|
бўлинмайдиган ўтроқ ўзбеклардан ташқари бир нечта уруғ ва қабилалардан иборат – “Мовароуннаҳр турклари” ва “Дашти Қипчоқ ўзбеклари” ташкил этган. Ушбу субэтник гуруҳларнинг этник ва маданий жиҳатдан ўз-ўзини англаши ўзига хос бўлиб, улар бир-бирларидан ажралиб турган.
Мовароуннаҳр турклари қисман (бир қисми) XI–XII асрларга-ча кўчиб келган, аммо бутунлай ўтроқлашмаган элатлар (яъни, қарлуқ, чиғил, яғмо, турк, аз, уз, қанғли, қипчоқ кабилар) ва қисман XII асрдан кейин, хусусан, мўғуллар ҳокимияти даврида (XIII–XIV асрнинг биринчи ярми) ва темурийлар даврида (XIV асрнинг иккинчи ярми – XV асрда) кўчиб келган турк-мўғул қабилалари – барлос, мўғул, кенагас, чиноз, боёвут, далварзин, қарлуқ, калтатой, мусобозори кабиларнинг ассимиляцияси натижасида шаклланган. Ушбу уруғ ва қабилалар жуда кенг ҳудудлар бўйлаб жойлашган бўлишларига қарамай, бир бутун массивни ташкил қилмасдан, Фарғона водийсидан тортиб, За-рафшон, Қашқадарё, Сурхондарё ва Ҳисор водийларини ўраб олган тоғ бағирлари, тоғ этакларидан ташкил топган тор бир чизиқдан иборат бўлиб Шимолий Афғонистонгача чўзилади.1
Мовароуннаҳр турклари гуруҳига кирувчи турк, барлос, му-сабозори, калтатой, қарлуқ каби уруғлар Ўзбекистон ҳудудла-рида ХХ аср бошларигача уруғ номларини ва хўжалик анъанала-рини мустақил тарзда сақлаб қолган эдилар. Улар чорвачилик, лалми деҳқончилик, боғдорчилик ва узумчиликни жун ва тери-ни қайта ишлашдан иборат уй ҳунармандчилиги билан бирга қўшиб олиб борган ҳолда ярим кўчманчи (ярим ўтроқ) турмуш тарзини кечирган. Қарлуқларнинг бир қисмидан ташқари бар-лос, турк, калтатой, мусабозори қабилалари ўзларини “турк” деб атаган ва бошқа аҳоли гуруҳи томонидан ҳам улар турклар деб аталган.
Ўзбек элати ва унинг адабий тилининг (эски ўзбек тилининг) шаклланишида Мовароуннаҳр туркларининг ҳиссаси катта бўл-ган. Уларнинг тили ўтроқ ўзбекларники каби қорлуқ лаҳжасида бўлиб, баъзи хусусиятларини сақлаб қолган. Амир Темур ва те-мурийлар ҳукмронлиги даврида ушбу гуруҳга кирувчи қабила ва уруғларнинг машҳур намоёндалари ўзбек элатининг сиёсий
Қаранг: Кармышева Б. Этнографическая группа “турк” в составе узбеков... – С.3–22.
78 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
ва маданий жиҳатдан юксалишида муҳим ўрин тутади. Чунки, ўрта асрларнинг буюк давлат ва жамоат арбоблари (маданият ҳомийлари) бўлмиш – Амир Темур, Ҳусайн Бойқаро, Алишер На-воий, Мирзо Улуғбек, Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва бошқа кў-плаб сиймолар ушбу гуруҳ вакиллари эди. Шўро даврида ўзбек халқи тарихида муҳим ўрин тутган ушбу тарихий шахсларнинг келиб чиқишини туркий халқлардан узоқлаштириш мақсадида улар мансуб бўлган қабилаларни (барлосларни) онгли равишда мўғулларга боғлашга уриниш бўлган.
Турклар кўчманчи ўзбеклар томонидан тоғлиқ, тоғолди ва баҳорикор туманларга сиқиб чиқарилгандан кейин, улар суғориладиган деҳқончилик ёки ҳар тарафлама ривожлан-ган чорвачилик хўжаликларини ташкил этиш имкониятидан маҳрум бўлишган. Шунинг учун уларнинг кўпчилиги майда ҳай-вонлар: қўй ва эчкичилик билан, баъзи ерларда эса баҳорикор деҳқончилик билан шуғулланишга мажбур бўлишган. Турклар, одатда, ёз фасли яқин яйловларга кўчиб чиқиб, қиш вақтида ўз қишлоқларига қайтар эдилар – амалда ярим кўчманчи эдилар. Баҳорикор ерларга эга бўлмаган қабила ва уруғлар чорва маҳсу-лотлари: тери, жун, арқон, қанор, намат, шолча ва бошқаларни ўзларига керакли ғаллага алмаштирадилар. Баъзи хўжаликлар эса ёз вақтларида ғаллакор туманларга бориб, буғдой ўриш ва бошқа ишларда ёрдамлашиб иш эвазига ғалла олардилар. Айрим оилалар ғаллакор хўжаликларга от ва қорамолларини ижарага бериб, бунинг эвазига ғалла оларди. Мовароуннаҳр турклари қисман деҳқончилик, қисман чорвачилик билан кун кечирарди. Улар орасида, айниқса, камбағал хўжаликлар ораси-да ўтроқ деҳқончиликка ўтиш учун интилиш кучли эди.
Шундай қилиб, XVI аср бошларига қадар ҳам Мовароуннаҳр ҳудудида яшовчи туркий қатлам ўтроқ ва ярим кўчманчи каби иккита алоҳида этник асосдан иборат бўлган. Уларнинг тил лаҳжаси ҳам жуда ўхшаш эди, турклар антропологик жиҳатдан ҳам ўтроқ аҳолига яқинлашиб борган. Бу давр тарихий манба-ларида қадимий ўтроқ қатлам чиғатойлар номи билан аталса-да, баъзи ҳолларда ҳар иккала туркий қатлам ҳам умумий турк (туркий) номи билан тилга олинади.
Мовароуннаҳр туркларининг маданий ўзлигини англашда, аввало уруғ-қабилавий мансублик ҳисси устун турган. Мо-
Do'stlaringiz bilan baham: |
