Хўжахонов исмоилжон мансурович ўзбекларнинг миллий ўзлиги

Ўзбекларнинг миллий ўзлиги

45

тадқиқотчиларининг ишларида ўзбеклар миллий ўзлигининг шаклланишида сиёсий жараёнларга асосий эътибор қаратил-ган бўлса-да, этномаданий омиллар эътибордан четда қолган. Конструктив ёндашув тарафдорлари миллатлар ўтмишда ҳеч қандай бирдамлик узлига боғлиқ бўлмаган ҳолда турли гу-руҳларни миллий қурилиш асносида тасаввурий ва мафку-равий асосда, сиёсий ва маданий элитанинг хоҳиш иродасига кўра яратилган, деб ҳисоблайди.

3. 
   Ўзбек тушунчасининг анъанавий ва замонавий мазмуни
   

Ўзбекларнинг миллий ўзликни англаши масаласини ўрга-нишдаги энг асосий муаммолардан бири бу, шубҳасиз, “ўзбек” атамасининг келиб чиқиши ҳамда унинг этноним (этник ном) сифатида шаклланиши масаласидир. Ушбу масалани тадқиқ этиш орқали замонавий ўзбекларнинг миллий ўзлигини англа-ши билан боғлиқ кўплаб саволларга жавоб олиш мумкин бўлади.

Ўзбек атамасининг келиб чиқиши ва унинг этноним (этник ном, халқ номи) сифатида шаклланиши борасида тарихий ман-баларда ва илмий адабиётларда турли хил фаразлар учрайди.

Маълумки, тарихий манбаларда “ўзбек” ибораси дастлаб ант­ ропоним (шахсга тегишли ном, исм) сифатида учрайди. Жумла-дан, ХII асрларда яшаб ўтган араб ёзувчиси ва қўмондони Усома ибн Мунқиз ўзининг араб тилидаги “Ибрат китоби”да Салжуқий-лар даврида Эронда рўй берган воқеаларни тасвирлар экан, 1115– 1116 йилларда Ҳамадон амири Бўрсуқ қўшинининг бошлиғи Мо-сул шаҳри ҳокимининг исми – Ўзбек бўлганлигини қайд этади¹.

Бундан ташқари, XIII–XIV асрларда, Жувайний ва Рашидид-динларнинг асарларида ҳамда Элхон Обока (1265–1282) замо-нида Эронда яшаган Пури Баҳонинг (Тожиддин ибн Баҳоуддин) достонида ҳам ўзбек сўзи шахс исми сифатида учрайди². 1221 йилда хоразмшоҳ Жалолиддиннинг Афғонистондаги қўшини бошлиғларидан бирининг исми Жаҳон Паҳлавон Ўзбек Той бўл-ганлиги ҳақида маълумотлар мавжуд.

Шундай қилиб, ўзбек сўзи Марказий Осиё ҳудудида яшовчи ўғуз қабилалари орасида шахс исми сифатида мўғуллар босқи-нига қадар мавжуд бўлган. “Ўзбек” иборасининг маълум бир аҳоли гуруҳига ёки улусга ва унинг аҳолисига нисбатан қўлла-нилиши XIV аср бошларига тўғри келади.³ XIV–XV асрларга оид

• 
  Усама ибн Мункыз. Книга назидания // Пер. Ю.И. Крачковского.
  

– М.: Изд-во восточной литературы, 1958. – С.134.

2. 
   Аҳмедов Б. Ўзбек улуси // Ўзбегим. – Т., 1992. – 128 бет.
   

• 
  Бўрибой Аҳмедов “ўзбек” этнонимини XIV аср бошларида келиб чиққан, деб ёзади. Қаранг: Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Т., 1994.
  

– 196 бет.