13.3. Kalinizmda diniy va dunyoviy xokimiyat, vijdon, eьtikod erkinligi masalasi. Lyuteranchilik va kalьvinizmning kapitalizm mafkurasiga munosabati. Reformatsiyaning butun Evropaga yoyilishi kundan–kunga katolik cherkovining xalk urtasidagi mavkeining tushib borishiga olib keldi. Xamma joyda katolik cherkoviga karshi ochikchasiga tankidiy fikr aytila boshlandi, cherkov xodimlari masxara kilinar, papa va boshka katolik cherkovi ruxoniylari tasvirlangan karikaturalar tarkatilardi.
1526 yil Germaniya reyxestagi nemis lyuteranchi – knyazlar talabi bilan xar bir nemis knyazi uzi va fukorolari uchun xoxlagan dinni kabul kilish xukuklariga ega ekanligi tugrisida karor kabul kiladi. Ammo 1529 yil «- Shpeyer reyxestagi bu karorni bekor kiladi. Bunga karshi imperiyaning bir kancha shaxarlarida besh knyaz protest ( norozilik ) bildiradi. Ular uz xujaliklarida cherkovni butunlay tugatmagan xolda, uni « tuzatish », « islox etish » goyaisi bilan chikishdi.
Protestantizmning yirik okimlaridan biri Jan Kalьvin nomi bilan boglik bulgan kalьvinistlar okimidir.
1. Urta asrlar tarixi. T. 1990 y. 230 – 231 – betlar. Jan Kalьvin iloxiyatchi, xukukshunos bulgan. U asli Pikariyadan chikkan frantsuz bulib, viloyat amaldorining ugli edi. 1509 – 1564 yillar yashab utgan.
Otasi uni yurist kilishni orzu kilgan va u avval Burj, sungra Parij universitetining xukukshunoslik bulimini tugatgan. U xukukshunos bulib etishib chikadi, shu bilan birga chukur klassik bilim soxibi, kadimgi tilarni puxta urgangan, tarixni yaxshi bilgan, katolik va protestant koidalarini urgangan edi.
Jan Kalьvin uzining falsafiy, ijtimoiy – siyosiy goyalarini « Xristian dinidan kullanma » ( ayrim manbalarda « Xristian dinidan kursatmalar » deb nomlanadi.) asarida ifoda etgan. U ushbu asarida insonning xayoti uning takdiri azalidan degan goyani asoslab berishga urinadi. Ammo anьanaviy karashlardan farkli ravishda u dunyoda mol – dune tuplash gunox emas, balki odamzod erishgan muvaffakiyatning bir kurinishi, unga xudoning marxamati, deb karaydi. Bu XV–XVI asrlarda iktisodiyotda tovar - pul munosabatlarining rivojlanishi va bu narsa yangi diniy mafkurada uz aksini topayotganligini bildirardi.
J. Kalьvin uz maslakdoshlariga: boylik orttirish uchun zur berib tinimsiz mexnat kilish kerak, kimning mol – dunyosi kup bulsa, - « xudoning sevgan bandasi » usha, demak uning tupa - tugri jannatga tushishi anik, omadi yurishmay shugullangan ishidan ziyon kuruvchi odamni esa xudo duzaxga tushishga maxkum etadi, deydi.
U odamlarni kattik mexnat kilishga chorlar ekan, barcha kiyinchiliklar oldida bardoshli bulishga undaydi. U shuningdek, sudxurlik va mustamlakalardagi kulchiikni maьkul kuradi. U uzinig ijtimoiy – siyosiy goyalarini « Mutlak azaliy takdir »asarida yanada rivojlantiradi.
U Jenevada cherkov tashkil kiladi. Bu cherov uning nomi bilan kalьvinistlar cherkovi deb atalgan. U bu cherkovda amal kilishi lozim bulgan tartib - koidalarni ishlab chikkan va axolini shu tartiblar asosida uziga buysundirishga intilgan.
Yangi kalьvinistlar cherkovi tartib – koidalariga kura, odamlar kun buyi fakat kattik mexnat kilish bilan shugullanishi shart edi. Turli kungilochar uyin - kulgular, xar xil yiginlar, xatto chiroyli kiyim kiyib yasanib yurishlar katьiyan man etilgan. Odamlar kun buyi mexnat kilishi kerak va ularga kech tushishi bian kuchaga chikishlari kattik ta kiklangan, xar kuni erta tongda ibodatga borishlari albatta shart bulgan.
Kalьvinistlar cherkovi tartib - koidalariga buysunmagan odamlar kattik jazolangan. Ularni xatto gulxanda yokishgan. Shuning uchun usha davrda jenevani « protestantlar Rimi », Jan Kalьvinni esa « Jeneva papasi » deb atashgan.
Kalьvinistlarning keskin talablaridan norozi bulgan jenevaliklar 1538 yilda J. Kalьvin va uning tarafdorlarini shaxardan kuvgin kilishadi. Ammo oradan uch yil utib, ular yaa Jenvaga kaytariladi. Kalьvinistlar yana avvalgidek uz tartiblarini davom ettirganlar.
Kalьvinistlar goyalari keyinchalik Garbiy Evropaning kupgina davlatlariga tarkalgan va Yangi taьlimotlarning shakllanishiga goyaviy xizmat kilgan.
Kalьvinizm uzining keskin goyalari Bilan boshka protestant okimlaridan fark kilgan. U diniy xokimiyat sifatida dunyoviy xokimiyatga xam uz taьsirini utkazishga muvaffak buldi. J. Kalьvin Jenevada maxalliy protestant partiyasini tuzdi. Salkam 25 yil davomida maxalliy shaxar kengashi faoliyatida ishtirok etib keldi. U bundan tashkari Jenevada protestantlar Akademiyasini tashkil etdi. Bu erdan kalьvinchi missionerlar uning goyalarini Evropaning barcha mamlakatlariga tarkatish uchun yuborib turildi.
Kalьvinning taklifiga binoan, Jeneva kengashi xudosizlik va axloksizlikda ayblangan turli shaxslardan 58 tasini katl etdi va 76 tasini surgun kildi. Bularning orasida ispan olimi Migelь Servet xam bor edi, u kalьvinistlar goyalariga Karshi chikkanligi uchun 1553 yilda gulxanda yondirildi.
Kalьvinistlar dunyoning turli mamlakatlarida fakat diniy arboblar emas, siyosiy arbob sifatida xam faoliyat yuritishdi. « Kalьvinistlar Gollandiyada
Respublika vujudga keltirdilar. Angliyada va xususan, Shotlandiyada kuchli respublikachi partiya tuzdilar ».1 Kalьvinistlar siyosiy faoliyatini bugungi kun nuktai nazari Bilan taxlil etsak, uz tartib - koidalari bilan inson xukuklari va vijdon erkinligini cheklab kuygan edilar. Xalkni fakat bir mafkura ostida saklashga, zur berib ularga uz goyalarini tikishtirishga, kalьvinistlar mafkurasini yagona mafkuraga aylantirishga intilganlar va mafkuraviy diktator vazifasini bajarganlar.
XVI asrda Garbiy Evropada vujudga kelgan kapitalistik munosabatlar negizida barcha ishlab chikarish vositalarining xususiylashib borishi va axoli urtasida ijtimoiy tengsizliknin eskinlashuvi, tovar–pul munasabatlarining kuchayishi usha davr mafkurasida uz ifodasini topdi.
Kapitalizmga xos karashlar, xususiy mulkni kullab – kuvvatlash, jamiyatda xukumron kuchlarning manfaatlarini ximoya kilish usha davrda shakllangan va keng kuloch yoygan lyuteranlik va kalьvinistlar mafkurasida uz ifodasini topgan edi. Agar lyuteranlar cherkovni islox kilish fakat ruxoniylar ishi emas, dunyoviy xokimiyatga xam boglik, deb tushuntirsalar, keyin xalk kuzgolishidan xavfsiragan xlda, jamiyatdagi turli tartibsizliklarni tankid kilsalar va mulkdorlar, aslzoda va Yangi shakllanib kelayotgan kapitalistlar Bilan uzaro murosa kilib yashashga chakirsalar,kalьvinistlar xam kapitalizmga jos xususiy mulkni kullab – kuvvatlaydi. Ammo ular lyuteranlarga kraganda insonni turli « ortikcha » xarakatlardan, shaxsiy erkinliklardan cheklab kuyadilar. Uz mafkurasini yagona mafkura sifatida zurlik Bilan jamiyatda urnatishga intiladilar.
Xar ikala okim xam tugilib kelayotgan kapitalistik munosabatlar tarkibida dunyoga keldi va albatta bu jarayonga xos karashlar ularning mafkurasida uz aksini topgan edi.
