|
ний муҳитга жиддий таъсир ўтказа олмаган, аксинча, уларнинг бир қисми ушбу этник-маданий муҳитга (ўтроқ туркий муҳит-га) бутунлай қоришиб кетган бўлса, бир қисми эса унга тобора яқинлашиб борган. Биз ушбу фикрга қўшилган ҳолда уни қу йидаги жиҳатдан тўғри деб билган бўлардик, яъни кўчманчи ўзбек уруғлари ҳудуддаги ўтроқ турмуш тарзи ва мусулмончи-лик ғояларини буткул ўзгартира олмаган ва аксинча, бу жиҳат-дан улар ушбу маданий муҳитга аста-секин сингиб кетган. Шу билан бирга кундалик турмуш тарзи, тил, моддий ва маъна-вий маданият, халқ оғзаки ижоди, хуллас, этник маданиятнинг турли воситаларига, шунингдек, давлатчилик қурилиши ва бошқарув шаклига ҳамда аҳолининг этник онг сезимига нисба-тан кўчманчи ўзбек уруғларининг таъсири бирмунча сезилар-ли бўлган. Давлат бошқаруви ва ҳарбий-сиёсий ҳокимиятнинг асосий кучи кўчманчи ўзбек уруғлари қўлида бўлган бўлса-да,
диний-маърифий соҳалар (шайхулислом, қозилик, мударрис лик ва ҳ.), кўпинча, ўтроқ аҳоли томонидан амалга оширилган. Шу жиҳатдан ҳам чорвадор аҳоли ўлкадаги маданий муҳитга мослашиб борган.
Айрим ҳудудларда, хусусан, Зарафшон водийси ва ҳозирги Ўзбекистоннинг жанубий минтақалари аҳолисининг турмуш тарзи, анъаналари, маданияти ва хўжалик фаолиятига ушбу эт-ник гуруҳларнинг таъсири янада кучлироқ сезилади.1 Афсуски, кўчманчи ўзбек уруғларининг умумўзбек маданиятига қўш-ган ҳиссаси масаласи на совет даври адабиётларида ва на мус тақиллик даврига оид илмий тадқиқотларда етарли даражада ёритилмаган. Таъкидлаш жоизки, кўчманчи ўзбек уруғлари-нинг Мовароуннаҳр ҳудудига кириб келиши натижасида ҳудуд-да яшовчи туркий тилли ўтроқ аҳоли билан чорвадор туркий қавмларнинг нисбати (сони) бирмунча тенглашди. Ўзбек халқи этник тарихининг кейинги босқичида ушбу икки қатламнинг этномаданий ўзига хослиги алоҳида ўрин тутади.
Баъзи тадқиқотчилар кўчманчи ўзбеклар нафақат минтақа аҳолисининг этник таркибини, шунингдек, минтақадаги эт-номаданий ҳаётни ва аҳоли менталитетини ҳам сезиларли да-ражада ўзгартира олган, деб ҳисоблайди. Шунинг учун, улар
Қаюмов А. ХХ аср бошларида Ўзбекистон ҳудудида этник ҳолат.
– Т., 2015. – 30 бет.
82 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
одатда, кўчманчи ўзбек уруғлари Мовароуннаҳрдаги сиёсий ҳо-кимиятни эгаллаган ҳолда давлат бошқарувига оид соҳаларда ўтроқ ва кўчманчи туркий қавмларнинг қадриятлари тизими, рамзлари уйғунлашиб боргани ҳамда XIX аср охирларига қадар ўзбеклар деганда, асосан, ушбу қатлам назарда тутиб келинга-ни каби ҳолатлардан келиб чиққан ҳолда, ҳозирги ўзбеклар-нинг шаклланишини кўчманчи ўзбеклар билан бевосита боғ-лиқ, деб ҳисоблайди.1
Ўрта асрларда Мовароуннаҳр ҳудудида тасаввуф таълимо-тининг кенг тарқалганлиги, унда мусулмон кишининг тур-муш тарзи шариат тамойиллари асосига қурилиши зарурлиги, аҳолининг энг устувор, ҳаётий ғояси – соф эътиқод асосида ҳа-лол яшаб ўтишдан иборат бўлган, десак, бизнингча муболаға бўлмайди. Тилдаги фарқлар, хўжалик шакли (деҳқончилик ва чорвачилик) ва ҳаёт тарзининг (ўтроқ ва кўчманчи) турфа хиллиги эса жамиятнинг умумий ғояси олдида унчалик кат-та аҳамиятга эга бўлмаган2. Шунга қарамай, аҳолининг кун-далик ёки ижтимоий ҳаётида диний ўзликдан бошқа ўзлик шакллари умуман аҳамиятсиз бўлган, деб бўлмайди. Баъзида тили-шеваси, хўжалик юритиш шакли, келиб чиқиши (кўпроқ шажаравий ва насл-насабига кўра) каби омиллар ҳам аҳоли-нинг ўзаро муносабатларида маълум аҳамият касб этган, ал-батта. Бу даврда давлат ва жамият ажралмас, бир бутун орга-низмни ташкил этган. Давлат ва жамиятнинг гуллаб яшнаши
Қаранг: Allworth E. The Modern Uzbeks... Ўрта аср тарихнавис-
лигида тарихий асарлар асосан сарой тарихчилари томонидан би-тилган ҳамда одатда ушбу асарларда кўпроқ ҳукмдорнинг ишлари тавсиф этилган бўлиб, афсуски уларда биз учун муҳим ҳисобланган оддий халқнинг турмуши, маданияти, ижтимоий онги ҳақидаги маъ-лумотларни деярли учратмаймиз.
2 Бу ерда соф эътиқод ибораси бирмунча нисбий тушунча ҳисо-бланиб, унда соғлом ақида ва суннийликнинг Имоми Аъзам (Абу Ҳанифа) мазҳаби ва шаръий аҳкомларга амал қилиб яшаши назарда тутилган. Бундай ҳаёт тарзини одатда илмли ва саводхон кишилар (улар кўпроқ шаҳарларда яшаган) кечирган, бироқ илмсиз оддий аҳоли (булар кўпроқ қишлоқ аҳолисини ва чорвадор аҳолини таш-кил этган) орасида нафақат шариатга амал қилиш, балки исломгача эътиқодлар излари ҳам анча сақланиб қолган эди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
