|
халқларда қабилавий мансублик кўрсаткичига нисбатан катта аҳамият берилган, шу боис нафақат аслзода кишилар ва амал-дорлар балки оддий кишилар ҳам исмига ўз уруғи номини қў-шиб айтган.
Кўчманчилик хўжалигининг ўзига хос хусусияти туфай-ли чорвадорлар ҳеч қачон ўтроқ халқлардан ажралган ҳолда ҳаёт кечирмаган. Тарихнинг барча даврларида ҳаётий зару-рат кўчманчи чорвадорларни ўтроқ деҳқон аҳоли билан ҳам иқтисодий-сиёсий, ҳам маданий жиҳатдан ўзаро узвий боғлаб турган. Кўчманчи қабилалар билан ўтроқ аҳоли ўртасидаги ўзаро муносабатлар қадимдан вужудга келган. Кўчманчи хўжа-лигида ҳаётий зарур бўлган барча восита ва маҳсулотларнинг етишмаслиги оқибатида юзага келган муҳтожлик, шунингдек, ўтроқ аҳолининг чорвачилик маҳсулотларига бўлган талаби улар ўртасида мол айирбошлашни юзага келтирган. Асрлар давомида ўзаро иқтисодий алоқалар кенгайиб, даштликлар билан деҳқончилик воҳалари чегараларида эса ташқи савдо бо-зорлари вужудга келган. Айрим йилларда эса, қишнинг қаҳра-тон, баҳор мавсумининг қуруқ келиши ва яйловларда моллар-нинг қирилиб кетиши оқибатида кўчманчилар деҳқончилик воҳасига кириб келиб, жон сақлаган. Кўчманчи қабилалар би-лан ўтроқ аҳоли ўртасидаги тинчлик муносабатлари кўпинча бузилиб, ўзаро тўқвашувлар содир бўлган. Кўчманчилар дои-мий равишда деҳқончилик воҳалари ва қишлоқларга ҳужум қилиб турганлар. Шаҳар ва вилоятларни босиб олиб, ўз сиёсий ҳукмронлигини ўрнатганлар.1
Марказий Осиё минтақасига шимол томондан кўчманчи чорвадор уруғ-қабилаларнинг кириб келиши қадимги даврлар-дан буён давом этиб келган. Антик даврданоқ (Қанғ давлати ҳудудида) ўтроқ аҳоли билан кўчманчи чорвадор уруғ-қабила-ларнинг қоришувидан янги-янги элатлар вужудга кела бошла-ган. Туркий қабилаларнинг Марказий Осиё минтақасига келиб жойлашиши Турк хоқонлиги даврида авж олган. Кейинги давр-ларда ҳам бу жараён давом этиб келган бўлиб, мўғуллар босқи-ни пайтида ҳам кўплаб кўчманчи турк-мўғул қабилалари келиб ўрнашган эди.
Муҳаммаджонов А. Кўчманчилик. // https://qomus.info/encyc-lopedia/cat-k/kochmanchilik-uz/
76 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
Марказий Осиёнинг маданий воҳалари, хусусан, икки дарё орқалиғидаги ҳудудлар шундай хусусиятга эга эдики, бу ерга ташқаридан келган ҳар қандай бегона маданият вакиллари, улар сон жиҳатидан қанчалик кўп бўлишларига қарамай, бу ерда шаклланган ўтроқ маданиятга жиддий таъсир кўрсат-маган ҳолда (бу борада фақат тил масаласини истисно қилиш мумкин) тез орада ўзлари уни қабул қилишига тўғри келар эди. Масалан, шу тариқа кўчманчи чорвадор турк-мўғул қабилала-рининг кўпчилиги ўтроқлашиб, ўзларининг уруғ-қабилачи-ликка хос анъаналарини унутган ҳолда ўтроқ аҳоли таркибига батамом сингиб кетган эди. Мовароуннаҳр ҳудудида узоқ аср-лар давомида яшаб келиши натижасида улар нафақат маданий жиҳатдан, балки антропология ва генеология нуқтаи назари-дан ҳам ўтроқ аҳолига яқинлашиб борган. Шу билан бир қатор-да уларнинг каттагина қисми ХХ аср бошларига қадар ўзлари-нинг чорвачилик ва уруғ-қабилачилик анъаналарини ҳам яхши сақлаб қолган эди. Шунингдек, онгида туркийлик тушунчаси жуда ҳам яхши сақланиб қолган турк-мўғул қабилалари ўзла-рини нафақат ўтроқ туркий аҳоли (ўтроқ ўзбеклар)дан балки Дашти Қипчоқлик ярим кўчманчи ўзбек уруғларидан ҳам яққол ажратар эди. Замонавий илмий адабиётларда уларга нисбатан умумий тарзда “турклар” ёки “Мовароуннаҳр турклари” ибора-си қўлланилган.
Туркий тилда сўзлашувчи кўчманчи уруғларнинг Марказий Осиё минтақасига энг сўнгги йирик тўлқини Дашти Қипчоқдан XV аср охири ва XVI аср бошларида Шайбонийхон бошчилигида кириб келган. Умумий тарзда ўзларини “Ўзбеклар” деб атовчи ушбу кўчманчи қабилалар, аслида, бир нечта уруғдан (одатда, “92 бовли ўзбек уруғи” дейилади) иборат бўлган. ХХ аср бош ларига қадар уларнинг аксарият қисми ўтроқлашиб, ўз уруғи номларини бутунлай унутган бўлса-да, лекин каттагина қисми ҳали анъанавий чорвачилик хўжалиги ва уруғ-қабилавий бўли-ниш анъаналарини сақлаб қолган эди. Бу даврда улар алоҳида субэтник гуруҳни ташкил қилган. Замонавий илмий адабиёт-ларда уларни “ярим кўчманчи ўзбеклар” ёки “Дашти Қипчоқ ўз-беклари” деб аташ урф бўлган.
Шундай қилиб, ХХ аср бошларида Туркистонда туркий тил-да сўзлашувчи аҳоли гуруҳини ҳеч қандай уруғ-қабилаларга
Do'stlaringiz bilan baham: |
