|
лаштирган ҳолда ўз қароргоҳини дарёнинг нариги қирғоғида, Сарой Берканинг қаршисида барпо этади. Шундан сўнг, Ўзбек-хонга хизмат қилган қабилалар маълум ҳудуднинг эгасига ай-ланган. Ўзбекхон ўз давлатида ислом динини жорий қилган-лиги сабабидан ҳудуддаги бошқа эл-улуслардан ажралиб тура бошлади ва эндиликда Эрон ва Мовароуннаҳр тарихчилари томонидан унинг давлати ва элига нисбатан “ўзбек улуси” (“ўзбеклар мамлакати”) ёки “ўзбек эли” деган иборани қўллаш урф бўла бошлайди. Демак, шарқ тарихчиларининг Ўзбекхон улусига нисбатан “ўзбек улуси” ёки “ўзбек эли” номининг қўл-ланилишида қуйидаги маънолар ётади, дейиш мумкин: би-ринчидан, Ўзбекхон ҳукмдорлиги остидаги улус; иккинчидан, Ўзбекхонга эргашган ва ислом динини қабул қилган эл, яъни ўзбек эли. Таниқли адиб Абдуқаҳҳор Иброҳимов ҳам ўзининг “Бизким, ўзбеклар” китобида шунга яқин фикрни билдириб, шундай ёзади: “Ўзбек атамаси Олтин Ўрда давлатида яша-ган, ислом динини қабул қилган Орлот, Баҳрин, Бургут, Қтой, Қорлуқ, Можор, Қипчоқ, Қиёт, Қўнғирот, Манғит, Найман, Ну-куз, Танғут, Қушчи, Минг каби туркий қабилалар уюшмасини, яъни ўзбек халқи маъносини ва шу халққа тегишли мамлакат-ни билдирган”.1
Ўзбек атамасининг бир нечта қабилалар иттифоқига нисба-тан супратрибал (қабилалар номидан устун турувчи умумий) ном сифатида қўлланилиши Ўзбекхон вафотидан кейинги
даврларда, унинг улусидан умуман бошқа ҳудудда учрайди. Бу ҳолат тарихчиларни ўзбек атамасининг келиб чиқиши маса-ласида бирмунча ўйлантирадиган ҳолатлардан ҳисобланади. Чунки, ўзбек атамаси Ўзбекхон вафотидан қарийб 20 йил ўтиб (1360 йиллар), ўрта аср манбаларида, хусусан, темурийлар дав-ри тарихчилари Хондамир, Кўҳистони, Муин ад-Дин Натанзи, Абдураззоқ Самарқандий, Низомиддин Шомий, Шарафиддин Али Яздий ва бошқаларнинг асарларида, унинг пойтахти (Са-рой Берка)дан қарийб 1600 км. шимоли-шарқда, ҳозирги ғар-бий Сибир ва юқори Қозоғистон ҳудудларида кўчиб юрувчи турк-мўғул қабилаларини бирлаштирган ном сифатида ҳам
Иброҳимов А. Бизким, ўзбеклар (миллий давлатчилигимиз асос лари ҳақида мулоҳазалар). – Т., 2011. – 361 бет.
52 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
учрайди.1 Ушбу ҳудудлар Ботухоннинг укаси Шайбон уруғига тегишли бўлган.
В.В. Григорев, А.А. Семёнов, Б.А. Аҳмедов каби олимларнинг фикрича, қадимдан Дашти Қипчоқнинг шарқий қисмида, хусу-сан, ғарбий Қозоғистон, Тобольск, Тура ва Тюменда кўчиб юрган турк-мўғул қабилалари: арлот, баҳрин, буркут, дўрмон, ийжон, хитой, қорлуқ, можор, қипчоқ, қиёт, қўнғирот, манғит, найман, нукуз, танғут, қушчи, туман-минг ва бошқа қабилалар XIII аср охири ва XIV–XVI асрларда яшаб ижод этган Шарқ тарихчила-ри томонидан умумий бир ном билан “ўзбеклар” деб аталган. Бироқ, Б. Аҳмедов уларнинг ўзбек деб аталиши Ўзбекхон номи билан боғлиқ бўлмай, балки турк-мўғул қабилалари уюшмаси-нинг умумлашган номи маъносида келади, деб ёзади.2
Аслида, Ўзбекхон давлати билан ўзаро қариндошлик бел-гилари (ҳар иккала ҳудуд аҳолисининг қабилавий таркиби кўп жиҳатдан ўхшаш бўлганлиги) ҳамда супратрибал (қабила-лар номидан устун турувчи) ном ушбу икки марказни боғлаб турган бўлиши мумкин, деган тахминлар ҳам бор.3 Бизнингча, Ўзбекхонга содиқ бўлган (ислом динини қабул қилган аксари-ят) қабилалар қандайдир сабабга кўра, ушбу ҳудудларга кўчиб яшай бошлаган ва форсий тилда асарлар ëзган муаллифлар уларни Ўзбекхонга нисбат берган ҳолда ўзбеклар деб аташда давом этган бўлишлари мумкин. Ўзбекхон номи эса Олтин Ўр-данинг машҳур исломий етакчиси сифатида уни сиёсий ва маъ-навий жиҳатдан жозибали қилган.
Шу ўринда таъкидлаш жоизки, бу даврларда ўзбек ибораси этник маънодан ҳам кўра кўпроқ турк-мўғул қабилалари итти-фоқининг этно-сиёсий номи сифатида ишлатилган. Қолаверса, ўзбек ибораси умумлаштирувчи ном сифатида ушбу уруғ-қаби-лаларнинг ўзларидан ҳам кўра (улар, аксинча, ўз уруғ-қабила-вий номларини кўпроқ қўллаган) кўпроқ улардан жанубда жой-лашган ҳудудлар аҳолиси (яъни, Мовароуннаҳр ва Эрон тарих-чилари) томонидан қўлланилган. Умумий ном билан аталиши-
Маликов А. Cамоназвание узбек и его трансформация (по источ-никам XV – первой половины XVI веках) // Вопросы этногенеза и эт-нической истории народов Средней Азии. Вып. 2. – Lambert Academic publishing, 2017. – 37 бет.
2 Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар... – 416 бет.
3 Қаранг: Allworth Eduard. The Modern Uzbeks. – Р.34.
Do'stlaringiz bilan baham: |
