|
ри1 ҳовлида ўтказган. Уйга ташриф буюрувчи бегона эркаклар ташқари2 ҳовлида жойлашган меҳмонхонада кутиб олинган.
Ўтроқ ўзбекларнинг миллат ҳақидаги тушунчаси ҳам умуман диний мазмун касб этган. ХХ аср бошларида уруғ ёки қабилага бўлинмайдиган ўтроқ аҳолидан “миллати” ҳақида сўралганида
“Иброҳим Ҳалиллуллоҳ миллатиданман” ёки янада аниқроқ қилиб “мусулмонман” деб жавоб берган. Мусулмонлик тушун-часи ўзбекларнинг ўзлигини англашининг бошқа ҳар қайси шаклидан устун турган. Чунки, мусулмон одам инсонларнинг тили, келиб чиқиши, терисининг ранги ёки бошқа (“этник”) белгиларига қараб тоифа ҳамда гуруҳларга ажратиши мумкин бўлмаган, балки иймон келтирган ҳар бир мусулмон бир-бири билан биродар ҳисобланган, инсоннинг тақвоси ва илми унинг даражасини белгилаши керак, деб ҳисобланган. Ўтроқ ўзбеклар илм олишга мойил кишилар бўлиб, мўътадиллик ва сокинлик-ни хуш кўришган.
Ўтроқ ўзбекларда ёзма адабиёт, санъат, номоддий маданият, меъморчилик, ҳунармандчилик, савдо-сотиқ ва деҳқончилик юксак даражада ривожланган эди. Тасвирий санъатда инсон-ларни тасвирлашдан кўра (бу ҳам маълум маънода ислом дини-да кишиларни тасвирлаш гуноҳ саналиши билан боғлиқ эди3), наққошлик, читгарлик ва ёғоч ўймакорлиги кабилар кўпроқ ривожланган эди. Суғорма деҳқончилик ва ҳунармандчилик, қўни-қўшничилик, оилавий муносабатлари, турмуш тарзи ва маданиятида ислом дини қоидаларининг ётганлиги ўтроқ ўз-беклар этномаданиятининг асосини ташкил этар эди.
Этномаданий ўзига хосликнинг ўтроқ туркийлик ва мусул-мончиликка асосланган бундай шаклига муқобил тарзда ўз навбатида минтақадаги туркий маданий тизимнинг кўчманчи чорвадор шакли ҳам тараққий этиб борган. Кўчманчи чорва-чилик атамаси одатда чорвадор уруғ-қабилаларнинг ўз чорва-
1 Ҳовлининг “ичкари” қисмида фақат аёллар ва ёш болалар умр-гузаронлик қилган.
Шу боис, “ташқари” ҳовлида, одатда, меҳмонхона, ҳунармандчи-лик устахонаси жойлашган бўлиб, у ерда уста ўз шогирдлари билан бирга ишлаган.
3 Батафсил маълумот олиш учун қаранг: Керимов Г.М. Шариат и его социальная сущность. – М., 1978. – С.118.
74 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
си билан йил бўйи бир мавсумий яйловдан бошқасига кўчиб юришга асосланган хўжалик шаклига нисбатан ишлатилади. Бундай хўжаликка эга кўчманчи чорвадорлар жамоасининг маданий хусусиятлари, аввало, кўчманчилик ва ўз чорваси та-лабларидан келиб чиқиши билан характерланади. Кўчманчи-ларнинг анъанавий турар жойлари йиғиш, тиклаш ва кўчириб юриш осон бўлган (ёғоч, кигиз, алача ва шу каби кўчманчи аҳо-ли хўжалигида осон топиладиган бошқа материаллардан яса-ладиган) турли хил типдаги кўчма уйлар (қора уй, капа, лочиқ) дан иборат бўлган. Уй жиҳозлари ва идиш товоқлари одатда синмайдиган ва енгил материаллардан (ёғоч, тери) ясалган. Кийим ва пойабзаллар қоида бўйича кўпинча тери ва жундан, шу билан биргаликда, ипак ва матолардан ҳам тикилган. Кўч-манчиларнинг дунёқараши ва менталитетида табиат билан уйғунлик кучли бўлган. Уларнинг дунёқараши бўйича кўчман-чилик тириклик рамзи ҳисобланиб, бутун тирик мавжудотлар ҳаракатланиши, фақат “ўлик ер”гина бир жойда муқим тури-ши каби тасаввурларга асосланган. Улар ўтроқ турмуш тарзи-га нисбатан ҳам шундай муносабатда бўлишган. Шу боис улар фақат мажбуриятдангина ўтроқлашишган.
Кўчманчи чорвадор аҳоли бир жойда муқим жойлашмаган ҳолда доимий кўчиб юришганликлари сабабли одатда уруғ ва қабилалардан ташкил топган жамоаларга бирлашиб яшашган. “Кўчманчи ҳаёт ва уруғчилик тузумининг ўзаро алоқадорлиги-да шубҳага ўрин йўқ. Уруғчилик тузумининг парчаланиши кўч-манчиларнинг ўтроқлашишисиз имконсиздир”, деб ёзган эди В. Бартольд1. Номадизм (чорвачилик) белгиларининг йўқоти-лиши ва кўчманчиликнинг тарк этилиши ҳам кўчманчиликка хос анъанавий идентикликнинг, ҳам уруғ-қабилавий номнинг йўқотилишига олиб келган. Мисол учун қозоқларда кўчманчи-ликнинг йўқотилиши (яъни, ўтроқлашиш) ўз навбатида қозоқ-ликни йўқотилишини англатган ва айни пайтда “чала қозоқ” деган атама пайдо бўлган.2 Кўчманчи ва ярим кўчманчи туркий
Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана // Бар-тольд В. Сборник. Т.9. Кн.1. – С.295.
2 Шайкемелев М.С. Казахская идентичность. Монография / Под общ. ред. З.К. Шаукеновой. – Алматы: Институт философии, полито-логии и религиоведения КН МОН РК, 2013. – С.45.
Do'stlaringiz bilan baham: |
