Jyul Vern, «O‘n besh yoshli kapitan». «Yangi asr avlodi»

322
Jyul Vern
Livingston Kazembedan shimol tomonga jo‘naydi. 
U Tanganayka ko‘li bo‘yidagi Ujiji de gan kichkina sha-
harchaga bormoqchi edi. Ammo daryolar toshib, yo‘l 
to‘siladi. Livingstonning hamrohlari uni tashlab ketadi 
va u Kazembega qaytib keladi. U yerdan janub tomonga 
jo‘nab, olti haftadan keyin, 6-iyunda u Bangveolo ko‘liga 
yetib keladi. Bu yerda ikki oy turadi. 9-avgustda Tanga-
nayka ko‘liga borish uchun yana yo‘lga chiqadi.
Bu shunday azob-uqubatli sayohat bo‘ladiki, asti 
qo‘ya vering! 1869-yil yanvar oyida bu qahramon sayyoh 
juda darmonsiz bo‘lib qolganligidan, uni qo‘lda ko‘tarib 
yuradilar. Axiri kelib, fevral oyida Tanganayka ko‘lini 
ko‘radi. Ujijida Livingston, Kalkuttadan unga sharqiy 
jamiyat yuborgan posilkani oladi.
Endi Livingstonning ko‘nglida Tanganayka ko‘lidan 
shimolga yurib borib, Nil daryosining boshini topishdan 
iborat yagona maqsad qoladi. 21-sentabrda u Lualaba 
daryosining yoqasidagi Bambara degan joyda bo‘ldi. 
Ke yinchalik Stenlining aniqlashicha, Lualaba daryosi 
Kongo daryo sining pastki oqimi ekan. Mamogela degan 
joyda Livingston yana holdan toyib, sakson kun kasal 
bo‘lib yotdi. Bu paytda uning uchtagina xizmatkori 
qolgan edi. Axiri u 1871-yil 21-iyulda qaytib, Tanganay-
kaga jo‘naydi. 23-oktabrda Ujijiga yetib keladi. Kasallik 
va chekkan azoblaridan u qoq suyak bo‘lib qolgan edi.
Uzoq vaqtgacha Livingstondan hech qanday darak 
bo‘lmadi. Yevropada uni o‘lgan deb hisoblashgan bo‘lsa 
kerak. Shuning uchun u hech qanday yordamga umid 
qilmas edi.
Livingston Ujijiga qaytib kelgach, o‘n bir kun o‘tgandan 
keyin ko‘ldan chorak mil narida miltiq ovozlari eshitildi. 
Livingston o‘z chaylasidan tashqariga chiqdi. Qandaydir 
bir oq tanli kishi uning oldiga kelib:
– Siz doktor Livingston bo‘lasiz-a? – deb so‘radi.
– Ha, – deb javob qaytardi sayyoh.
Ular qattiq qo‘l qisishib ko‘rishdilar.

---

323
«O‘n besh yoshli kapitan»
– Sizni topganim uchun juda xursandman.
– Sizni ko‘rganimga men ham juda xursand man, – 
dedi Livingston.
Bu kelgan kishi amerikalik Stenli edi. U «NyuYork 
Gerald» gazetasining muxbiri ekan, gazeta muharriri uni 
Devid Livingstonni qidirish uchun Afrikaga yuboribdi.
Stenli Bombeyda kemaga o‘tirib, Zanzibar qirg‘og‘iga 
jo‘nab ketadi. Bu yerdan to‘ppa-to‘g‘ri Ujijiga yo‘l oladi.
Livingston bilan Stenli qayiqqa o‘tirib Magala burniga 
kelib, astoydil tekshirgandan keyin, Lualaba daryosi-
ning bir tarmog‘i Tanganayka ko‘liga quyilar ekan, 
degan fikrga kelishdi. (Bir necha yildan keyin Kame-
ron bilan Stenli bu fikrning to‘g‘riligiga ishonishdi.) 
12-dekabrda ular Ujijiga qaytib kelishdi.
Stenli vataniga jo‘nashga qaror berdi.
Livingston bilan ikkovi sakkiz kun suvda yurgandan 
keyin, 27-dekabrda Urimbaga va 23-fevralda Kuixaraga 
yetib kelishdi.
12-mart – xayrlashish kuni edi.
– Siz mardona ish qildingiz, – dedi Livingston Stenliga, 
– bu ishni har kim ham bajaravermaydi. Sizdan cheksiz 
minnatdorman.
– Sizni vataningizda sog‘-salomat ko‘rishga isho-
naman, – deb javob qaytardi Stenli uning qo‘lini qattiq 
qisib: – Xayr!
– Oq yo‘l, – dedi Livingston.
Stenli jo‘nab ketdi va 1872-yil 12-iyun kuni Fransi-
yaning Marsel shahriga yetib keldi.
Livingston tekshirishlarini davom ettiraverdi. U Kuixa-
rada besh oy dam olib, 2-avgustda Tanganaykaning 
janubiy qirg‘og‘iga jo‘nadi. Bu sa far uni Suzi, Shuma va 
Amoda degan uchta qora tanli xizmatkori, Stenli uning 
ixtiyoriga qoldirib ketgan qirq oltita yerliklar va Yakov 
Uenrayt de gan kishi kuzatib bordi.
Bir oydan keyin karvon Mura degan joyga yetib keldi. 
Yo‘lda doim qattiq qurg‘oqchilikdan keyin chaqmoq chaqib, 
momaqaldiroq guldurab turdi va keyin yog‘ingarchilik 

---

324
Jyul Vern
boshlandi. Yuk ortilgan hayvonlarni setse pashshasi cha-
qaverib, halok qil di. Yerlik aholi sayohatchilarga dushman 
ko‘zi bi lan qarar edi. Shunga qaramasdan Livingstonning 
karvoni 1873-yil 23-yanvarda Chitunkuz degan joy ga yetib 
keldi. Sayyoh Bangveolo ko‘lining sharq tomonidan o‘tib, 
27-aprel kuni Chitambo qishlog‘iga keldi.
Bu yerda bir necha qul savdogarlari Living stonni 
ko‘rdilar. Ular bu to‘g‘rida Alvets bilan uning ujijilik ham-
rohiga xabar qildilar. Living stonning Tanganayka ko‘li-
ning janubini tekshirib bo‘lgandan keyin g‘arb tomonga, 
Kazonde va keyin Angolaga jo‘nashi ehtimol deyishga 
hamma asoslar bor edi.
Missis Ueldon ulug‘ sayyoh yaqinda kelib qoladi, 
deyishga to‘la ravishda haqli edi, chunki uni Bangveolo 
ko‘lining janubida ko‘rib edik, deganlariga endi ikki oy 
bo‘lgan edi.
Ammo, 13-iyun kuni, ya’ni Negoro o‘ziga yuz ming dol-
lar daromad beradigan xatni olaman deb kelishidan bir 
kun oldin, Kazondega Alvets va boshqa qul savdogarlari 
uchun zo‘r shodlik xabari kelib qoldi.
1873- yil 1-may sahar paytida doktor Devid Livingston 
vafot etgan edi!
Afsuski, bu xabar chin edi. Livingstonning karvoni 
Chitam bo qishlog‘igacha yetib kelgan edi. Sayyohni 
zambilda olib kelishibdi. 30-aprelga o‘tar kechasi u qattiq 
og‘riqdan ingrab, keyin hushidan ketdi.
Livingston bir soatdan keyin o‘ziga kelib, Suzi degan 
xizmat korini chaqirib, unga dori-darmon olib kelishni 
buyuribdi. Keyin u asta shivirlab:
– Yaxshi! Keta ber endi! – debdi.
Ertalab soat to‘rtlarda Suzi bilan soqchilardan yana 
besh kishi sayyohning chaylasiga kirishibdi.
Devid Livingston karavoti yonida tiz cho‘kib o‘tirgan 
ekan. Suzi uning betini ushlab ko‘rsa, muzdek ekan. 
Devid Livingston o‘lgan edi.
Sayyohning sodiq xizmatkorlari uning jasadini den-
giz qirg‘og‘iga olib kelishdi. Ular uzoq hamda og‘ir yo‘l 

---

325
«O‘n besh yoshli kapitan»
yu rishga to‘g‘ri kelishiga qaramasdan, o‘n oydan keyin 
uning jasadini Zanzibarga olib kelishadi.
1874-yil 12-aprel kuni Livingston Angliyaning boshqa 
ulug‘ odamlari qatori Vestminstr abbatligidagi go‘ristonga 
dafn etildi.