L e k ts I ya tekstler I

3-soraw. Onin` shig`armalari qosiq formasinda jazilg`an. Al, mazmuni, ko`lemi, su`wretlew usilina qarag`anda olar ko`p tu`rlerge bo`linedi:

1. Epikaliq-tariyxiy shig`armalari: «Aqmaq patsha», «Amangeldi», «Ernazar biy», «Ra`wshan», «Aydos baba», «Xorezm», «Qu`len bolis», «Xaliq ushin», «O`mirim» ha`m t.b.

2. Siyasiy-grajdanliq (gumanistlik) ma`selelerdi su`wretleytug`in shig`armalari: «Jaqsiraq», «Zamanda», «Saliq», «Oylanba», «Kerek», «Kelin», «Ko`rindi» ha`m t.b.

3. Shayirdin` kewil-ku`yi, turmistin` ayirim ma`selelerine baylanisli, sonday-aq ja`miyetlik turmistin` rawajlaniwina teren` tu`sinbegen jasliq da`wirdegi do`retken shig`armalari: «Shig`irim», «O`gizim», «Ayraliq» ha`m t.b.

4.Ta`biyat lirikasi shayirdin` ko`pshilik qosiqlarina aralasip keledi. Xaliq turmisina baylanisli ta`biyatti «duman», «qarabult», «qaran`g`i» siyaqli ko`rinislerin turmisqa baylanisli qolaniw shayir shig`armalarinin` o`zgeshelikleri. gu`resleri zulimliq ha`m eziwshilik u`stinen

5. Didaktikaliq yamasa u`git-na`siyat qosiqlari: «Balam», «Bilgeysiz», «Nadan bolma», «Kim aytar» shig`armalari.

6. Yumor-satiraliq shig`armalari: «Alti qiz», «Xojam», «Megzer», «Upik ma`hrem», «Siqmar eken», «Toyda» shig`armalari kiredi.

Berdaq o`z xalqinin` tariyxi, o`tkendegi o`miri menen qiziqqan shayirlardin` biri. Ol o`z shig`armalarinda tariyxiy faktlerdi da`lme-da`l su`wretlemese de xaliq ta`g`dirinde u`lken iz qaldirg`an iri waqiyalardi o`zinin` tu`siniginshe sa`wlelendirgen.

Onin` «Shejire» shig`armasi xaliqtin` awzindag`i an`iz so`zlerdin` tiykarinda jazilg`an. Shayir bunda an`iz-a`n`gimelerdi o`zinshe toliqtirg`an. Oni ko`rkem formag`a tu`sirgen, o`z da`wirindegi siyasiy jag`dayg`a baylanistirg`an. Misali:

Az emesdur, qaraqalpaq ko`p,

Jer mayi dep, shoq mayi dep,

Qaraqalpaqti xiywali jep,

Miqlim biyzar qilg`an eken.

«Shejire» shig`armasinin` bir bo`limi 1913-jili belgili Shig`isti izertlewshi I.A.Belyaev ta`repinen jazip alindi ha`m 1917-jili basip shig`arildi.

Berdaq «Shejire»nin` I-bo`limin xaliq awzindag`i a`psanalarg`a qaray tek g`ana qaraqalpaq xalqinin` kelip shig`iwin ha`m olardin` ruwlarg`a bo`liniwlerin izertlep da`liyllemekshi boldi. «Shejire»de Razihaqtin` Gulpak degen balasi jaslig`inda qara qalpaq kiygen, sonnan qalpaq atang`an. Qalpaq er jetip, u`ylenip balali bolg`an, onin` atin o`zbek qoyg`an. Shayirdin` aytiwinsha O`zbek adamnin` ati bolg`an. Qalpaqtin` jalg`iz balasi O`zbek jaslayinan u`ylenip, on bes jasinda balali bolg`an, atin Jiyen qoyg`an. Sol Jiyen qaraqalpaqlardin` tu`p babasi esaplang`an. Jiyennin` u`sh hayali bolip, u`lken hayalinan Mayqi tuwilg`an, Mayqidan Jayilg`an, Seyilxan tuwilip, u`rim-putaqlari ko`beygen. «Jayilg`an» uran bolg`an. Ekinshi hayali qitay-qotaninin` qizi bolip, onnan Qitaybek, Shak degen balalar tuwilip, qitay-qipshaq uriwi payda bolip, urani Ulli taw to`ksaba bolg`an. U`shinshi hayalinan Qiyat, Mu`yten degen ul tuwilg`an ha`m urani Ariwxan bolg`an.

Bunnan son` shayir Shejirede qaraqalpaqlardin` o`z aldina el ekenin, onnan Keneges, Man`g`it uriw, uranlarinin` kelip shiqqanlig`i haqqinda mag`liwmat beredi. En` aqirinda biraz jildin` o`tiwi menen qaraqalpaq atang`an eldin` mu`yten, qon`irat, qitay, qipshaq, man`g`it, aqpishaq uriwli, uranli elge aylanip, jaylag`an ma`kani U`rgenish a`tirapi ekenligi haqqinda mag`liwmat beredi. Shejirede Shin`g`isxan haqqinda a`psana da bar.

«Shejire»nin` II-bo`liminde qaraqalpaqtin` alti ruwinin` kimnen baslanip, kimlerge kelip jetkenin da`lme-da`l ko`rsetpekshi bolg`an. Bunda xaliqtin` da`slepki shig`isinan baslap izbe-iz tariyxiyliq saqlang`an. Bunda XVII,XVIII,XIX a`sirlerdegi xaliq o`mirindegi tariyxiy waqiyalar sa`wlelengen. Ata jurti Tu`rkstan ekeni aytilg`an.

«Shejire» qaraqalpaq tariyxi, etnografiyasi, a`debiyati, tili ushin a`hmiyetli ruwxiy miyras. Bul arqali XVI,XVII,XVIII a`sirlerde ha`r qiyli tariyxiy jag`daylar menen tumli tusqa bo`linip tarag`an qaraqalpaqlardin` tu`rkiy tilles xaliqlardin` ko`z aldinda Xorezm oazisindegi qaraqalpaqlar arqali ja`ne o`z a`debiyatina, iskusstvosina, tariyxina iye bolip qa`lipleskenin ko`rsetiwshi tariyxiy fakt boldi. Bul ha`diyselerdin` ha`mmesi xaliq janli tilinin` avtor ta`repinen aktiv isletiliwi na`tiyjesinde iske asirilg`an.

«Aqmaq patsha» da`stani qaraqalpaqlar turmisindag`i feodalliq pitiran`qiliq, patriarxarliq uriw da`wirindegi ja`miyetlik keskin qarama-qarsiliqlardin` ko`rinislerin ko`z aldimizg`a elesletedi. Da`stan bir neshshe bo`limlerden ibarat: kirisiw, tiykarg`i bo`lim ha`m juwmaqlaw. Kirisiw bo`liminde shayir o`zinin` aldina waziypalar qoyadi. Bul o`zi menen birge siyasiy ha`m ideologiyaliq gu`reske qatnasip atirg`anlardin` obrazin jasaw. Da`standag`i Gu`lim, Gu`lzar, Anar ha`m Za`riw obrazlari ha`m olardin` miynetkesh xaliqtin` shig`arg`an gimni. Usi gimn arqali jen`iske erisedi, azatliq aladi, jawizliqti a`shkaralaydi. Da`stannin` barliq bo`limleri xaliq da`stanlarina eliklep jazilg`an. Bunda fantastikaliq, giperbolaliq elementler ko`p ushiraspaydi. Da`standag`i basli ideya - adamlardin` azatliq ushin gu`resi, olardin` turmisin jaqsilaw bolip tabiladi. Da`standa klassliq ten`sizlik, miynetkesh xaliq massasinin` tilek-a`rmanlari su`wretlengen. Da`standa teren` gumanistlik, demokratiyaliq ideyalar ortag`a qoyiladi, shayirdin` aldina qoyg`an maqseti duris sheshiledi. Bastan aqirina shekem azatliq, erkinlik haqqinda gu`res atadan-balag`a miyras etip ko`rsetiledi. Da`standa 80 jasar xan o`lip, ornina balasi patsha boladi. Ol zulim ha`m n`a` qatin aladi, ja`ne de elden qiz izletedi. Waqiya usilay baslanadi. Da`stan aqirinda aqmaq patsha o`zinin` qizlarina ashiq boladi ha`m olarg`a ja`bir etedi. Da`standag`i waqiyalar janli turmistin` syujetine qurilg`an. Bunda miynetkeshlerdin` azatliq ushin gu`resi su`wretlenedi. Da`standa hayal-qizlar obrazi basim bolip kelgen.

Berdaqtin` «Ra`wshan» poemasi dialog formasinda jazilg`an. Poemanin` birinshi bo`limi jawshi bolip kelgen g`arri menen Ra`wshan arasindag`i aytistan baslanadi. Bunin` o`zi de Berdaqtin` qizlardi sonday ideal qaharman etip ko`rsetpekshi bolg`anlig`inda. Poemanin` ekinshi bo`liminde Ra`wshannin` qarsilig`ina ushirag`an Mirzamurat g`arrinin` ketiwi, atinin` alip qashiwi su`wretlenedi. 3-bo`liminde Mirzamurattin` attan jig`ilip esi awip qaliwi, Qutlimurat baydi eske tu`siriwi su`wretlengen. n`-bo`liminde shayirdin` waqiyag`a qatnasi, ko`z-qarasi bayanlanadi. O`z pikirlerin aytiw arqali shayir hayal-qizlardin` erkinlikke shig`iwin jaqlaydi. Poemada Ra`wshan menen g`arri arasindag`i ha`diyse menen, g`arrinin` o`limi so`z etiledi ha`m shayirdin` waqiyag`a jeke ko`z-qarasi ashiq aytiladi.

Berdaqtin` tariyxiy adamlar o`mirine, xaliq ushin islegen isine bag`ishlap jazg`an shig`armalari «Amangeldi», «Aydos biy», «Ernazar biy» poemalari bolip tabiladi. Onin` «Amangeldi» shig`armasinda su`wretlengen ha`diyseler joqarg`i qaraqalpaqlar arasinda bolg`an waqiya. XVII a`sir aqiri XVIII a`sir basinda xalqimizdin` bir bo`legi Miyan ko`l degen jerdi ma`kanlag`an. Qoqan xanlig`ina bag`ing`an. Sol jerdegi xaliq basqariwshisi Asan Qudaybergen uli bolg`an. Qoqan xani qaraqalpaqlardan qiz soratadi. Biraq Asan batir qarsi shig`adi. Misali:

So`zinen qaytpadi Asan,

-Qiz alarsan` o`lsem qashan,

Watan bolmas bizge Qoqan,

Sen shuwlattin` eldi dedi.

Asan obrazindag`i qaysarliq ha`m turaqliliq eldin` ar-namisi ushin barliq ku`shti jumsaw - poemanin` tiykarg`i ideyasi. Usi ideyani tu`sindiriwde shayir Amangeldi obrazin ju`zege shig`aradi. Amangeldi zalim patshanin` zuliminan xalqin qutqaradi ha`m Asan ushin o`sh aladi, shayir:

Amangeldidey bolmag`a,

Barip xannan qan almag`a,

Gelle kesip jan almag`a,

Qay birin`nin` shaman` keldi.

degen o`tkir so`zler menen Amangeldidey boliwg`a shaqiradi. Bul poema jaslardi batirliq, ma`rtlik islerge ruxlandiratug`in, xaliq dushpanlarina zalim xanlarg`a qarsi gu`reske shaqiratug`in en` jaqsi shig`arma.

Shayirdin` «Aydos biy» da`stani XVIII a`sir aqiri XIX a`sir basinda o`mir su`rgen tariyxiy shaxs haqqinda jazilg`an. Shayir o`zinin` poemasinda qaraqalpaq xalqinin` tariyxindag`i azatliq ushin u`lken ko`terilislerdin` birewin su`wretleydi. Alma jegen alpis biy ha`m Aydos biydin` xaliq ko`terilisin baslaw ornina qara basinin` g`amina berilip ketkenligin jazadi. Begis, Mirjiq, Irza, To`re qusag`an batirlardin` xaliq isi ushin ketkenligin ko`rsetedi. Shayir Aydostin` aldawliq penen qolg`a tu`skenin, Xiywa xaninin` aldawshiliq siyasatin ko`rsetedi. Xannan pa`nt jegen Aydos ko`terilis shig`arip, oni basqariwg`a bel baylaydi. Poemada shayir qaraqalpaq biylerinin` ko`teriliske jasag`an satqinlig`in g`a`zep penen su`wretleydi. Ko`terilistin` jen`iliw sebepleri, qaraqalpaq uriwlari toliq, birlik penen qatnaspag`an ha`m ayirim biyler xang`a satilip, ko`terilisti ayawsiz, qanli bastiriwg`a ha`reket etken.

Shayirdin` «Ernazar biy» shig`armasi 1855-56-jillardag`i Xiywa xanina qarsi qaraqalpaq xalqinin` milliy azatliq gu`resinin` basshisi Ernazar alako`zge arnalg`an. Tariyxiy izertlew boyinsha ko`terilistin` baslaniw sebebi saliqtin` awirlig`i ha`m xaliqtin` Xiywa xani zulimlig`inan qutiliw bolip esaplanadi.

Berdaqtin` bul shig`armasinda tariyxiy jag`day menen birlikte Ernazar biydin` qazaq xani Jang`azini o`ltiriwi, eldegi jalaxor, jo`nsiz jasawil, baylarg`a tirnag`in batiriwi, ha`r tu`rli a`skeriy islerdi u`yrenip mashn` etiw, el biylewi menen birge qus saliwi, bedew miniwi siyaqli jigitlik saltanatlari o`tkir so`zliligi so`z etiledi.

Ernazar alako`z Berdaqtin` o`mir boyi a`rman etken ideal qaharmaninin` biri. Ernazar alako`zdi xaliqtin` birligi ushin gu`resken batir sipatinda su`wretleydi. Poemada Ernazardin` qaraqalpaqlar jerine ha`m jaylawina mudami shabiliw jasap tinishliq bermeytug`in qon`silas ellerdin` xanlarina, baylarina qarsi atlanis jasawlari da gu`rrin` etiledi. Shig`armada xan Ernazardi gu`nakar etip, bes jil aq u`yli etip qoyadi. Tu`rkmenler U`rgenishke Ernazardi shaqiradi. Bul birigiw Xiywa a`skerlerin to`menletedi, olar Xojelini taslap qashadi. Ko`terilisti baslaw, tayarlaniw, dawam ettiriw eki jilg`a shamalasadi. Usi da`wirde Zarliqti xan etip tikleydi. Ko`terilis waqtinda uriwlar arasinda alawizliq payda bolip, Ernazar keneges Xiywag`a satiladi, ishki dushpanlar sebebinen Ernazar alako`z o`ltiriledi. Son`inda Ernazar biy tragediyali halatta su`wretlenedi:

Go`rug`li bektey er edi,

Qatarda qosa nar edi,

Toli jurtqa da`rkar edi,

Sheyit boldi Ernazar biy.

Shayir Ernazardi o`tkendegi a`psanaliq batirlar menen salistiradi.

Tayanish so`zleri:

1. Da`stan - tu`rkiy tilles xaliqlardin` awizeki ha`m jazba a`debiyatindag`i poetikaliq janr bolip, qosiq penen bayanlanadi ha`m epikaliq qa`siyetke iye. Ha`zirgi a`debiyatta da`stanlardi ko`binese poema dep ataydi.

2. Ideal qaharman - avtordin` arziw-a`rmanlari, tilekleri, ja`miyetlik, estetikaliq ko`z-qaraslari menen tig`iz baylanisli do`regen qaharmanliq obraz.

Qadag`alaw sawallari:

1. Berdaqtin` yumor-satiraliq qosiqlarinin` mazmuni.

2. «Aqmaq patsha» da`stanindag`i hayal-qizlar obrazinin` jasaliwi.

3. «Amangeldi» poemasinin` ideyaliq mazmuni.
O`tesh Alshinbay uli.

 4. O`tesh shayirdin` o`miri ha`m do`retiwshiligi. Shayir do`retiwshiliginin` izertleniwi.

5. O`tesh shig`armalarinin` ideyaliq-tematikaliq ha`m formaliq, ko`rkemlik o`zgeshelikleri.

6. Shayir shig`armalarinda balalar turmisinin` sa`wleleniwi.

  A`debiyatlar:

1. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi, N., 1983-jil.

2. A.Pirnazarov «O`tesh Omar ha`m fol`klor».

 

4-soraw. O`tesh Alshinbay uli 1828-jili A`miwda`r`yanin` tarmaqlarinin` biri Ko`ko`zektin` A`miwda`r`yanin` quyar jerindegi awilda tuwilip, 1902-jili 74 jasinda qaytis bolg`an. O`tesh Jiyen jirawdin` aqlig`i bolip, bul haqqinda shayirdin`:

Atim O`tesh, babam ati Jiyendi,

Xaliqqa so`zi u`lgi bolg`an emes pe?

degen qosiq qatarlarinan an`laymiz. Jiyennin` Jamg`irshi degen balasinan Alshinbay, onnan O`tesh tuwilg`an. Ol qaraqalpaqtin` mu`yten ruwinan bolip, Aral jag`asindag`i Aqbo`get, Ko`ko`zek, Ayirsha, Terbenbes degen jerlerde jaylap, baliqshiliq penen ku`n ko`rgen. Ol Berdaq shayir menen zamanlas bolg`an. Ku`nxojani qartayg`an halinda ko`rgen, ol mina qosig`inda:

Ku`nxojani burin ko`rdim, doslarim,

Sonda menin` sorapedi, jaslarim,

O`ldi dedi qatti menin` baslarim,

A`rman menen Ku`nxoja o`tti du`n`yadan.

dep mag`liwmat beredi. Shayir o`mirinde ushirasqan joqshiliq, azap penen xorliq ten`sizliklerge a`dil pikir ju`rgizdi. Ol o`zinin` «Ko`rdim» qosig`inda:

Sekkizden keldim toqqizg`a,

Yu`rdim yoship kelsem jazg`a,

Megzedim zaya juldizg`a,

Du`n`yanin` zaxmetin ko`rdim.

Shayir qissaxanliq o`neri menen de shug`illang`an. Bul jo`ninde o`zinin` «Bolar», «Ko`ko`zek» qosiqlarinda aytip o`tedi. Ol o`z da`wirinin` ataqli shayiri Berdaq penen aytisqa tu`sken ha`m Berdaqtin` shayirliq lapizin joqari bahalaydi:

Xaliq ishinen alg`an ataq,

Bul so`zlerim emes, shataq,

Aytisti menin` menen Berdaq,

Biraqta jen`dim demeymen...

O`tesh o`zi jasag`an zamannin` turmis haqiyqatlig`in teren` su`wretlep bere alg`an. Onin` shig`armalarin bir neshe tu`rlerge bo`lip u`yreniwge boladi.

1. O`tesh shig`armalarinda o`zi jasag`an zamang`a ko`z-qaras.

2. O`teshtin` satiraliq qosiqlari.

3. O`tesh shig`armalarinda hayal-qizlar tematikasi.

4. O`teshtin` poemalari.

5. Shayir shig`armalarinin` ko`rkemlik o`zgeshelikleri.

O`tesh shig`armalarin izertlew jumislari 1930-jillari qolg`a alindi. 1937-jili a`debiyatshilar S.Ma`wlenov penen Sh.Xojaniyazovlar Moynaq, Taxtako`pir, Qarao`zekte bolip, shayirdin` ko`p qosiqlarin jazip aldi. Olardin` ayirimlari Ma`teke iyshannin` meshitinen tabilg`an arab alfaviti tiykarinda jazilg`an qoljazbalardan ko`shirilgen. Usi jiynalg`an materiallardan shayirdin` «Shermende», «Gu`lziyba», «Ko`rdim», «Berdaq baqsig`a juwap» qosiqlari I-ret 1940-jili «Qaraqalpaq xaliq tvorchestvosi» degen toplamda basilip shiqti. Shayirdin` en` da`slepki qosiqlar toplami 1948-jili jariq ko`rdi. Toplamg`a «O`tesh shayir» degen so`z basi berilip, shayirdin` qaraqalpaq a`debiyatinda tutqan orni, qosiqlarinin` ideyaliq bag`dari haqqinda qisqasha tallaw jasalg`an.

1948-jil 5-oktyabr`degi «Qizil Qaraqalpaqstan» gazetasindag`i Q.Berdimuratovtin` «Alshinbay uli O`tesh» shig`armasi shayir shig`armalarin izertlewdegi da`slepki adim bolip esaplanadi. Degen menen O`tesh shig`armalari haqqinda belgili juwmaqqa kelgen ilimpaz N.Da`wqaraev boldi. Ol shayir shig`armalarinin` toliq jiynag`in baspag`a tayarlaw ha`m oni ilimiy da`liyllew ma`selelerin ortag`a qoydi. 1962-jili f.i.k. A.Karimov ta`repinen baspag`a tayarlang`an O`teshtin` tan`lamali shig`armalari basli orin iyeledi. Bul kitapta A.Karimovtin` «O`teshtin` o`miri ha`m tvorchestvosi haqqinda mag`liwmatlar» degen ko`lemli maqalasi ja`riyalanip, onda shayir do`retiwshiligi ha`r ta`repleme izertlengen. Ilimpaz A.Pirnazarovtin` «O`tesh, Omar ha`m fol`klor» ilimiy miyneti shayir shig`armalari jo`nindegi iri ko`lemli miynetlerden esaplanadi.

5-soraw. O`teshtin` jasag`an zamani XIX a`sirdin` 2-yarimi qaraqalpaq xalqinin` eki jaqlama qisimda bolg`an waqti edi. Biri Xiywa xanlig`i ta`repinen saling`an esapsiz saliqlar, ekinshisi jergilikli feodallardin` qisimi. Sonliqtan shayir jasag`an zamanda qarama-qarsi eki klasstin` bar ekenligin ko`remiz. Bul haqqinda «Ko`rdim» qosig`inda:

Adamzat emes birdey,

Bazi birewler taza gu`ldey,

Birazlar bay, birazi gedey,

Du`n`yadag`i ba`rshesin ko`rdim.

dep jazadi. Shayir xaliqtin` awir turmisin, xaliq basindag`i baxitsizliqti, ezilgen miynetkeshlerdin` tragediyaliqjag`daylarin o`zinin` «Da`rkar», «A`rman menen», «Ketermen», «Ko`k o`zek» qosiqlarinda jirlaydi.

O`tesh o`zinin` satiraliq shig`armalarinda o`zi jasag`an zaman ten`sizliklerin, jergilikli baylardin` topas xarakterlerin teren` a`shkaralaydi. Onin` satiraliq qosiqlarina: «Yan`lidi», «Nuratdiyin», «Shermende», «Izimbet», «Qa`dir mola» qosiqlari kiredi. Bul shig`armalarda siqmar baylar menen xaliqti aldag`an din iyelerinin` unamsiz ha`reketleri a`shkaralanadi. Bunda shayir adamlardi eki toparg`a bo`lip qaraydi ha`m miynetkesh xaliqtin` esabinan ku`n ko`retug`in adamlardin` jaman qa`siyetleri u`stinen ku`ledi. Misali:

Bul zamanda adamlardin`,

Birazi adam yan`lidi,

Bul zamanda adamlardin`,

Birazi don`iz yan`lidi,

-degen sheshimge keledi. Shayir usi «Yan`lidi» qosig`inda Ermekbay degen o`tirikshi, ekiju`zli, ta`kabbir baydin` minez-qulqi, u`yindegi shopanlarg`a ko`rsetken ja`bir-zulimliqlari, adamgershilikke jayg`aspaytug`in topas isleri haqqinda jazadi. Al, shayirdin` «Shermende» satirasina Molla Izimbettin` tn`rt jigitti jumsap, haqisin bermey, tek g`ana pa`tiyasin bergeni, al to`rtewinin` de shan`arag`i qisi menen ash qalg`ani, bul ha`diysege qorlig`i kelgen O`teshtin` usi qosiqti do`retkenligi so`z boladi. Misali:

Alaradi eki ko`zin`,

Biljiraydi aytqan so`zin`,

Qalay-qalay bul minezin`,

Haqisin bergil shermende.

bul sipatlama shayirdin` «Izimbet» atli satirasina da ta`n. O`teshtin` «Nuratdiyin» satirasina o`tirik aytip, buzaqishiliq penen shug`illang`an Nuratdiyin maqsimnin` obrazi aship beriledi.

6-soraw. O`teshtin` u`git-na`siyat qosiqlarinda turmistan aling`an o`z ta`jiriybeleri aniq ko`rinedi. Bul qosiqlarinin` tiykarinda unamli, unamsiz, qorqaq-batir, aqilli-aqilsiz adamlar arasindag`i gu`res so`z boladi. Ja`ne de adamgershiliktin` normalari belgilenip, ha`r qanday adamdi a`dep-ikramli, hadal, hu`jdanli boliwg`a shaqiradi. Shayirdin` bunday qosiqlarina «Bolar», «Qariz alma», «Ur», «Sa`wmeymen» shig`armalari kiredi. Misali:

Jaqsi menen ju`rsen` uzaq jollarg`a,

O`lgenshe qa`dirdan ha`mdamin` bolar,

Jaman menen shiqsan` uzaq jollarg`a,

Ja`biriw-japag`a ko`mekshi bolar.

Shayirdin` bul qosig`i u`lken didaktikaliq ma`nige iye bolip bul Maqtimquli, A`jiniyaz shayirlar ta`sirinde jazilg`an. Bunda haqiyqiy insan ushin en` za`ru`r ag`la qa`siyetler so`z etiledi. Shayirdin` didaktikaliq qosiqlari arasina «Qariz alma» qosig`i u`git-na`siyatliq xarakterge iye. Bunda xaliqtin` ashliqta jasawi, usi sebepli baylardan  qariz alip, olarg`a g`a`rezli bolip qaliwi qosiqta ta`sirli aship ko`rsetilgen. Misali:

Xang`a barsan` ariz jaman,

Mollag`a barsan` pariz jaman,

Bayg`a barsan` qariz jaman,

U`shewinen qariz alma.

Bunda adamlarg`a tek g`ana qariz almawdi uqtiriw emes, adamlardi pa`k, taza boliwg`a shaqiriw siyaqli ideyalar da bar. O`teshtin` «Sa`wmeymen» qosig`inda du`n`yadag`i ten`sizlik, jaqsi menen jaman, a`dalatli ha`m a`dalatsiz, baxitli menen baxitsiz arasindag`i keskin pariqti ko`rsetip, bulardin` ekinshi toparlarin ne ushin xoshlamaytug`inin ashiq aytadi.

O`tesh shig`armalarinda hayal-qizlar tematikasi basli orindi iyeleydi. Shayir o`zi jasag`an zamandag`i qizlardin` bas erkinliginin` joq ekenligin o`z shig`armalarinda jirlaydi. Onin` «Gu`lziyba», «Qizlar», «Hayran etti» shig`armalari bar. O`tesh qizlarg`a baxitli zamannin` keliwin a`rman etedi:

Qiz ka`malg`a kelip da`wranlar su`rse,

Du`n`yada shad bolip ra`ha`tin ko`rse,

Kewli su`ygenine wa`desin berse,

A`rmani joq bul du`n`yada qizlardin`.

Shayir «Qizlar» qosig`inda da`wir qizlarinin` go`zzallig`in, a`dep-ikramlilig`in, aqillilig`in sheber su`wretleydi. Biraq olardin` sol da`wirdegi o`miri qis siyaqli suwiq. Qizlar o`mirge go`zzalliq bag`ishlawshilar bolg`ani ushin olardin` o`miri jaz siyaqli qulpirip turiwin qa`lep shayir juwmaq shig`aradi:

Zaman kelse baxit keler qizlarg`a,

Qia ku`nleri aylanadi jazlarg`a,

dep baxitli zamandi an`saydi. Shayirdin` «Gu`lziyba» qosig`i ta`riyp xarakterinde jazilg`an bolip, onda Gu`lziybanin` go`zzallig`i bayanlang`an. Gu`lziybanin` kelbetin ta`riyplewde Shig`is klassik shig`armalarinan ta`sirlenip, ha`tte, shig`is da`stanlari «Baxram-Gu`landam», «Farhad-Shiyrin», «La`yli-Ma`jnu`n», «Hu`rliqa-Hamra» ha`m t.b. da`stanlardag`i obrazlar menen salistirg`an. Ja`ne de da`stanlarg`a ta`n ten`ewler menen berilgen:

Ku`ygelek kibi ko`zleri,

Shiyrinnen sheker so`zleri,

Hu`r kibi ba`ha`r ju`zleri,

Gu`lziyba qiz gu`l yan`lidi.

Shayir bunda tek Gu`lziybanin` sirtqi go`zzallig`in ta`riyplegen.

Hayal-qizlardin` ishki sezimleri, olardin` du`n`yag`a ko`z-qarasin belgilewde shayirdin` «Hayran etti» poemasi basli orinda turadi.

Poemada Nuratdiyin degen molla Ayim degen jarli kisi menen aqlay quda boladi. Nuratdiyinnin` hayali Ka`rim atli ulli, Ayimnin` hayali qizli boladi. Biraqta balalari bir-birine u`ylespeytug`in da`rejede qarama-qarsiliqqa iye. Ayimnin` qizi suliw ha`m aqilli. Nuratdiyinnin` balasi og`an qarama-qarsi su`wretlenedi:

Ko`zlerin ko`rsen` uraday,

Awzin ko`rsen` jiraday,

Qulaqlari sipiraday,

Ha`r ba`lege megzes etti.

Eski da`stu`r boyinsha ekewin qospaqshi boladi. Biraq qiz bul ha`diyselerge shidap tura almaydi. Ol bunday jarimes penen jasag`annan o`lgen abzal dep, tu`nde ku`yewine qanjar urip o`ltiredi, son`inan o`zine de uradi. Bunday ha`diyseler XIX a`sirde xaliq arasinda jiyi bolip turg`an.

Tayanish so`zleri:

1. Satira - (grekshe) turmistag`i unamsiz na`rselerdi keskin tu`rde qaralap, a`shkaralap ko`rsetiwshi ko`rkem su`wretlew qurali.

2. Yumor - (latinsha «da`lkek») turmistag`i geypara qolaysiz momentlerdi ku`lki arqali su`wretlew usili.

Qadag`alaw sorawlari:

1. Shayirdin` yumor-satiralarinda obrazlardin` jasaliwi.

2. «Hayran etti» poemasinin` syujeti.

3. «Da`rkar» qosig`inin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti. 

 XIX a`sir aqiri XX a`sir basindag`i balalar a`debiyati.

Jobasi:

1. Da`wirdin` ja`miyetlik-siyasiy sipatlamasi.

2. Xaliq kitaplari.

3. Saribay shayir - timsal janrinin` tiykarin saliwshi.

4. Gu`lmurat, Annaqul, Sidiq do`retpeleri.

  A`debiyatlar:

1. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi, N., 1978-jil.

2. Paxratdinov, X.O`temuratova, «XIX a`sirdin` aqiri XX a`sir basindag`i qaraqalpaq a`debiyati. N., 1994-jil.

 1-soraw. XIX a`sir aqiri ha`m XX a`sir basindag`i qaraqalpaq a`debiyatinin` rawajlaniw jollari sol da`wirdegi siyasiy-ekonomikaliq jag`daylar menen tig`iz baylanisli boldi. Qaraqalpaq xalqi bul da`wirde de milliy azatliq ha`m g`a`rezsizlik ushin gu`resler alip bardi. Orta Aziya xaliqlarinin` turmisindag`i en` iri waqiyalardin` biri - olardin` Rossiyag`a qosiliwi bolip tabiladi. Qaraqalpaqlardin` Rossiyag`a qosiliwi olardi eziwshilikten azat etpedi. Patsha hu`kimeti mu`lkdar u`stem klasstin`  - bay-feodallardin` ma`pin jaqladi. El basqariw solardin` qolinda boldi. Qaraqalpaq xalqi jasandi tu`rde ekige bo`lindi, biri A`miwda`r`yanin` sol ta`repindegi qaraqalpaqlar Xiywa xani qol astinda, ekinshisi Rossiya imperiyasi qol astinda boldi. Usi da`wirde xaliq u`sh ta`repleme - patsha Rossiyasi ha`kimlerinen, Xiywa xanlig`inan ha`m o`z feodallarinan ezildi.

Qaraqalpaqlardin` Rossiyag`a qosiliwinda xaliqtin` ja`miyetlik rawajlaniwinda a`hmiyetli jag`daylar ju`zege keldi, ekonomikaliq turmis jaqsilandi, zavod - fabrika o`ndirislik orinlar qurildi, transport jan`alandi, aqsha-tovar qatnasig`i o`sti. Xaliqtin` siyasiy turmisi o`zgerip, adamlar saylaw ha`m saylaniw huqiqina iye boldi. Xaliq arasina rus ma`deniyati tarqaldi. Rus ilimpazlari qaraqalpaq xalqinin` ma`deniyati ha`m a`debiyati menen tikkeley shug`illana basladi. Shig`isti izertlewshi N.A.Sevetsov V.V.Bartol`d, A.V.Kaulbars, V.V.Grigor`ev, 1883-jillari Orta Aziya xaliqlarinin` tariyxin, ma`deniyatin ha`m etnografiyasin izertledi. 1874-jili Xiywada litografiya ashilip, ha`r qiyli a`debiy kitaplar basildi. 1888-jil ha`m 1890-jil Tashkent ha`m Samarqandta baspaxanalar ashildi. I-ret 1874-jili To`rtku`lde baslang`ish rus mektebi ashildi. 1900-jili Shimbayda u`sh jilliq rus-tuzem uchilishesi ashildi.

Bul da`wirde xaliqtin` patsha hu`kimetine narazilig`i ku`sheyip, milliy azatliq gu`resleri tez-tez bolip turdi. 1887-1891-jillari Shabbaz ha`m Biybazarda diyxanlardin` quralli ko`terilisi, Shimbay uchastkasinin` Talliq bolisinda 1898-jili Qu`len bolisti qayta saylawg`a qarsi ko`terilis, 1901-jili Qon`iratta Astraxan qazaq polkinin` soldatlari menen to`beles ko`rinisleri haqiyqiy ko`rsetiledi. Bul da`wirdin` qaraqalpaq a`debiyatina ta`siri menen sa`wlesin Omardin` «Bar eken», Ayapbergennin` «Yaranlar», «Ta`riyp», A`bdiqa`dirdin` «Bolar», «Kerek» qosiqlarinan an`g`ariwg`a boladi. 1916-jildin` xaliq ko`terilisine baylanisli jazilg`an shig`armalar qatarina A`bdiqa`dirdin` «Megzer», Qazaqbay Xojaniyaz ulinin` «Bola basladi» ha`m Qudaybergennin` «Ma`rdikar» da`stanin kirgiziwge boladi. Usi da`wirdin` tikkeley ta`sirin beretug`in shig`armalar qatarina Sidiqtin` «Zaman», Omardin` «Ko`rindi», «Kemal», Ayapbergennin` «Suwshi ju`rmenler», «Sa`lem», Jan`abaydin` «Qazi iyshan», «Doslarim» qosiqlari usinday xarakterdegi shig`armalar qatarina jatadi. Qudaybergennin` «Ma`rdikar» da`staninda patsha hu`kimeti ha`m jergilikli ha`kimlerdin` paraxorliq isleri, a`sirese, paraxorliq ma`rdikar waqtinda ashiq, o`tkir bolg`ani su`wretlenedi. Ayapbergen 1916-jili jazg`an «Sa`lem» qosig`inda xaliqtin` qiyin turmisi menen tanistiradi. Qaziwshilardin` u`yine xat jazip aziq soratqanin su`wretleydi. Usinday ayanishli turmis fakti arqali shayir da`wirdin` sotsial du`zimin, xaliqtin` qarama-qarsiliqli ideyasin beredi.

Biz da`wir a`debiyatinin` xarakteristikasina toqtag`anda, onin` da`wir lebin ha`m da`wirdegi basli waziypalardi sa`wlelendiriwin demokratiyaliq a`debiyattin` dawam etiwi ha`m rawajlaniwi dep qaraymiz.