L e k ts I ya tekstler I

4. A`.Shamuratov Shig`armalari No`kis-1982-j

1-soraw. Qaraqalpaq balalar a`debiyati og`ada ken` tarawli, keleshekti teren` sinaqqa alip, og`an sa`ykes etip jaslardi ta`rbiyalawdi na`zerde tutqan ha`zirgi zaman ko`rkem o`ner tarawinin` en` go`zzal tu`rlerinin` biri. Bala adamzat ushin qanshama da`rejede shiyrin bolsa, onin` a`debiyatin quraytug`in ko`rkem shig`armalar da sonshama da`rejede joqari man`izli, ko`rkem boliwdi talap etetug`in a`debiyat. Bul balalar a`debiyatinin` basli o`zgesheliklerinin` biri. Bug`an ilim menen texnikanin` jan`aliqlarin tanitiw maqsetinde jazilg`an a`debiyatlar da, fantastika, fil`mler, kibernetika ha`m basqa tarawlardan shig`armalar da kiredi. Balalardin` jas o`zgesheliklerin esapqa alip jazilg`an a`debiyatlardin` saylandilari da balalar a`debiyatina kiredi. Olar balalarg`a du`n`yani, qorshag`an ortalig`in tanitiw qa`siyetine iye boladi. Degen menen olardin` ba`ri de ko`rkem so`z qurallari arqali beriledi. So`ytip ko`rkem a`debiyat-balalar a`debiyatinin` tiykarin quraydi. Qaraqalpaq balalar a`debiyatinin` derekleri ku`ta` erteden baslanadi. Onin` fol`klordag`i u`lgisinde tuwisqan xaliqlar menen ha`tte Balkan yarim atawi menen, slavyan xaliqlari balalar a`debiyatindag`i miyraslardin` ko`shpeli syujetleri de ushirasadi. Al bu`gingi da`wirdegi balalar a`debiyatindag`i jan`asha turmis shinlig`i ortaq bolg`anliqtan tuwisqan geypara shig`armalardag`i tiykarg`i ug`imlar bir-birine usasip kelgeni menen o`zinin` o`zgesheligine iye bolip, u`nleslik qa`siyetine iye boladi. Usilardi ha`m qaraqalpaq balalar a`debiyatin izertlewlerdin` na`tiyjelerine qarap, qaraqalpaq balalar a`debiyatinin` derekleri: a) xalqimizdin` a`sirler boyi do`retken awizeki a`debiyatinan, onin` u`lgileri bolg`an balalardin` o`zleri aytatug`in ha`m balalar haqqinda ata-analar aytatug`in xaliq qosiqlarinan, ertek, an`iz, jan`iltpash, naqil-maqallardan, eposliq shig`armalardag`i balalarg`a arnalg`an miyraslardan b) klassikaliq a`debiyat wa`killerinin` balalarg`a qaldirg`an miyraslarinan: v) bu`gingi jan`asha turmis shinlig`inan: g) rus ha`m tuwisqan xaliqlar balalar a`debiyatinin` bir-birine o`z-ara baylanis ha`m ta`sirlerinen izlew maqsetke muwapiq boladi.

2-soraw. Balalar a`debiyati «u`lkenler a`debiyati» menen birlikte payda bolip, al qa`liplesiwi ha`m o`z aldina a`debiyat bolip rawajlaniwi ha`r bir xaliq ma`deniyatinin`, ja`miyetlik turmisinin` o`siwinen g`a`rezli bolip, ha`r da`wirge sa`ykes keledi.

Qaraqalpaq balalar a`debiyati XX-a`sirdin` baslarinda «u`lkenler a`debiyati» quraminda tanila baslap, al 1917-jilg`i Oktyabr` to`n`kerisinen keyin ol jan`a qaraqalpaq balalar a`debiyati bolip tuwilip qa`liplesip, ha`zirgi waqitta ken`nen rawajlanip atir. ko`rekm a`debiyat onin` ishinde ayriqsha ta`rbiya ma`selesin bas bag`dar etip alg`an balalar a`debiyati joqari a`hmiyetke iye. Balalar a`debiyatin jasaw menen qatar onin` bunnan bilay da rawajlaniwina duris bag`dar beriledi.

Qaraqalpaq balalar a`debiyatinin` jazba da`stu`rleri klassikaliq a`debiyat wa`killerinin` jazba nusqalarinan baslanadi. Onda Berdaxtin`, Ku`nxojanin`, A`jiniyazdin`, O`teshtin`, Omardin`, Saribaydin` ha`m Saribaylardin` miyraslari bar. Olar qaraqalpaq balalar a`debiyatinin` jazba a`debiyat boliw dereklerin quraydi. Ha`zirgi qaraqalpaq balalar a`debiyatinin` rawajlaniwina ta`sir etiwshi jag`daydin` biri qaraqalpaq jaziwshilari Rossiya balalar a`debiyatinin` rawajlaniwi jag`inan da ma`deniyatli ellerdin` biri ekenin esapqa alip, en` da`slep rus ha`m basqada Evropa ellerindegi balalardin` en` jaqsi shig`armalarin qaraqalpaq tiline awdarip taratti.

3-soraw. S.Majitov 1929-jillardin` aqiri, 1930-jillardin` baslarinda balalarg`a arnap bir qansha ertek, gu`rrin`lerden ibarat ko`p g`ana przaliq shig`armalar do`retken. Onin` qa`leminen XX-a`sirdin` 20-jillardin` baslarinda-aq balalardi oqiwg`a, biliim aliwg`a shaqiratug`in jalinli poeziya do`redi. A`sirese onin` «Oqiwg`a kel» qosig`inda a`sirler boyi artta qalg`an qaraqalpaq miynetkeshlerinin` balalarina qarata:

«Biliminin` jolin tosayiq

Bizde bilgen el usayiq

Birge tuwg`anday bas qosayiq»

dep aytqan jalinli so`zlerinde jan`laydi. Shayir balalar ushin ha`r bir istin` jo`nin biliw, alis-juwiqti bayqap ko`riw, biykarg`a ju`rmew, ash jalan`ashliqtan qutiliw ha`m basqalardin` ha`mmesi «Oqiwlandur» degen juwmaqqa kelip, jaslar ushin oqiwdin` za`ru`r ekenin aytadi.

Sadiq Nurimbetov qaraqalpaq balalar a`debiyatinda «Gu`lsa`nemnin` bu`lbu`li», «Qon`irawli qozi ha`m aqilli ku`shik», «Sazan baliq» ha`m geypara satiraliq qosiqlari menen ko`zge tu`sti. Su`yikli xaliq shiyirinin` bunnan keyin «Farxad», «Jan`a jumbaqlar», «Aqlig`im» kitaplari basilip shig`ariladi. Son`g`i waqitlari balalar a`debiyatinin` g`a`ziynesin bayitatug`in «O`tesh o`jet» kitabi jariq ko`rdi. Shayirdin` bul kitaplari balalar a`debiyatinda ilayiqli orinlardi iyeleydi. Shayir balalar ushin jazg`an shig`armalarinda Watan temasin arnawli oring`a qoyadi.

Na`jim Da`wqaraevtin` a`debiy xizmeti 1926-jillardan baslanadi. Sol jillari ol «En`bekshi qazaq», «Jan`a mektep» jurnallarindag`i shig`armalardi oqig`an ha`m 1929-jili «Jan`a mektep» Qizil orda jurnalinda «Ko`p ku`nlerdin` birewi» gu`rrin`in bastirip shig`arg`an.

N.Da`wqaraev qosiq ta jazdi. Onin` qa`lemine «Keshegi bir ku`nlerde» (1929), «Kim bilmeydi Ayshani» (1933), «O`tkellerden o`tkende» (1935) ha`m basqada qosiqlar tiyisli. Sonin` menen qatar balalarg`a arnap «Internata» (1935), «Toyg`a barg`anda»(1935), «Bag`man», «Partizanlar» (1934) ha`m basqa da gu`rrin`lerdi do`retti. Bul gu`rrin`ler qaraqalpaq prozasinin` tuwiliwi ha`m qa`liplesiwinde sonday-aq ha`zirgi qaraqalpaq balalar a`debiyatinin` tuwiliwinda onin` janrliq tolisiwinda u`lken ku`sh boldi. Jaziwshinin` bul shig`armalarinan ha`zirgi qaraqalpaq balalar a`debiyatindag`i balalar oqiwi tarawina kiretug`in arnawli u`les bolip qoslitug`in «Internata» gu`rrin`ine na`zer awdarip o`tiw maqsetke muwapiq.

A`met Shamuratov balalarg`a ha`mmesinen burin yoshli, qiziqli, san-a`lwan waqiyalarg`a bay, geyde qiylandirip geyde shadliqqa bo`lep turatug`in ertekleri, gu`rrin`leri, ken` ko`lemde ha`r ta`repleme obrazlar jasalg`an ha`m da`wir ko`rkin ko`rkem a`debiy tu`rge salip, ko`z aldina eleslep, turmislar ko`rkemlenip suwretlengen, sezimdi na`zik prozaliq sheberlik penen suwretlegen shig`armalari arqali su`yikli. Onin` «Talabim bar» (1935), «Baxitli zaman», «Aqsholpan Palman» poemasi, «Su`y», «Jaslar tilegi» ha`m basqada qosiq, poemalari menen qatar «Aral qizi», «Eski mektepte», «Qiriq qiz» dramalardi do`retiw jolinin` bir qanatin qomlasa, ekinshi qanatin ha`zirgi qaraqalpaq balalar a`debiyatinda birinshi ret do`regen ken` ko`lemdegi «Eski mektepte» povesti (1938) qiziq waqiyalarg`a bay «Menin` jolbarislar menen ushirasiwlarim» (1946) degen orta jastag`i mektep balalari ushin ertekleri qomlaydi.
Qadag`alaw sawallari

1. Balalar a`debiyati qashan qa`liplesti

2. Qaraqalpaq balalar a`debiyatina rus a`debiyatinin` qanday ta`siri bar

3.Balalarg`a arnalg`an da`slepki shig`armalardi atan`