|
адабий тил даражасида (шунингдек, бу даврдаги бир қатор та-рихий асарлар ҳам туркий тилда битилган) анча ривожланди, балки саройдаги расмий ҳужжатларни ҳам шу тилда юритишга эътибор қаратилди.
Ўзбек тилининг тарихий тараққиёти давомида унга араб ва форс тилидан кўплаб сўзлар кириб келган бўлиб, улар ўз шакл ларини сақлаб қолган ҳолда маҳаллий шевалар таъсирига ҳам учраган. Ўзбеклар орасида деҳқончилик, ҳунармандчилик ва шаҳарсозикка хос маданий тараққиёт натижасида эски туркий сўзлар билан форсча сўзларнинг бирикуви таъсирида ҳам янги сўзлар яратилган. Булар ўзбек тилининг бойишига, унинг ҳам қадимий туркий тилидан ҳам қозоқ, қирғиз, туркман, қорақал-поқ тилларидан фарқланишини янада кучайишига олиб кел-ган.
IX–XII асрлардаги Шарқ уйғониш даврида Марказий Осиё мин-тақасида дунёвий илм-фан ва маданият билан бирга мусулмонча диний илмлар, ислом ахлоқи ва маданияти ҳам юксак чўққилар-га кўтарилар экан, аҳолининг кундалик маданияти ҳамда ўзли-гини англашида ҳам мусулмонча қадриятларнинг таъсири се-зила бошлаган бўлиши ҳақиқатга яқинроқ. Бу эса, “ўзбек элати” ислом дини халқнинг руҳи ва маданий ҳаётининг барча соҳала-рига мустаҳкам ўрнашиб олган шароитда шакллана ва ривожла-на бошлаганлигидан далолат беради. Кейинги даврларда ислом динининг давлат бошқарувида ва аҳолининг кундалик мадания-тидаги ўрнининг ортиб бориши натижасида мусулмонча диний ўзлик (онг, шуур) аҳоли ижтимоий ўзлигининг бошқа шакллари-га нисбатан устувор аҳамият касб эта бошлади.
Шундай қилиб, IX–XII асрлардаёқ Марказий Осиё минтақаси-да туркийлик асосидаги ўтроқ маданият ва ислом дини қадри-ятларига асосланган ўзликни англаш ҳисси “ўзбек элати”нинг этномаданий ўзлигининг асосини ташкил этган десак, мубо-лаға бўлмайди. Бошқача қилиб айтганда, ўзбек халқи ўтроқ қатламининг шаклланиши мусулмонча (шариат аҳкомлари) ахлоқ-одоб меъëрлари, юриш-туриш, мулоқот одоби, кийиниш, уй тутиш ва бошқа маданий белгиларнинг қарор топиши би-лан бир вақтда рўй берди. Балки, ислом дини ўзбек элатининг узил-кесил шаклланишида маълум даражада аҳамият касб этди, дейиш ҳам тўғри бўлар. Шу боис, ўзбекларнинг этномада-
66 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
ний ўзлигида этник ва диний омиллар чуқур кириб борганли-гини кузатиш мумкин. Ўзбекларнинг этник ўзлигини англаши-да ислом дини ўзига хос ўрин тутиши масаласида файласуф И.Р. Хўжамуродов томонидан қуйидагича фикрлар билдирилган бўлиб, у ўзбек халқи миллий-этник ўзликни англаши жараёни-ни тушуниш учун маънавий маданият, миллий руҳият ва ислом динининг ўзаро алоқадорлигини эътиборга олиш муҳимлиги-ни таъкидлайди. У ўзбек халқининг шаклланиши ва этник ўз-ликни англаш жараёнида ислом омили ва қадриятлари ҳамма вақт ғоявий ва маънавий воситалардан бири бўлиб хизмат қил-ганлигини қайд этади1. Тарихчи Эдуард Олуорт ҳам исломнинг ўзбеклар этник бирлигининг мустаҳкамланиши ва миллий ма-даниятнинг ўзига хослиги ҳамда моҳиятини бойишидаги маъ-навий куч сифатидаги аҳамиятини юқори баҳолайди.
Ўзбек элати таркибининг мутлоқ асосини ташкил этган ўтроқ туркий қатлам турли даврларда турлича номлар билан аталиб келинган. Жумладан, XVI асрга қадар улар “турк” номи билан аталган бўлса, кейинги даврларда эса “сарт” ва “ўзбек” каби номлар билан ҳам атала бошланган. XIX–XX аср бошлари-га оид (Россия империяси даври) адабиётларда улар, асосан, сарт номи билан тилга олинган. Бу даврда ўзбек атамаси ўзбек уруғларидан ташқари ўтроқ туркий аҳоли орасида ҳам анча оммалашиб қолганлигини эътиборга олиб, кейинги ўринларда улар ҳақида сўз кетганида “ўтроқ ўзбеклар” иборасини қўллаш-ни лозим топдик.
Демак, тарихий этнографик адабиётларда XII асрларда узил
Хўжамуродов И.Р. Ўзбек халқи миллий (этник) ўзлигини анг лашнинг шаклланиши муаммолари ва унга исломнинг таъсири: фалс. фан. док... дисс. – Т., 1994. – 15 бет. Шу ўринда таъкидлаш жоиз-ки, ўзбек халқининг этномаданий ўзлиги мутлақо мусулмонча қад риятларгагина асосланган деб қараш ҳам бир томонлама қараш бў-либ қолади. Масалан, баъзи олимларнинг фикрига кўра, ўзбек халқи феъл-атворида (менталитетида) исломгача бўлган эътиқодларга (айниқса, зардуштийлик динига) тегишли мафкуравий қарашлар-нинг ҳам излари сезиларлидир. (Қаранг: Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. – Т., 2015. – 543–556 бетлар.) Бироқ, ислом ки-риб келгандан сўнг улар исломийлашган шаклда сақланиб қолган эди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
