Хўжахонов исмоилжон мансурович ўзбекларнинг миллий ўзлиги

Ўзбекларнинг миллий ўзлиги

47

шарқ манбаларида (араб, форс, туркий тилдаги) “ўзбек” ибора-си дастлаб Олтин Ўрда хони Ўзбекхон улусига нисбатан ва ке­ йинчалик, шарқий Дашти Қипчоқ ҳудудларида вужудга келган кўчманчи турк–мўғул қабилалари иттифоқига нисбатан уму-мий (сиёсий) ном сифатида қўлланила бошланган.

Таъкидлаш жоизки, ўрта аср шарқ тарихчиларининг кўпчи-лиги ўзбек этнонимини Олтин Ўрда хони Ўзбекхон (1312–1342 йй.) номи билан боғлиқ деб билган. Жумладан, Ҳамидуллоҳ Муставфийи Казвиний (1281–1350 йй.)нинг “Тарихи гузида” (“Танланган тарих”) асарида Олтин Ўрда хони Ўзбекхонга тобе ерлар ва халқлар ҳақида фикр юритилади ва бу қабилалар “ўз-бекиён” (“ўзбеклар”), улар кўчиб юрган ерлар эса “мамлакати

ўзбек” (“ўзбеклар мамлакати”) деб аталган¹. Мирзо Улуғбек ўзининг “Тўрт улус тарихи” номли асарида “Ўзбек улусини унга (Ўзбекхонга – муаллиф) нисбат берадилар”² деб ёзади. Хива хони

Абдулғози Баҳодирхон (1643–1664 йй.) ҳам “Шажарайи турк” номли асарида: “ Тўқтағухон (1290–1312 йй.) ўлгандин сўнг ўн уч ёшинда Ўзбекхон хон бўлди. Тақи элни ота-бобосининг дастури­ бирлан забт қилди. Ҳар кимнинг мартабасина лойиқ ҳурмат қи-либ, инъомлар берди. Эл-улусни дини исломға киргузди... Андин сўнг Жўчи элини ўзбек эли тедилар”, деб ёзади.3 Абдулғози Баҳо-

дирхоннинг юқоридаги фикрларидан билиш мумкинки, Ўзбек-хон ўз улусини ислом динига киргизгач, унинг қўл остидаги эл “ўзбек эли” деб атала бошлади.

Н.А. Аристов, П.П. Иванов, А.Ю. Якубовский, Чапличка, Хиль-да Хукем, Ҳ. Вамбери, Э. Олуорт каби тарихчи олимлар кўпроқ Абдулғози Баҳодирхон келтирган маълумотларга асосланган ҳолда “ўзбек” этнонимини машҳур Олтин Ўрда хони Ўзбекхон-нинг номи билан боғлиқ, деб ҳисоблайдилар. Н.А. Аристовнинг фикрича, “Ўзбекхонгача ўзбек номи тарихда учрамайди, шу-нинг учун ҳам бу ном подшонинг номидан бошланган, дейиш мумкин”. А.Ю. Якубовский “ўзбек” иборасининг пайдо бўлиши-ни “ўзбеклар” (кўплиги – “ўзбеки йун”) сўзи билан боғлайди, улар ўз номларини Олтин Ўрда хони Ўзбек номидан олганлар,

• 
  Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Т., 1994. – 416 бет.
  

2. 
   Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи (форс тилидан Б. Аҳмедов, Н. Норқулов, М. Ҳасаний таржималари). – Т., 1994. – 225 бет.
   

³ Абдулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1992. – 8 бет.
48 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
деган фикрни билдиради. И.П. Иванов ҳам шундай нуқтаи на-зарни тўғри, деб билади. Хорижлик мутахассислар – М.А. Чап­ личка ва Хильда Хукхэм ҳам ўзбекларнинг келиб чиқишини Ўз-бекхон номи билан боғлайдилар.¹ Бу борада, айниқса, Ҳерман

Вамберининг қуйидаги фикрлари диққатга сазовордир: “Тур-кий қавмларда агар ҳукмдорлардан биттаси мамлакатни яхши идора қилса ёхуд мамлакатга янги бир усул ва тартиб киритиб, ўзига хос хизмат кўрсатса, унинг номини мангу қолдиришга ин-тилади. Шу тариқа у бир тарафдан ўзининг ҳукмдорини қавм бошлиғи ўрнига қўяди-да, бу билан баробар ҳукуматнинг ривож йўлига ва умумжаҳон тарихига киришини гўзал бир суратда ифода қилади... Худди шу ҳол Кўк Ўрданинг шарқида, Волга би-лан Орол денгизи орасида яшовчи турк-мўғул қабилаларида ҳам мавжуд; улар Жўжи сулоласидан тўққизинчи ҳукмдор бўлган Ўз-бекхон исмига нисбат бериб, ўзларига бир сиёсий қўшма ном – ўз-бек номини қабул қилганлар”, деб ёзади.² Вамбери, ҳаттоки ўзбек

сўзининг луғавий маъносини ҳам беришга ҳаракат қилади: “Ўз-бек”нинг ҳарфан маъноси “шахсан”, “ўзига мустақил хўжайин”, “эркин” демакдир. Шоён диққатга сазоворки, бу сўз муҳим маъ-ноли унвон бўлиб, эски можорларда ҳам учрайди. Шу мазмунда 1150 йилларга оид ҳужжатларда ҳам бу ибора қайд қилинган”,

деб ëзган.³

Илмий адабиётларда ёзилишича, ўша даврда Ўзбекхон улуси ҳудудида яшаган буркут, қиёт, қўшчи, ийжон, қўнғирот, уйшун (усун), ўтарчи, наймон, жот, чимбой, қорлиқ, кенагас, дўрмон, қурловут, тубойи, манғит, нўкуз (нўкус), танғут, уйғур, хитой, (қора хитой), тоймас, эчки, туман-минг ва ҳ.к. қабилалар Шарқ манбаларида шу вақтдан бошлаб умумий тарзда “ўзбеклар” деб, улар кўчиб юрган мамлакат эса “мамлакати ўзбек” деб ата-ла бошлаган.⁴

XIV асрда яшаб ижод этган араб муаллифлари – Насириддин ибн Фурат (1361–1404), ал-Асадий (1377–1447), ал-Айнийлар (1361–1452) Ўзбекхон ва ундан кейин Олтин Ўрдада ҳукмрон-

• 
  Қаранг: Аҳмедов Б. Ўзбек улуси... – 129 бет.
  

2. 
   Ҳерман Вамбери. Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи. – Т., 1990. – 52–53 бетлар.
   

³ Ўша жойда.
⁴ Аҳмедов Б. Ўзбек улуси... – 131 бет.