|
лик қилган бошқа хонларни “шимол даштларининг подшоҳла-ри”, “дашт султонлари”, “дашт мамлакатларининг подшоҳлари” ва “қипчоқларнинг подшоҳлари” деб атаганлар. Бошқа бир араб тарихчиси ал-Калкашоний эса (1418 йилда вафот этган) Тўхтамишни “Ўзбеклар подшоҳи” дейди.1
Ўзбек этнонимининг айнан Ўзбекхонга нисбат берилишига В.В. Григорев, А.А. Семёнов, Б.А. Аҳмедов каби олимлар унчалик қўшилмайдилар. Улар “ўзбек” номи Оқ Ўрдада пайдо бўлган ва Эрон ҳамда Мовароуннаҳр тарихчилари XIV–XV асрларда Оқ Ўр-дадаги турк-муғул қабилаларининг ҳаммасини шундай аташ-ган, деб ҳисоблайди. Ўзбекхон эса Кўк Ўрда, яъни Олтин Ўрда-нинг подшоси бўлиб, кейинчалик ўзбеклар деб аталган қабила-лар унга бўйсунмаганлар, деган фикрни билдиришган2.
Б. Аҳмедов “ўзбек” ибораси, Дашти Қипчоқдаги турк-мўғул қабилаларининг умумлашган номи сифатида XV асрдагина пайдо бўлди, деб ёзади.3 У XIV–XV асрларда араб ва форс тил-ларидаги тарихий асарларда, аниқроғи, Ҳамидуллоҳ Мустав-фийи Казвиний (1281–1350 йй.), Носириддин ибн ал-Фурот (1304–1404 йй.), Ал-Асадий (1377–1447 йй.), Низомуддин Шо-мий (XV аср), Абдураззоқ Самарқандий (1413–1482 йй.), Хонда-мир (1475–1535 йй.) ва бошқа муаррихларнинг асарларида XIV аср бошларида Дашти Қипчоқнинг шарқий қисмида, яъни Орол ва Каспийдан то Ғарбий Сибирнинг шимолий ҳудудларигача, Итил (Волга) ва Ёйиқ (Ўрол) дарёларининг шарқий соҳилла-ридан Балхаш кўли ва Чу воҳасигача бўлган ҳудудда истиқомат қилган турк-мўғул қабилалари шу ном билан – ўзбек номи би-лан аталган, деб ёзади4.
Ғарблик тадқиқотчилар Г. Ховорс ва М. Пельонинг фикри-ча, Дашти Қипчоқда кўчиб юрган турк-мўғул қабилаларининг бир қисми ўзларини эркин тутганликлари сабабли ўзбек, яъни “ўз-ўзига бек” деган номни олганлар. Ушбу фикрга айрим маҳаллий тадқиқотчилар ҳам қўшилади.5
Аҳмедов Б. Ўзбеек улуси... – 130 бет.
Қаранг: Семенов А.А. “К вопросу о происхождении и составе узбе-ков Шейбани-хана” // Труды академии наук Таджикской ССР. Т.XII. 1953.
– C.3–37; Аҳмедов Б. Ўзбек улуси // Ўзбегим. – Т., 1992. – Б.128–134.
Аҳмедов Б. Ўзбек улуси... – 130 бет.
4 Ўша жойда.
5 Қаранг: Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. – Т., 2015.
50 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
Маълумотларга кўра, Аллен Ж. Франк ва Петер Б. Голден каби яна бошқа бир ғарб олимлари эса “ўзбек” атамасини Туркистон кенгликларида Олтин Ўрда хони Ўзбекхондан анчагина олдин пайдо бўлган, деб ҳисоблайди.1 Бундан ташқари, ўзбек сўзининг келиб чиқишини узлар (Эрматов М.М., Агаев Р.А.)2 ёки “айрим ўзбек зиёлилари томонидан Ўғузхон” ва “ўғизлар” билан боғлиқ деган қарашлар (Асқад Мухтор, Пўлат Зоҳидов, Хуршид Даврон, Тоҳир Малик, Анвар Шукуров) ҳам билдирилган.3
Шундай қилиб, тарихий манбалардаги номаълумлик ва маъ-лумотларнинг чегараланганлиги ўзбек номининг келиб чиқи-ши ҳақида турли қарашларни туғдирган. Тадқиқотчилар томо-нидан ўзбек номига нисбатан бир-бирига қарама-қарши фикр-лар билдирилган.
Тарихий манбалардаги маълумотлардан келиб чиқиб айти-шимиз мумкинки, “ўзбек” атамаси туркий халқлар орасида ҳам шахс исми, ҳам “ўзига ўзи хўжайин, мустақил одам” деган маъ-нони берувчи ибора сифатида азалдан мавжуд бўлган. Ҳозирги кунда ҳам халқ орасида баъзи кишиларга нисбатан “ўзига хон, ўзига бек” деган ибора ишлатилади. Шунга қарамай, бизнингча, ўзбек иборасининг маълум бир ҳудуд ёки улус аҳолисига нисба-тан қўлланилиши бу – Ўзбекхон номи билан боғлиқ.
Ўзбекхон Дашти Қипчоқ ҳудудида (яъни, Олтин Ўрдада) ис-лом динини биринчилардан бўлиб ўз улусининг дини сифати-да жорий қилган ҳукмдор ҳисобланади. Ўзбекхон Олтин Ўрда-нинг энг кучли ҳукмдорларидан бири бўлган. Унинг нуфузи ва чингизий қонига эгалиги унга мутлоқ ҳокимиятни таъминла-ган. У ўз қабилаларини Волга дарёсининг икки томонига жой-
Хуршид Даврон. “Ўзбек” атамасининг келиб чиқиши билан боғ-лиқ бир фараз ҳақида // Самарқанд хаёли. Қиссалар ва бадиалар. – Т., 1991. – 232 бет.
2 Эрматов М.М. К вопросу о происхождении названия “узбек” // Учение записки Ташкентского государственного педагогического института имени Низами. – Т., 1964. Т.49. – С.54–55; Агаев Р.А. Страны
народы. Происхождение названий. – М., 1990. – С.102.
Хуршид Даврон. “Ўзбек” атамасининг келиб чиқиши билан боғ-лиқ бир фараз ҳақида... – 232–236 бетлар; Анвар Шукуров. “Ўзбек” атамасининг келиб чиқиши ҳақида. – Т., 2010. – 10–36 бетлар.
Do'stlaringiz bilan baham: |
