О`zbekistonda inson va fuqarolarning

---

Farmatsevtika ta’lim va tadqiqot 
instituti
Mustaqil ish 
Mavzu: Axborot texnologiyalari asoslari va rivojlanish 
tarixi
Topshirdi: Raxmonov Suhrob 
Tekshirdi: Rajabov Elmurod 
 

---

Reja: 
1. Axborot texnologiyasi nima 
2. Axborot texnologiyasinig rivojlanish tarixi 
3. Axborot texnologiyasinig turlari va bosqichlari 
Texnologiya suzi grekchadan tarjima kilinganda san`at, ustalik, malaka ma`nosini 
anglatadi. Texnikada texnologiya deganda ma`lum kerakli material maxsulotni xosil 
kilish uchun usullar, metodlar va vositalar yiKindisidan foydalanadigan jarayon 
tushuniladi. Texnologiya ob`ektining dastlabki, boshlanKich xolatini uzgartirib, yangi, 
oldindan belgilangan talabga javob beradigan xolatga keltiradi. Misol uchun sutdan turli 
texnologiyalar orkali katik, tvorog, smetana, yoK va boshka sut maxsulotlarini olish 
mumkin. Agar boshlanKich xom ashyo sifatida axborot olinsa, ushbu axborotga ishlov 
berish natijasida axborot maxsulotinigina olish mumkin. Ushbu xolda xam «texnologiya» 
tushunchasining ma`nosi saklanib kolinadi. Fakat unga «axborot» suzini kushish 
mumkin. Bu narsa axborotni kayta ishlash natijasida moddiy maxsulotni emas, balki 
axborotnigina olish mumkinligini aniklab turadi. 
Texnologiyani kuyidagicha ta`riflash mumkin. Texnologiya — bu sun`iy ob`ektlarni 
yaratishga yunaltirilgan jarayonlarni boshkarishdir. Kerakli jarayonlarni kerakli 
yunalishda borishini ta`minlash uchun yaratilgan shart-sharoitlar kanchalik yaxshi tashkil 
etilganligi texnologiyaning samaradorligini bildiradi. Bu Yerda tabiiy jarayonlar nafakat 
moddaning tarkibi, tuzilishi va shaklini uzgartirish maksadida, balki axborotni kayta 
ishlash va yangi axborot xosil kilish maksadida xam boshkariladi. Shuning uchun 
axborot texnologiyasini kuyidagicha ta`riflash mumkin. 
Axborot texnologiyasi — bu axboriy ma`lumotni bir kurinishdan ikkinchi, sifat jixatidan 
yangi kurinishga keltirish, axborotni yiKish, kayta ishlash va uzatishning usul va 
vositalari majmuasidan foydalanish jarayonidir. Masalan, yangi povar ustozdidan palov 
tayyorlash usulini og’zaki yoki yozma ravishda o’rgandi deylik, lekin u darrovda yaxshi 
palov qila olmaydi. Endi u palov tayyorlash jarayonining sirlarini ham o’rganishi kerak. 
Yoki avtomobil boshqarishni o’rganishni ham misol sifatida keltirish mumkin. Yosh 

---

avtohavoskor kitobdan yo’l qoidalari, avtomobil haydash sirlarini o’rganishi mumkin. 
Lekin, avtomobilni katta shahar ko’chalarida haydashni o’rganish uchun yana ko’pgina 
mehnat sarflashi kerak. 
Jarayon deyilganda, qo’yilgan maqsadga erishish uchun yo’naltirilgan 
harakatlarning muayyan majmui tushuniladi. Jarayon odam tanlagan strategiya bilan 
belgilanishi va turli vositalar hamda usullar majmui bilan amalga oshirilishi zarur. 
Materiallar texnologiyasi deb- xom ashyo, materialni qayta ishlash, tayyorlash, holatini, 
xossalarini, formasini o’zgartirish bo’yicha vositalar va usullarning majmuiga bilan 
belgilangan jarayonga aytiladi. Mazkur texnologiya bilan aniqlanuvchi jarayon 
moddaning dastlabki holatini o’zgartirib yangi sifatdagi tovar hosil qiladi. 
1-rasm. Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasida jarayonlar 
2-rasm. Axborot texnologiyasida jarayonlar 
Axborot moddiy resurslar bilan bir qatorda bebaho resurs hisoblanadi. Buning uchun 
quyidagi uchta gapni eslash kifoya. 
Kuch bilim va adolatda.
Amir Temur,
14-asr Erursen shohsen, agar ogohsen sen,
Agar sen ogohsen, shohsen sen. Alisher Navoiy, 15-asr Kimki axborotga egalik qilsa, u 
dunyoga egalik qiladi. Bill Geyts, 20-asr 
Axborot texnologiyalari-ob’ekt to’g’risida yangi sifatli axborot yaratish uchun dastlabki 
axborotni yig’ish,saqlash, qayta ishlash va uzatishning vositalari va usullari majmuidir. 
Ma’lumki, bir xil moddiy resurslarga tadbiq qilingan har xil texnologiyalar har xil 
natijalarga olib keladi. Shunday qoida, axborot texnologiyalarida ham mavjud.
Misol.1. DTM abbiturientlarga bir xil test variantlarini beradi. Abiturientlar 
o’zlarining usullarini qo’llab test savollariga javob berishadi. Lekin, natija har xil bo’ladi. 
Test echish uchun programmalar qo’llansa natijalar yana ham boshqacha bo’lishi aniq. 

---

Misol 2. Avtomobil haydashni kitobdan o’qib o’rganish mumkin, lekin bu bilan 
yosh avtohavaskor avtomobilni yaxshi haydab keta olmaydi. Uni Lassettiga o’tirgizib, 
shahar Chorsusi yo’lga qo’yib yuboraylikchi, nima bo’lar ekan. Yosh avtohavskor 
uzoqqa bora olmaydi. Chorsuda muvaffaqiyatli harakatlanish uchun tajriba kerak-bu esa 
jarayondir. 
Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasi va axborot ishlab chiqarish texnologiyasin 
quyidjagi jadvalda solishtiramiz. 
Moddiy komponentalar Axborot komponentalar 
Xom ashyo va materiallarni tayyorlash 
Axborot yoki dastlabki ma’lumotlarni yig’ish 
Moddiy mahsulot ishlab chiqish 
Ma’lumotlarni qayta ishlash va yangi natijaviy 
axborot yaratish 
Iste’molchilarga yangi tovarlarni sotish 
Natijaviy axborotni foydalanuvchiga QQQ 
uchun uzatish 
Moddiy ishlab chikarish texnologiyasining maksadi insonning talabini kondiradigan 
yangi maxsulot ishlab chikarishdan iborat. Axborot texnologiyasining maksadi esa 
insonning biror-bir ishni bajarishi uchun zarur bulgan, uni taxlil etish va u asosida karor 
kabul kilishi kerak bulgan yangi axborotni ishlab chikarishdan iborat Turli 
texnologiyalarni kullab, bitta moddiy resurs¬lardan turli maxsulotlar olish mumkin. 
Xuddi shu narsani axborot texnologiyalariga nisbatan xam aytish mumkin. Misol: 
matematikadan nazorat ishini bajarganda xar bir ukuvchi boshlanKich axborotni kayta 
ishlash uchun uzining bilimini kullaydi. Masalaning Yechimi bulgan yangi axborot 
maxsuloti, ukuvchi tanlay olgan masalani Yechish texnologiyasi, usuliga boKlik. 
Moddiy ishlab chikarishda turli maxsus jixozlar, stanoklar, uskunalar va boshkalar 
ishlatiladi. Axborot texnologiyalari uchun xam uzining «uskunalari», vositalari mavjud. 
Bular kseroks, telefaks, faks, skaner va boshka vositalardir. Bu vositalar orkali axborotga 
ishlov berilib, uzgartiriladi. Uozirgi paytda axborotga ishlov berish uchun kompyuterlar 
va kompyuter tarmoklari keng kullanilmokda. Axborot texnologiyasida kompyuterlar va 
kompyuter tarmoklarining kullanishiga urKu berish maksadida kupincha kompyuter va 
kommunikatsion texnologiya xakida gapirishadi. 

---

Axborot texnologiyasi uzi uchun asosiy muxit bulgan axborot tizimlari bilan bevosita 
boKlikdir. Chunki axborot texnologiyasi axborot tizimlarida mavjud bulgan ma`lumotlar 
ustida bajariladigan turli xil murakkablikdagi operatsiyalar, amallar va algoritmlarni 
bajarishdan iborat bulgan tartiblashtirilgan jarayondir. 
Axborot texnologiyalari jamiyat axborot resurslaridan okilona foydalanishning eng 
muxim usullaridan biri bulib, xozirgi vaktga kadar bir necha evolyutsion boskichlarni 
bosib utdi. 
Ana shu boskichlarga kiskacha tuxtalib utamiz. 
1-boskich. XIX asrning ikkinchi yarmigacha davom etgan. Bu boskichda «Kullik» 
axborot texnologiya tarakkiy etgan. Uning vositasi: pero, siyoxdon, kitob. 
Kommunikatsiya, ya`ni aloka odamdan odamga yoki pochta orkali xat vositasida amalga 
oshirilgan. 
2-boskich. XIX asrning oxiri, unda «Mexanik» texnologiya rivoj topgan. Uning asosiy 
vositasi yozuv mashinkasi, arifmometr kabilardan iborat. 
3-boskich. XX asr boshlariga mansub bulib, «Elektromexanik» texnologiyalar bilan fark 
kiladi Uning asosiy vositalari sifatida telegraf va telefonlardan foydalanilgan. Bu 
boskichda axborot texnologiyasining maksadi xam uzgardi. Unda asosiy urKu axborotni 
tasvirlash shaklidan, uning mazmunini shakllantirishga kuchirildi. 
4-boskich. XX asr urtalariga tuKri kelib, «Elektron» texnologiyalar kullanilishi bilan 
belgilanadi. Bu texnologiyalarning asosiy vositasi EUMlar va ular asosida tashkil 
etiladigan avtomatlashtirilgan boshkarish tizimlari va axborot izlash tizimlaridir. 
5-boskich. XX asr oxiriga tuKri keladi. Bu boskichda «Kompyuter» texnologiyalari 
tarakkiy etdi. Ularning asosiy vositasi turli maksadlarga muljallangan dasturiy vositalarga 
ega bulgan shaxsiy kompyuterlardir. Bu bos-kichda kundalik turmush, madaniyat va 
boshka soxalarga muljallangan texnik vositalarning uzgarishi ruy berdi. Lokal va global 
kompyuter tarmoklari ishlatila boshlandi. 
Axborot texnologiyalari bir necha turlarga bulinadi: 
1. Ma`lumotlarga ishlov beruvchi axborot texnologiyalari. Ular ma`lum algoritmlar 
buyicha 
boshlanKich 
ma`lumotlarga 
ishlov 
beruvchi 
masalalarni 
Yechishga 

---

muljallangan. Masalan, xar bir firmada uzining xodimlari xakidagi axborotga ishlov 
beruvchi axborot texnologiyasi albatta bulishi kerak. 
2. Boshkarishning axborot texnologiyalari. Ularning maksadi ish faoliyati karor kabul 
kilish bilan boKlik bulgan insonlarning axborotga bulgan talabini kondirishdan iborat. 
Boshkarishning axborot tizimlari tashkilotning utmishi, xozirgi xolati va kelajagi 
xakidagi axborotni xam uz ichiga oladi. 
3. Ofis(idora)ning axborot texnologiyasi. 
Avtomatlashtirilgan ofisning zamonaviy axborot texnologiyalari bu — tashkilot ichidagi 
va tashki muxit bilan kommunikatsion jarayonlarni kompyuter tarmoklari va axborotlar 
bilan ishlovchi boshka zamonaviy vositalar asosida tashkil etish va kullab-kuvvatlashdan 
iborat. Buning uchun maxsus dasturiy vositalar xam ishlab chikilgan. Ulardan biri 
Microsoft Offise dasturlar paketidir. Uning tarkibiga Word matn muxarriri, Excel 
elektron jadvali, Power point takdimot uchun grafikani tayyorlash dasturi, Microsoft 
Access ma`lumotlar omborini boshkarish tizimlari kiradi. 
Uozirgi paytdagi kompyuterlar uchun kuplab dasturiy vositalar mavjudki, ular barcha 
turdagi axborot texnologiyalarini ta`minlay oladi. Ularning ayrimlari bilan kiskacha 
tanishib chikamiz. 
Ma`lumotlar ombori. Uar kanday axborot texnologiyasining majburiy komponenti 
ma`lumotlar omboridir (MO). Avtomatlashtirilgan ofisda MO firmaning ishlab chikarish 
tizimi xakidagi barcha ma`lumotlarni uzida saklaydi. MO, uni tashkil kilish va 
boshkarish xakida batafsil 10- bobda tanishib chikamiz. Ma’lumotlarga ishlov berishning 
axborot texnologiyasi strukturalangan masalalarni echish uchun mo’ljallangan bo’lib, bu 
masalalar bo’yicha zaruriy dastlabki ma’lumotlar mavjud bo’lishi va ularga ishlov 
berishning algoritmlari hamda standart prosteduralari ma’lum bo’lishi kerak. Bu 
texnologiya boshqaruv mehnatining ba’zi bir doimiy takrorlanadigan og’ir amallarini 
avtomatlashtirish maqsadlarida malakasi uncha yuqori bo’lmagan xodimlarning amaliy 
(ijro) operativ faoliyati darajasida qo’llaniladi. Shuning uchun bu darajadagi 
xodimlarning mehnat unumdorligini ancha oshiradi. Ularni og’ir va mashaqqatli 
mehnatdan ozod etadi, hattoki xodimlarning sonini qisqartirishga ham olib keladi. 
Operastion faoliyat darajasida quyidagi masalalar hal qilinadi: 

---

Firma tomonidan amalga oshiriladigan operastiyalar to’g’risidagi ma’lumotlarga ishlov 
berish; 
Firmada ishlarning holati to’g’risidagi davriy nazorat hisobotlarini tuzish; 
Turli-tuman joriy so’rovlarga javoblar olish va ularni qog’ozda hujjatlar yoki hisobotlar 
shaklida rasmiylashtirish. 
Misol 1. Zerikarli bir xil amallarga misollar: 
Ombordagi tovarlarning zahirasining mavjud normativ ko’rsatkichlarga mosligini 
tekshirish va zahira miqdori kamayganda ta’minotchiga tovarlar miqdori va olib kelinishi 
kerak bo’lgan muddatlarni ko’rsatib zakaz berish; 
Firma tomonidan tovarlarni sotilishi haqida ma’lumotlarni qayd etish, xaridorga tovar 
nomi va narxi, tovarni tayyorlagan firma, yaroqlilik muddatlari va hokazo ma’lumotlar 
tushirilgan chek yoki kvitanstiya berish. 
Misol 2. Nazorat hisoboti haqida misol. Har kunlik bankdan kelayotgan va bankga 
jo’natilayotgan tushular haqida ma’lumot tayyorlash.
Misol 3. So’rovlarga misol. Kadrlar bo’limidagi MX ga murojaat qilish. Ma’lum 
mansabni egallash uchun nomzodga qo’yiladigan talablar qanday bo’lishi kerak. 
MIBAT ni boshqa ma’lumotlarni qayta ishlovchi texnologiyalardan farqlaydigan 
xususiyatlar bor. Ularni keltiramiz: 
• 
Firmaning ma’lumotlarni qayta ishlash bo’yicha masalalarini echish; har bir 
firmaning o’zining qonunlar bilan belgilangan masalalari mavjud. Shuning uchun har bir 
firmada ma’lumotlarni qayta ishlash bo’yicha texnologiyasi va tizimi bo’lishi kerak; 
• 
Yaxshi strukturalangan masalalarni echish, ular uchun, ma’lumki, algoritmlar 
ishlab chiqish mumkin; 
• 
Qayta ishlashning standart prosteduralarini bajarish; mavjud standartlar 
ma’lumotlarni qayta ishlash bo’yicha tipik prosteduralarni aniqlaydi va ularga 
bo’ysinishni belgilaydi; 
• 
Ishning asosiy hajmini avtomatik rejimda, insonning minimal ishtirokida echish; 
• 
Detallashtirilgan ma’lumotlardan foydalanish; firmaning faoliyati detallashtirilgan 
ma’lumotlardan iborat, u firmani reviziya qilishni osonlashtiradi, reviziya firma 
faoliyatini boshidan oxirigacha tekshirish imkoniyatini beradi; 

---

• 
Voqealarning xronologiyasiga e’tibor berish; 
• 
Masalalar echishda boshqa darajadagi xodimlarning ishtiroki minimal. 
Asosiy komponentalar va ularning tavsiflarini keltiramiz. 
Ma’lumotlarni to’plash. Ma’lumotlar MB ga tashqi muhitdan kelib tushadi. 
Firmaning har bir harakati mos yozuv sifatida qayd qilinadi; 
Ma’lumotlarga MB da ishlov berish. Ma’lumotlarga ishlov berishning asosiy 
operastiyalari quyidagidan iborat: guruhlash, saralash, agregatlash (yiriklashtirish), 
hisoblash, ma’lumotlarni saqlash. Firmaning MX siga kelayotgan har bir axborot ustida 
quyidagi amallar bajariladi: 
• 
Klassifikastiya yoki gruppalash; 
• 
Yozuvlarni tartiblash; 
• 
Hisoblashlarni (arifmetik va mantiqiy )bajarish; 
• 
Axborotni yiriklashtirish yoki agregatlash, ular yordamida ma’lumotlar ustida har 
xil o’rtacha yoki natijaviy qiymatlar hisoblanadi va pirovardida ma’lumotlar soni 
kamayadi. 
Ma’lumotlarni saqlash. Ma’lumotlar MX larda saqlanadi. 
Hisobotlar yaratish. Hisobotlar davriy va talab bo’yicha tayyorlanishi mumkin va 
ular asosida ma’lumotlardan keng foydalaniladi. 
Matn protsessori. Bu matnli xujjatlarni tashkil etish va ularga ishlov berishga 
muljallangan dasturiy vosita turidir. Masalan, matn muxarririda tayyorlangan xat va 
xujjatlarni doimiy ravishda kabul kilish menedjerga firmadagi xolatni doimo nazorati 
ostida tutishga yordam beradi. 
Elektron pochta (YE-mail) — kompyuterlardan tarmokda foydalanishga asoslangan 
bulib, xamkor (partnyor)larga ma`lumotlar junatish yoki ulardan ma`lumot olish 
imkoniyatini yaratadi 

---

Audiopochta — bu ma`lumotlarni klaviatura yordamida emas, balki tovush orkali 
uzatuvchi pochtadir.