayipbergenov balalarg`a arnalg`an gu`rrin`lerinin` ko`pshiliginde olarg`a turmistin` ashshi-dushshisin o`zlerine tartirdi,jaqsi islerine quwandirdi, oni basqalarg`a u`lgi etti, al o`zleri jaman isler islep qoysa, o`zlerin o`kindiredi ha`m basqalardi jaman islerden qashiwdan ta`sirlendiredi. Jaziwshinin` gu`rrin`lerindegi obrazlardan Abattin`, Turdimurattin`, To`rebaydin`, Qutlimurattin`, Erbaydin` h.t.b. ha`reketleri gu`reske, jaqsiliq iske, turmisti biliwge qaratilg`an olar zaman ag`imina u`n qosiwg`a talaplanadi.

3-soraw. Jaziwshinin` «Sekretar`» (N-1958-j) povestinde uris da`wirindegi balalar turmisi su`wretlenedi. Ulken adamlar frotqa ketip, awilda kempir-g`arri, hayallar ha`m balalar qaladi. Awilda w-klass oqiwshi Atamurat jan`a waqittin` uaziypasin tu`sinip, oqiwshilardi ja`mlep, kolxoz jumislarina ja`rdem beredi, mallarg`a pishen oradi. Na`tijede komsorg Atamurat ha`mmesinen bilgish, teperish boladi. Al Serjan o`jetlikti qoyip, oqiw menen jumisqa aktiv qatnasadi. Atamurattin` ko`pshilik waqti armiyadan qaship kelgen Ataxannin` isin baqlawg`a ketedi. Ataxannin` balasi A`met a`kesine aziq aparip ju`rip, ku`nleri tu`sinip oni militsiyag`a tapsiradi. Povestte bunnan basqada Gulaysha, Qalbay, Erbay obrazlari qatnasadi.

«Mug`a`llimge raxmet» povestinde Turdimurat degen kishkene bala kolxozlasiw jillarinda awilg`a kelgen mug`a`llim Men`limurat penen u`yirlesiwi, og`an ja`rdem beriw waqiyalari tiykarinda rawajlanadi. Ol da`slep mug`a`llimnen qaship ju`redi. Jan`a turmis haqiyqatlig`i onin` mug`a`llimge degen ko`z-qarasin o`zgertedi. Mug`a`llim Turdimurat ushin keleshekke jol siltewshi haqiyqiy ustaz bolip, al Du`ysen molla urliq etip, o`tirik so`yleydi Povestte bala tili menen balalar dun`yasi, psixologiyasi, jan`a zaman haqqindag`i tu`sinigi sheber berilgen. Povesttin` tiykarinda turg`an na`rse-jan`a zaman shinlig`i, sol shinliqti iske asiriwshi mug`a`llim, ol ta`rbiyalag`an bala turadi.

Povesttin` qaharmanlari Turdimurat, Sa`rsenbay, Gulay, Serjan, Turdibay ha`m Men`limurat mug`a`llim. Povest`te obraz ta`biyg`iy turmis haqiyqatlig`inin` o`zinde ku`ta` a`piwayi izbe-izlik penen beriledi. Kaharman turmis haqiyqatlig`ina kem-kem sin`isip, o`zinin` ishki du`n`yasin, adamlar menen qatnasinda, turmis haqiyqatlig`inda aship beredi.

Men`limurat mug`a`llim obrazi balalar a`debiyatinda da balalar ustazi retinde basli qaharman. Onin` isi, minez-qulqi ja`miyetke qatnasi kishkene sha`kirtleri menen alip barg`an xizmetinde ko`rinedi. Ol elimizdin` da`slepki intelegentsiyasinin` uakili. «Mug`a`llimge raxmet» povesti kishkene Turdimurattin` mug`a`llim bergen bilimnen ko`zi ashilip, jan`a jamang`a, jan`a adam bolip adim atlawi, oni usi jolg`a salg`an a`diwli mug`a`llimine raxmeti, barliq adamlardin` da`slepki mug`a`llimge bergen alg`isi tuwrali waqiyalarg`a qurilg`an.

Solay etip, ha`zirgi qaraqalpaq balalar a`debiyatinda to`n`keristen buring`i eski mektep, onin` oqiwshilar kolxozlasiw da`wiri, uris jillari, da`slepki mug`a`llimnin` oqiwshilarg`a bilim beriwi h.t.b. siyaqli waqiyalar T.Qayipbergenov do`retpelerinen ken`nen orin alg`an.

TAYaNISh SO`ZLERI:

1. Povest`-ko`lemi jag`inan ortasha bolg`an bir neshe waqiyalar dizbeginen ibarat epikaliq shig`armanin` bir tu`ri

2. Gu`rrin` - turmisti iqsham ha`m qisqa tu`rde sa`wlelendiretug`in prozanin` povest`ten kishkene janrliq tu`ri

3. Proza - (latin tilinen tuwra, erkin ppkir bildiriw degendi an`latadi) A`debiyattin` turmis haqiyqatlig`in obrazlar ko`rkem qara so`z tu`rinde su`wretleytug`in janr.

QADAG`ALAW SAWALLARI:

1. T.Qayipbergenovtin` balalarg`a arnalg`an gu`rrin`lerinin` ideyaliq mazmuni

2. «Mug`a`llimge raxmet» povestindegi turmis shinlig`i ha`m balalar obrazi

3. «Sekretar`» povestindegi obraz jasaw usillari
Tema: A.Bekimbetovtin` qaraqalpaq balalar a`debiyatindag`i orni
JOBASI:

1. Jaziwshinin` do`retiwshiligindegi jas o`spirimlerdin` turmisin sa`wlelendiriwshi shig`armalar

2. Jaziwshi shig`armalarinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti

A`DEBIYaTLAR

1. Qaraqalpaq a`debiyati N., 1979-j

2. I.Qurbanbaev. Karaqalpaq balalar a`debiyati N., 1992-j

3. T.Ma`mbetniyazov Qaraqalpaq balalar poeziyasi ha`m onin` mashqalalari N., 1992

1-soraw. Aytbay Bekimbetov 1960-70-jillardag`i qaraqalpaq balalar a`debiyatina o`zinin` mazmunli shig`armalari menen salmaqli u`les qosqan jaziwshi.

Ol 1920-jili To`rtku`l rayoninda tuwildi.sol jerde oqip lawazimlardi isledi. II jer ju`zlik uris da`wirinde Watan ushin frontta xizmet etedi. Uristan son` No`kis, Taxiatash qalalarinda militsiya nachal`nigi bolip isledi. Oz do`retiwshiliginde ocherk, gu`rrin`, povest` romanlardin` avtori.

Jaziwshinin` «Auir ta`g`dirdi jen`iwshiler» (1957), «Sirli izler izinen» (1963), «O`mir jolinda» (1964), «Awir sinaqlar» (1966). «Qa`bir basinda» (1969), «Sunqarlar» (1969) povestlerinin`, «Gu`res» (1961), «A`jayip a`wladlar» (1967) romanlarinin` do`retiwshisi.

Jaziwshinin` «O`mir jolinda» povestinde turmista ushirasatug`in waqiya tiykar etip alinip, qaram-qarsi shiyelenisken eki ko`rinistin` qaharmanlarinin` obrazin jasaydi. Bul povesttegi Asqar, Ziynep, Sara, Mirza obrazlari 60-jillardag`i balalar a`debiyatindag`i belgili obrazlardan esaplanadi. Poveste Asqar qanshama qiyin ha`diyselerge ushirasa da ol o`mirden tu`n`ilmeydi, kerisinshe urliq etip jegen nannan, miynet etip, qawin tasisip jegen nanin anag`urlim jug`imli ekenin o`zinin` ta`jriybesinen-aq ko`rip isenedi.

Jaziwshinin` balalar obrazin do`retiwdegi tag`i bir o`zinsheligi sonda, onin` balalar psixologiyasindag`i ha`r tu`rli qubilislardi da`lme-da`l su`wretley biliwinde. Asqardin` urliq etkisi kelmeydi, biraq A`liydin` ma`jbu`rlewine ko`nbeske ilaji joq. A`liy Asqardi «liq» ettirip o`ltiremen dep qorqitadi. Oni aytpag`anda da Asqar o`z tamag`in o`zi tabiwi kerek edi. Ol Saranin` bergen awqatina toysa da kishkene qarindasi Ziynetin` u`yinde ash bolip otirg`anina o`kinedi.

Jaziwshinin` bala psixoogiyasindag`i bunday qubilmali, ha`r qiyli jag`daylardi waqiyalardi isenimli su`wretleydi. Asqar qolayin tawip Ziynepke awqat aparip beredi ha`m jaqsi adamlar tapqani haqqinda so`ylesedi. Asqar qarindasin oylaydi. Ol Ziyneptin` bir o`zi qalg`anlig`i haqqinda ko`birek oylaydi. Jaziwshinin` qaharmandi orinli oylandira biliwi waqiyag`a ta`biyg`iy bolip u`ylesken. Povesttegi waqiyalar Asqardin` turmisinda ushirasqan belgili shinliq waqiyalar sa`wlelengen. Ma`selen, Sara apa Asqardi qutqarip alip, u`yine a`keledi. Jaziwshi Asqardag`i balalaiq qa`siyetlerdi orinli tawip, turmistin` jaqsi yamasa jaman jaqlarin orinli asha bilgen. Jaqsi o`mir ushin Asqar ha`m Ziynepti gu`reske jollawi da isenimli waqiyalar tiykarinda su`wretlengen. Asqar turmis quwg`ininda ju`rip shinig`adi. Ol A`liy qiytardin` urliq etiwine ma`jbu`rlewine ko`nbeydi. Ekesi Ermanovtin` balalarimdi alaman degende Asqardin` ag`a dep ing`ayi awisiwi da, al a`kesinin` jurtqa ha`m balalarg`a ersi qilig`in ko`rgende, onnan jerkeniwi de ba`biyg`iy halat. Ol internattag`i turmisti da ko`rdi, u`lgili oqiwshi boldi. Biraq Ziyneptin` basqa internatqa jiberiliwi oni ta`shwishlendiredi. Asqardin` internatta Sadulla degen balanin` qin`irlig`ina shidamay to`belesiwi, balalar turmisinan aling`an ha`diyse. Shig`armada Asqar obrazi balag`a ta`n qa`siyetler menen sheber berilgen. Asqar ha`i Ziynep turmistin` un`qil-shun`qilin tu`sinip o`mir ushin gu`resip, Sara menen Mirzanin` da balasi bolip qaldi. Asqar menen Ziyneptin` jas o`zgesheligine sa`ykes ha`reketlerinde de, du`n`yag`a ko`z-qarasinda da o`zlerine ta`n qa`siyetler bar. Bularg`a qarama-qarsi etip u`lken jastag`i A`liy qiytardin` buziq ha`reketi ko`rsetilgen. Ol an`sat dun`ya tabiwdin` jolin oylaydi.

Povest`te ja`miyetimizdin` estiyarli adamlari qatarina Sara menen Mirza obrazlari a`piwayi ha`m isenimli waqiyalar tiykarinda jasag`an balalardin` ta`g`dirleri olar menen sabaqlas. Olar haqqinda niyetli adamlar, ishki dun`yasi taza, balalardi su`yetug`in joqari adamgershilikke iye. A`liy qiytar menen Ermanov obrazlari Sara menen Mirzanin` obrazlarina pu`tkilley qarama-qarsi sipatta aling`an. Eliy qitaylar menen Ermanovtin` ersi isleri de, kamaliwi da, shig`armada toliq waqiyalar menen berilgen.

2-soraw. A.Bekimbetov «O`mir jolinda» povestinen basqa «Awir ta`g`dirdi jen`iwshiler» (1957), «Sirli izler izinen» (1963) h.t.b. prozaliq shig`armalar jazip, sheberligin arttiriw na`tiyjelerinen keyin, do`relgen u`lken jastag`i balalar a`debiyati prozasinin` belgili shig`armalari qatarina jatadi. Bul povest` ishki psixologiyaliq keshirmelerin aship, oqiwshilardi joqari a`dep-ikramliliq ruxta ta`rbiyalawda u`lken a`hmiyetke iye.

Onin` do`retiwshiliginde «Awir ta`g`dirdi jen`iwshiler» povestinin` tutqan orni girewli. Bul povesttin` qaharmanlari erki ku`shli, moralliq jaqtan taza, ruwhiy bay adamlar. Olardin` ha`r biri adamlarg`a jaqsiliq etiwge, basqalardin` baxti ushin o`zin qurban etiwge tayar adamlar.

Jaziwshinin` «Gu`res» romaninda 1915-16 jillardag`i qaraqal-paqlardin` tariyxiy, sotsialliq turmislarina ta`n waqiyalardi su`wretleydi. Romanda usi da`wirdegi ko`terilis jag`dayi da su`wretlenedi.

«A`jayip a`wladlar» romaninda «Qiriq qiz»tin` jerlerin o`zlestiriw ushin bolg`an gu`res arqali qa`liplesken jan`ashil a`wladlardin` obrazin jasawdi basli maqset etip qoyadi. Patriotizm ha`m gumanizm ideyalarin shig`armanin` basli ideyasi etip qoyadi.

A.Bekimbetov qaraqalpaq balalar a`debiyatinda balaliq,jasliq da`wirlerin o`tkerip atirg`an qaharmanlari menen kelip qosildi. Onin` prozaliq shig`armalarinin` basim ko`pshiliginde balalar obrazlari salmaqli orin iyeleydi. Ol balalarg`a «Sunqarlar», «Ka`bir basinda», «Volodiyanin` tuwilg`an jerinde», «Awir sinaqlar» atli povest` ha`m gu`rrin`lerdi jazdi. Onin` bir neshshe shig`armalari rus, o`zbek, h.t.b. tillerge awdarma islendi.

TAYaNISh SO`ZLERI:

1. Ideya - /grekshe tiykarg`i oy, pikir) shig`armada atqariwshi yaki avtor ta`repinen aytilatug`in tiykarg`i oy-pikir, so`z etilgen waqiya boyinsha berilgen oylardin` jiynag`i

2. Leytmotiv - /nemisshe basli motiv) shig`armadag`i barliq waqiyalardin` rawajlaniwinan kelip shig`atug`in basli ideyaliq juwmaq. Bul shig`armanin` tiykarg`i o`zegin quraydi.

QADAG`ALAW SAWALLARI:

1. A.Bekimbetovtin` do`retiwshilik joli tuwrali mag`liwmat

2. Jaziwshinin` «O`mir jolinda» povestinde turmis shinlig`inin` beriliwi

3. Povest`tegi qaharman obrazlarinin` jasaliwi

Tema: X.Saparovtin` balalar a`debiyatindag`i orni

JOBASI:

1. X.Saparovtin` do`retiwshilik joli haqqinda

2. Shayirdin` balalarg`a arnalg`an qosiqlari

3.Shayir shig`armalarinin` tematikasi, ko`rkemlik o`zgeshelikleri

A`DEBIYaTLAR

1. Qaraqalpaq a`debiyati N., 1979j

2. I.Qurbanbaev. Karaqalpaq balalar a`debiyati N., 1992j

3. T.Ma`mbetniyazov Qaraqalpaq balalar poeziyasi ha`m onin` mashqalalari N., 1992

1-soraw. Ko`rnekli balalar shayiri X.Saparov 1932-jili tuwilg`an. Onin` da`slepki qosiqlar toplami «Na`lshe» 1959 jili basilip shig`arildi. Bul toplamg`a estiyarli adamlar ushin jazilg`an qosiqlar menen birge, balalarg`a arnalg`an qosiqlar da engizilgen.

Shayirdin` «Ayg`a uship barg`anda» (N-1970) degen fantastikaliq kitabi balalardin` kosmosqa qizig`iwshilig`in ortaliqtag`i haywanatlar haqqinda balalarg`a ko`rkemlengen tu`sinikler beredi (N-1973-j).

Sonday-aq «Menin` ku`nlerim» (KK-ib.N.1977) kitabina kirgen qosiq ha`m toplamlari balalardin` joqari a`dep-ikramli boliwina ta`sir etip, go`zzalliq sezimlerin oyatadi.

X.Saparovtin` «Quslar menen sirlasqanda» (N-1977) kitabindag`i qosiqlar kishi mektep jasindag`i balalarg`a arnalg`an, onda baslawish klass oqiwshilarina ortaliqtag`i quslardi, olardin` tu`r-tu`sin, ha`reketin tu`sindirip beredi.

Shayirdin` 1961-jili basilip shiqqan «Sheber qollar» kitabin orta mektep jasindag`i balalar quwanish penen ku`tip aldi.

Shayirdin` saylandi qosiqlari 1982-jili «Qaraqalpaqstan» baspasinda «Altin dawran» degen atama menen basilip shiqti. Bul balalarg`a shayirdin` sheberlik sirlarin poeziya tili menen jetkerip beriw edi. Sonday-aq X.Saparovtin` Moskvada «Detskaya literatura» baspasinda 1982-jili ju`z min` nusqada basilip shiqqan «Eger erterek tursan`iz» degen atamada shiqqan kitabi elimizdin` jas kitap qumarlarin o`zine tartti.

Shayirdin` «Watan sunqari» (KK-stan baspasi N-1984-j) kitabina onin` bir neshshe qosiqlari menen poemalari kirgen.

Shayirdin` da`slepki qosiqlar toplami bolg`an «Na`lshe» 1959-jili basilip shig`arildi. Bul kitaptin` birinshi betinen baslap-aq jas a`wladlardi ta`rbiyalaw, oqitiw ushin bolg`an ulli g`amxorliqlar jirlanadi.

Elbette, «Na`lshe» shayirdin` poeziyadag`i birinshi kitabi, kitapqa estiyarlar ushin jazilg`an qosiqlar da, balalarg`a arnalg`an qosiqlar da kirgizilgen.

2-soraw. X.Saparovtin` «Jas usta» (N-1961-j) poemasi oqiwshilar turmisinan alip jazilg`an poema bolip tabiladi. Poema mektep oqiw joybarina kirgizilgen qol miyneti sabag`inin` a`hmiyetine, onin` jas o`spirimlerge beretug`in paydasina, balalardi miynetke ta`rbiyalaw ma`selelerine arnalg`an.

Mektep mug`a`llimi mektepte ustaxananin` ashilg`anin, onda o`ner u`yrenemen degen ha`mme oqiwshilarg`a barliq mu`mkinshilikler bar ekenin aytadi. Kol miyneti sabag`i balalarg`a tek qa`niygelik berip qoymastan, olar arqali balalardin` xaliqliq iske u`les qosatug`inin da tu`sindiredi.

«O`nerlinin` qoli altin,

Degen so`z bar xalqimixda,

O`ner bilsen` shig`ar dan`qim,

Qiziq o`mir aldimizda».

Poemada Sa`rsenbay degen oqiwshi ustashiliqa iqlas qoyip da`slep ha`r qiyli zatlardin` su`wretin sizip, u`lgiler sizip u`yrenedi. Onnan son` ag`ashlardi jonip, da`slepki orinliq sog`adi. Birinshi isi unamli bolip shig`adi. Bul Sa`rsenbaydi, mug`a`llimin, ata-anasin quwandiradi. Ol ag`asinan aqsha alip qural-jaraqlardi satip aladi. Ko`p na`rselerdi sog`iwdi a`rman etedi. Ol kishkene buyimlardan baslap stol, orinliq, kiyim ildirgish, kishkene arbasha h.t.b. mu`lklerdi sog`adi. Ekesi A`dil balasinin` ustashilig`ina su`ysinip maqtanish etedi. Sa`rsenbay oqiwshilardi jiynap balalar baqshasina ha`r tu`rli oyinshiqlar sog`ip beredi. Ta`rbiyashi Gu`lim kelip o`z minnedarshilig`in bildiredi. Sa`rsenbay baqshadag`i balalardin` kishkene yashikler de sog`adi. Onin` doslari Nurjan, Kaljan, Elemes degen oqiwshilar da usta boladi.

Poemadag`i tiykarg`i qaharman Sa`rsenbay, ol a`piwayi diyxan balasi. Ol o`ner u`yrenedi. Mektep diywali gazetasina «Ca`rsenbay-jas usta» degen at penen shig`adi.

Solay etip «Jas usta» poemasi balalardi ja`miyetlik aydali miynetke u`yretiwge, o`ner u`yreniwge ta`rbiyalawda u`lken a`hmiyetke iye.

3-soraw. X.Saparovtin` da`slepki «Na`lshe» (1959), «Jas usta», (1961) kitaplarinan keyingi «Qurqiltay», «Baxitli balaliq» (1966) kitaplarina kirgen qosiqlari ko`rkemlik jasinan shayirdin` sheberliginin` o`skenin da`lilleydi. Shayirdin` qaharmanlarinin` ha`mmesi derlik mektepke shekemgi balalar menen mektep jasindag`i oqiwshilar.

«Qilqiltay», «Baxitli balaliq» kitaplarina kirgen shig`armalari-nin` tematikasi ha`r tu`rli. Onda belgili adamlar uatan, mektep turmisi, ja`miyetlik paydali miynet temasi basli orindi iyeleydi. Sonday-aq mektepke shekemgi kishkene balalardin` jas o`zgesheligine sa`ykes a`dep ikramli boliwg`a shaqiratug`in, olarg`a ayirim qubilislardin` ishki sirlarin tanitatug`in, aynalisindag`i ta`biyattan qisqa, iqshamli tu`sinik beretug`in qosiqlar da orin aladi. Bul baqshadag`i balalarg`a oqip beriw ushin ta`rbiyashilarg`a aytarliqtay ja`rdem beredi.

Shayirdin` shig`armalarina ta`n o`zgesheliklerdin` biri - Watan temasi. watang`a sadiq boliw, onin` barliq ma`npa`a`tlerine sherikles boliw, onin` gu`lleniwi ushin kishkenelerdin` u`les qosiwi - shayir shig`armalarinin` negizin quraydi. Shayirdin` «Qaraqalpaqstinim», «Hamza abad jollari», «Usturt otlari», «Ostik biz bala baqshada» qosiqlarinda balalardin` Watan su`iwshilik, jan ku`yer, dosliq sezimleri joqari yosh penen jirlanadi.

«O`stik biz bala baqshada» qosig`inda shayirdin` bala aqshadag`i oyinin, dem aliwi, basqa da ku`ndelikli rejimdegi islerin turmis ushin alda bolatug`in miyne etiw menen baylanistiradi. Bulardin` ha`mmesi Watannin` keleshegi ushin bolatug`in uqtiradi. Al «Xamzaabad jollari» qosig`inda O`zbekstandag`i Xamzaabadti balalarg`a ta`sirleydi. Balalarda ta`bi-yatti su`yiw sezimin oyatadi. Bul jerde «birligi bekkem polattay» xaliqlar-din` jasaytug`inin aytip balalarg`a tuwisqan xaliqlardin` uatani ekenin tu`sindiredi. Onin` «Quslar menen sirlasiw» kitabinda u`lkemizde jasawshi quslar, menen haywanlar olardin` minez-quliqlari haqqinda jazadi. Bul qosiqlar quslardin` o`zinin` atinan jazilg`an. Bunda quslardi, haywanlardi o`zleri so`ylep kim ekenin tirishiligin aytip beredi. Balalar buni ju`da` qizig`ip oqiydi.

X.Saparov shig`armalarinin` ishinde mektep temasi ayriqsha orinda turadi. Oqiwshilardin` en` basli uaziypasi oqiw. Oqiwshilar a`dep ikramli sawatli, talapshan` ha`m sezimtal boliwi kerek degen ideyani ko`redi. «Bes aldim» qosig`inda oqiwshi uaziypasina jaqsi tu`sinedi. Uy tapsirmasin orinlap, esaptan «5» alip, o`z u`stinde isleydi. Al, «Mektebim» qosig`inda oqiwshinin` mektebin jaqsi ko`retug`inlig`in, oni gu`llentiw ushin do`geregine na`lsheler ekenin haqqinda jazilg`an.

Al, «Taza kitap, da`pterim» qosig`inda oqiwshinin` kitap ha`m da`pterin taza saqlawi, oni qa`dirleytug`inlig`i o`z tilinen jirlanadi.

Ken` jaziq suliw daladay

Sumkamdag`i da`pterim

Uqipsiz salaq baladay

Kir qilmayman betlerin

Shayirdin` «Qurqiltay» qosiqlar toplamina kirgen «Metall», «Pal ha`rresi», «U`yregim», «Aq qoyan», «Tawiq» qosiqlari mazmunli, kishkene ug`img`a qurilip, ondag`i waqiyalar balalardin` o`z tilinen jirlanadi. Bul qosiqlar kishi mektep jasindag`i balalardi miynetke u`yretiw ha`m ta`rbiyalawda u`lken a`hmiyetke iye.

Shayir shig`armalarinin` tematikasi ha`r qiyli bolip, balalardi a`dep-ikramliliqqa ta`rbiyalawshi, adamlarg`a kishkenelerdin` de g`amxorliq etetug`inlig`i haqqinda da temalar bar. Shayirdin` do`retpelerinde kishi jastag`ilar ushin ku`lki-siqaq ma`nisindegi qosiqlar bar. Misali «Baxitli balaliq» kitabina kirgen «Uyaliw», «Gu`belek», «Terek penen gu`rrin`» h.t.b. qosiqlari bar. «Uyaliw» qosig`inda bag`din` ishindegi gu`ldi bir balanin` u`zgenin ko`rip shayir oni ayiplaydi. Bala qising`aninan ka`tesin moyinlaydi.

X.Saparov qaraqalpaq balalar a`debiyatina en` jaqsi shig`armalar menen u`les qosqani ushin Berdaq atindag`i siyliqqa miyassar boldi.

TAYaNISh SO`ZLERI:

1. Fantastikaliq shig`arma - ilim ha`m texnikanin` son`g`i jetiskenlikleri ha`m boljawlarina su`yene otirip qiyal arqali jazilg`an shig`arma

2. Psixologizm - ko`rkem shig`armada qaharmanlardin` ishki ruwhiy dun`yasin olardin` a`dep-ikramliliq belgilerin aship beriw

3. qosiq - belgili bir uyqasqa ha`m irg`aqqa qurilg`an poetikaliq do`retpe

QADAG`ALAW SAWALLARI:

1. Shayirdin` «Jas usta» poemasindag`i miyne ta`rbiyasinin` ta`siri

2. Shayir shig`armalarinda watan temasi

3. Shayir shig`armalarinin` tematikaliq o`zgeshelikleri
Tema: M.Seytniyazovtin` qaraqalpaq balalar a`debiyatindag`i orni

Jobasi:

1. M.Seytniyazovtin` do`retiwshiliginde balalar obrazinin` jasaliwi haqqinda

2. Shayir shig`armalarinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti

A`DEBIYaTLAR

1. Qaraqalpaq a`debiyati N., 1979j

2. I.Qurbanbaev. Karaqalpaq balalar a`debiyati N., 1992j

3. T.Ma`mbetniyazov Qaraqalpaq balalar poeziyasi ha`m onin` mashqalalari N., 1992

1-soraw. Shayir M.Seytniyazov 1934-jili tuwilg`an. Ol studentlik jillarinda 1950-1954-jillari balalarg`a arnalg`an da`slepki qosiqlarin jaza basladi. Shayirdin` ha`ziigi da`wirge shekemgi onlag`an qosiqlari toplami shiqti ha`m shig`armalarinin` ko`pshiligi tuwisqan xaliqlardin` tillerine awdarildi. Onin` tun`g`ish toplami «Ka`rim matros» dep atalip 1955-jili baspadan shiqti. Bunnan son 1957-jili «Jumbaqlar» 1958 «Na`psiqaw pishiq», 1962 «Tolqitqan oylar» kitaplari baspadan shiqti. Bul kitaplardag`i shig`armalardin` ha`mmesi derlik balalarg`a arnalg`an bolip esaplanadi.

Shayirdin` balalarg`a arnalg`an poeziyasinin` tematikasi ha`r qiyli bolip keledi. Shig`armalari balalar tilinen Watandi, xaliqti, miynetti jirlawdan, balalardin` oqiwg`a, ja`miyetlik paydali islerge qatnasinan, olar arasindag`i adamgershilikke talpiniw siyaqli jaqsi pa`ziyletlerdi qa`liplestiriwden ibarat. Onin` balalar qosiqlari mektepke shekemgi, kishi ha`m orta jasindag`i oqiwshilarg`a arnalg`an.

Shayirdin` «Ka`rim matros» qosig`inda mektepke shekemgi balalar mekemelerinde ta`rbiyalang`an balalardin` oyin-zawig`i, sayaxatqa shig`iwi, qiziqli o`miri tuwrali jaziladi. Bala baqshada ta`rbiyalanip atirg`an alti jasar Ka`rim basqalar oylamag`an oyindi oylap tabadi. Bug`an ta`rbiyashinin` xabari sebep bolip, ol balalarg`a ko`l boyina qidiramiz deydi. Ka`rim ko`lge qidirsaq ne isleymiz dep oylanadi. Solay etip olar ko`lge sayaxatqa shig`adi. Olar ko`l boyina kelip ha`r qiyli isler menen ba`nt boladi. Biraq Ka`rim basqa na`rse menen ba`nt bolip, ko`lde ju`zip, jolawshilardi tasiytug`in paraxod boladi. Bul qosiqta to`mendegishe berilgen:

Paraxod saz, jag`ada tur

Ka`rim turip qiyqiwladi

Zatin`izdi a`kelin`ler

Paraxod ketip qaladi.
Bes barjali paraxodtin`

Mine ishi zatqa toldi

- Men matros bolaman dep,

Ka`rim irg`ip mingen boldi.

Ka`rimnen ko`lge sayaxatqa barardag`i oylap tapqan qiziq oyini usi edi. Oylag`ani iske asip, balalar menen birge bul oyindi dawam etti.

Ka`rim matrostin` usinday ilgir zeyni balalarg`a u`lgi boldi. Sonliqtan ol balalar arasinda Ka`rim matros dep ataldi.

Bunnan shayir ha`r bir bala, ha`r bir adam jaqsi islerdi oylap, o`mirge, keleshekke umtilip jasaw kerek degen ideyani ortag`a qoyadi. «Ka`rim matros» shig`armasinin` tili jen`il, qiziq waqiyani, mektepke shekemgi mekemelerdin` ta`rbiyashilardin` balalarg`a oqip beriwine qolay, balalardin` oylaw da`rejesin arttiratug`in shig`armalardan esaplanadi.

Shayirdin` «Birinshi jil» qosig`inda birinshi klassti pitke-rip, ekinshi klassqa oqiwg`a kelgen balanin` ko`p na`rse u`yretken mug`a`-llimine hu`rmet izzetinin` artqanlig`in su`wretleydi.

Shayirdin` quslar tuwrali jazilg`an «G`azdin` palapani» qosig`inda Baltabay degen balanin` da`r`yag`a iqqan g`azdin` palapani-nin` zorg`a uslap alg`anin, o`zinin` de suwg`a mantig`a jazlag`anin su`wretleydi. Bul arqali shayir Baltabaydin` g`azdin` palapanin bag`iwi ha`m sol arqali balalardi quslardi ta`rbiyalawg`a qiziqtiriwi so`z etiledi. Al, «Murattin` uzaqshasi» qosig`inda Murat degen balanin` saqlag`an uzaqshanin` jan`ajilda elkag`a qonip balalardi tan qaldirg`ani aniq isenimli da`rejede su`wretlengen.

Misali:

Qanday jaqsi bizin` elde

Taza jildin` tamashasi

Qiziq ettti elkamizdi

Murattin` bul uzaqshasi.

Shayirdin` bunnan basqada balalardin` qiyallarin, oylap tabiwshilig`in rawajlandiriwshi «R» ha`ribi ha`m «Sara ha`m Sa`wle» qosiqlari bolip, bunda balalardin` tilin ha`rip aytiwg`a u`yretiw, olar arasindag`i dosliq siyaqli ma`seleler so`z boladi.

Shayirdin` «Na`psiqaw pishiq ha`m balalar» kitabi oqiwshilar ushin qiziqli shig`armalar menen toli bolyap bunda na`psiqaw pishiqtin` basinan o`tkenleri qiziqli etip su`wretlenedi. Usi kitapta ja`ne de «Tu`lkinin` balasi», «Qoyan», «Sho`jeler», «Oyinshiq», «Ha`kkeler», «Su`wretke tu`sken bala», «Eki kitap», «Iynelik», «Muzda» h.t.b. balalarg`a arnalg`an qosiqlar bar.kishkene mektep jasindag`i oqiwshilar ushin «Tu`lkinin` balasi», «Sabirdin` a`deti», «Etik», «A`depsiz» qosiqlari bar. Bunda balalardin` ayirim naduris ha`reketleri astlari ma`nide ha`zil ha`m siqaq etip ku`lkige alindi. Shayir shig`armalarindag`i qosiqlar da olardin` naduris ha`reketlerin a`shkaralawg`a arnalg`an. Sonliqtan da olar balalar kewlinen shiqqanday shig`armalar bolip esaplanadi.

2-soraw. M. Seytniyazovtin` balalarg`a arnalg`an «Jumbaq-qosiqlari»da bar, onin` jumbaqlarinin` temasi balalardin` ku`ndelikli turmisinda ushiraytug`in ayna, sa`dep, sirg`anaq, lampa, tirna, o`pepek, zontik, paxta, sipse h.t.b. bul jumbaqlar balalardi dun`ya a`lemine sayaxatqa alip keledi ha`m ha`r qiyli qubilislar, zatlar tuwrali oylandiradi.

Bul jumbaqlar balalardin` oy-o`risin o`siriwge ta`sir etse, ekin-shi ta`repten bu`gingi balalar a`debiyatina jana janrliq tur alip keledi. Ushinshiden balalardin` turmislari menen baylanisli aytiladi.

Ko`zleri bar do`n`gelek.

Katar turar o`n`irde.

Kiymin`di qawsirip,

Ton`dirmaydi o`mirde (sa`dep).

Ozi da`nnen tuwilg`an

Beli bekke buwilg`an

U`y ishinde sipiriq

Aldina tu`sip juwirg`an (sipse).

h.t.b. da zatlar balalardin` oylaw uqiplilig`inin` o`siwine, dun`ya taniminin` ken`eyiwine o`z ta`sirin jasaydi. Balalar usilar tiykar-inda du`n`yanin` ha`r qiyli quramali ekenin tu`sinedi.

Shayirdin` tuwilg`an jerge su`yiwshilik, tuwg`an jerdi qa`sterlew, el qorg`aw, patriotizm ideyasina arnalg`an bir neshshe qosiqlari bolip, shayir bul qosiqlarinda jas a`wladlardi elin su`yiwge, uatanin qorg`awg`a shaqiradi. Ma`selen onin` «Watan» qosig`inda watandi swyiw a`piwayi so`z emes ekenin, al Watandi su`yiwdi da`lillew sha`rt ekenligin tu`sindiredi:

Bul ku`diret, bul ka`ramat Watandi.

Kalay etip til ushinan su`yersen`.

Durisliraq bir is etpey tutimdi.

Su`yemen dep basti qalay iyersen`.

Shayir «Tuwg`an jerge» qosig`inda bul pikirin teren`lestiredi.

Jat ellerde ko`zlerimdi baylasa.

Balam deme, seni tawip kelmesem.

Iyegimde qanjarlarim qayrasa

Balam deme, seni su`yip o`lmesem.

M.Seytniyazovtin` «Jigirma eki» , «Watan gedayi», «Bes jap qayg`isi», «Jol siltew», «Tu`s», «Eki qiz», «Tolqitqan oylar» h.t.b.poemalari bar.

TAYaNISh SO`ZLERI:

1. Kosiq - belgili bir o`lshemge, uyqasqa ha`m irg`aqqa qurilg`an poetikaliq do`retpe

2. Jumbaq - bir na`rseni oylap jasiriw, jumbaqtin` xizmeti - adamnin` oy-pikirin, tapqirliq uqibin rawajlandiriwdan ibarat.

QADAG`ALAW SAWALLARI:

1. M.Seyitnazarovtin` balalarg`a arnalg`an tapsirmalari haqqinda

2. Shayirdin` «Na`psiqaw pishiq» shig`armasinin` ideyaliq mazmuni

3. Shayirdin` «Watan gedayi» poemasinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti
Tema: 80 - jillardag`i qaraqalpaq balalar a`debiyati

JOBASI:

1. Da`wirge qisqasha sipatlama

2.Usi da`wirdegi qaraqalpaq balalar a`debiyatinda balalar turmisinin` sa`wleleniwi

A`DEBIYaTLAR

1. Qaraqalpaq a`debiyati N., 1979j

2. I.Qurbanbaev. Karaqalpaq balalar a`debiyati N., 1992j

3. T.Ma`mbetniyazov Qaraqalpaq balalar poeziyasi ha`m onin` mashqalalari N., 1992

1-soraw. 1980-jillar qaraqalpaq balalar a`debiyati ushin tez pa`t penen rawajlaniw da`wiri boldi. Oz aldina balalar a`debiyati sipatinda balalardin` das o`zgesheliklerine qaray shig`armalar payda boldi. Edebiyat janrliq jaqtan a`dewir jetilisti. Shig`armalardin` joqari ideyasina, ko`rkemligine ayriqsha itibar berildi. Bul jillari qaraqalpaq xaliq erteklerin ko`rkemlep bezep, ko`p nusqada baspadan shig`arildi. Sonday-aq rus ha`m tuwisqan xaliqlar erteklerin qaraqalpaq tiline awdarip balalarg`a sawg`a etti. Ja`ne de balalar ha`m jaslar ushin qaraqalpaq fol`klorinin` 20 tomlig`i baspadan shig`arildi

70-80 jillardag`i balalar a`debiyatinda shig`arma do`retiw, waqiyani jasaw syujet penen mazmundi bayitiw, shig`armanin` qunlig`i a`dewir jaqsilandi. Til ma`selesine itibar berildi, obraz jasawdin` da`wirge u`nlesligi ku`sheydi. Balalar poeziyasi jetisti, proza rawajlandi. Balalardin` jas o`zgesheliklerine qaray shig`arma do`retiwde waqiyalar tan`lap alindi. Usi da`wirdegi balalar a`debiyatina o`z u`lesin qosqan shayir B.Qayipnazarov bolip tabiladi. Onin` 1983-jili shiqqan «Erjan kok» 1985-jili shiqqan «Jarli adam ha`m g`arg`alar patshasi» kitaplari balalar ushin u`lken sawg`a boldi. Shayirdin` «Erjan kok» kitabina kirgen «Bahadir ha`m dana», «Jarli adam ha`m g`arg`alar patshasi haqqinda», «Erjan kok» poemalari xaliq ertekleri tiykarinda jazilg`an bolip, bunda balalardi el su`yiwshilikke, a`dalatliliqqa, joqari a`dep-ikramliliqqa, sanali, miynet, su`yiwshilikke ta`rbiyalawshi ideyalar bar. Onin` G`Qan tamg`an qayinG`, G`Jok gulG` balladasindag`i azatliq ha`m keleshek a`wladlari baxti ushin qurban bolg`an adamlardin` ma`rtlik isleri arqali balalardi Watandi qorg`awg`a ha`m su`yiwge ta`rbiyalaydi. G`Jarli adam ha`m g`arg`alar patshasiG` shig`armasindag`i adam ha`m onin` u`sh aqilli balasinin` ko`p qiyinshiliq penen baxitli turmisqa eriskenin qiziq waqiyalar menen bergen. Bul shig`arma kishi mektep jasindag`i balalarg`a arnalg`an.

Usi jillari xaliq jaziwshisi X.Seytovta balalar ushin bir qansha shig`armalar do`retti. Onin` G`Uzaq jolG` qosiqlar toplamina kirgen shig`armalari filosofiyaliq xarakterde jazilip, onda jas-larg`a a`dep-ikramli boliwg`a, miynetti su`yiwge ma`sla`ha`t beredi. Ja`nede G`Partizannin` balasiG` h.t.b. poemalari bar. Bul poemalarin-da jaslarg`a tuwri jol ko`rsetti, olardi turmisqa teren` na`zer taslap qa`dem basiwg`a,jan`a o`mirge umtilip jasawg`a shaqiradi.

2-soraw. Usi da`wirde balalar shayiri K.Raxmanov o`zinin` bir qansha iri ko`lemli poemalarin do`retti. Shayir G`Jasasin paraxatshiliqG` poemasinda uris ha`m paraxatshiliqti jirlaydi. Bunda uristin` xaliqqa jetkizgen ziyani haqqinda avtordin` oyi toliq bayanlang`an. Shayir uristi qaralay otirip, paraxatshiliqti tuw etip ko`teredi,onin` adamlar ushin baxitli turmis ekenin jirlaydi. Shig`armanin` G`jasasin paraxatshiliqG` degen ati bur suren emes, al adamlardin` ta`g`diri menen keleshegi, shayirdin` ju`reginen jarip shiqqan so`zleri, onin` xaliqqa degen su`yipenshiligi.

Shayirdin` G`Uris jillarindaG`poemasinda uris waqtinda xaliqtin` basina tu`sken awir qayg`i su`wretlenedi. Poemada uris da`wirinde mektep oqiwshilarinin` awir miyneti islewi, oqiwdin` dau`zliske tu`sip, balalardin` tinishliq jolina janin pida etkeni jirlanadi. Bunda eki qaharman Kolya menen Arislan bolip, olar shig`armada unamli ha`reketler menen berilgen. Al, shayirdin` G`Tazadan kelgen oqiwshiG` poemasinda bas qaharman Kamal qatnasadi. Ol ha`reketshen`, isker oqiwshi. Onin` ha`reketinde jasalmaliq sezilmeydi. Ol mektepke jan`a oqiwshi bolsa da mekteptin` ja`miyetlik jumislarina tez aralasip, oqiwshilar menen til tabisip ketedi. Onda jawingerlik minez, o`zine isenim bar. Onin` ha`reketi islegeni isine, juris-turisina say keledi. Bul jasindag`i joldaslarina ta`sir etedi. Olar Kamaldan qisinip, o`zlerinin` ilimi sayiz ekenin tu`sinedi. MisaliU`

Bilgish edik Altin da, mende

Klasstag`i maqtawli edik

Endi jag`day o`zgerdi demde

Shiqti Kamal degen bileuik - dep oqiwshi tilinen bayanlanadi.

Kamal obrazinin` ayriqshalig`i, ol tek oqiwshilarg`a emes, el pu`tkil mektepke qozg`aw saldi. Onin` janli ha`reketi mug`a`llimlerge de ta`sir jasadi. Kamal dene ta`rbiyasi sabag`inda mug`a`llimge sport sirlarin u`yreneyik dep o`tinish etedi. Ja`ne de mekteptegi ja`miyet-lik jumislardin` janlaniwina da o`z u`lesin qosadi. Biraq avtor ta`repinen bul obrazdi asa sheberlik penen do`retken jeri bala a`debiyat sabaqlig`in o`zgertiriwdi mug`a`llimge usinis etedi. Bul jag`day bala ushin jasama qubilis ekenin moyinlaymiz.

Usi da`wirde shayir Seydabulla Pirjanov ta balalar ushin qa`lem tebretti. Onin` G`Sayaxatti su`yemiz toplamindag`iG` G`Qa`dirley bil kitaptiG` qosig`inda kitap shig`ariwdin` mashaqat ekenin, biraqta usi kitapqa pariqsiz qara qaraytug`in oqiwshilardin` bar ekenin, G`QisiniwG` qosig`inda Omar degen balanin` kitapxanadan kitap alip, biraq oqiymaytug`inin, G`Sayaxatti su`yemizG` qosig`inda balalardin` kewilli jasap atirg`anin su`wretleydi.

Shayirdin` «Tirnalar» qosig`inda uship ju`rgen tirnalardi ko`rgen balalardin` olardi bizin` jerimizden jetpese eken dep a`rman etiwi sa`wlelengen. Al, G`Maqtaniwdin` kesiriG` qosig`inda Maqset degen balanin` marapatqa berilipoqiwinan to`menlep qaliwi su`wretlengen.

Shayirdin` G`ErinsheklerG` erteginde bolsa xan barliq erinshek-lerdi jiynap o`rtep jiberedi

80-jillar balalar a`debiyatindag`i shayirlardin` biri K. KArimov Onin` qosiqlar toplaminda peyzajliq qosiqlar basim keledi. Onin` shig`armalarinda ta`biyat, ha`r ma`wsimnin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri, go`zzallig`i sheberlik penen su`wretlengen. Misali, «Gu`z» qosig`indaU`

Ag`ash japiraqlari.

Altinday sari.

Jerdi qizdirmaydi.

Kuyash nurlari.

Bunda gu`zdin` o`z boyawi menen su`wretin sala alg`an.

Shayirdin` «Batir qoyan», «Ush erinshek», «Balaliqtag`i ertekler», «Ashil sumka» atli ertekleri bar. «Batir qoyan» erteginde tog`ayda bir go`jek barliq qoyanlardi jiynap qorqaqliq a`detti qoyayiq dep jar saladi. Biraq buktin` astinan shiqqan qasqirdi ko`rgeninde qorqqaninnan o`zin qasqirg`a barip uradi. So`ytip qoyanlarg`a ku`lki boladi. Bunnan shig`atug`in juwmaq,ha`r kim halina qaray ha`reket etiw kerek, orinsiz maqtanshaqliq adamdi uyatqa qaldiradi.

Uliwma alg`anda bul da`wir qaraqalpaq balalar a`debiyatinda o`z shig`armalari menen toli, belgili jo`neliske iye da`wir boldi.

TAYaNISh SO`ZLERI:

1. Peyzaj _frantsuzsha ma`mleket, ma`kan el) Ko`rkem shig`armalardi ta`biyat ko`rinislerinin` sa`wleleniwi

2. Syujet /frantsuzsha - tema, mazmun/ ko`rkem shig`arma qaharmanlardin` xarakterinin` rawajlaniw tariyxin ko`rsetetug`in waqiyalar sistemasi

QADAG`ALAW SAUALLARI

1. 1980 jillardag`i balalar a`debiyatinin` rawajlaniw barisi

2. Sol da`wirde qa`lem tebretken jaziwshi-shayirlar

3. Shig`armalardin` janrliq o`zgeshelikleri

Tema: J.Dilmuratovtin` balalar a`debiyatinda tutqan orni

Jobasi:

1. Joldasbay Dilmuratovtin`o`miri ha`m do`retiwshiligi.

2.Joldasbay Dilmuratovtin` shig`armalarinda balalar obraznin` jasaliwi