Хўжахонов исмоилжон мансурович ўзбекларнинг миллий ўзлиги

Ўзбекларнинг миллий ўзлиги

93

Россия империясининг мустамлака ҳудудларда таълим ти-лини шакллантириш борасида ўз режалари мавжуд эди. Ҳу-кумат томонидан империя таркибидаги ғайрирус (инородец) аҳоли орасида рус тилининг таъсирини тобора кучайтиришга ҳаракат қилинган. Шу мақсадда мустамлака ҳудудларда рус-ту-зем мактаблари очилиб, у ерларда таълим рус тилида берилган. 1905 йилдаги инқилобдан кейин Туркистонда маҳаллий тилда таълим берувчи янги усул мактаблар, туркий тилда китоб, газе-та ва журналлар чоп этила бошланиши эса империя ҳукумати-ни ташвишга сола бошлади. Россиянинг мусулмон ўлкаларида яшовчи барча туркий қавмлар учун ягона умумтуркий адабий тилни яратиш борасидаги ҳаракатлар кучайди. Мустамлакачи ҳукумат жойларда маҳаллий тилда таълим берилишига ва мат-буотнинг чоп этилишига, айниқса, империя ҳудудида умумтур-кий адабий тилнинг шаклланишига умуман қарши эди. 1906 йилда ҳукумат ўлкалардаги мактабларда таълим ерли халқ она тилида, аммо ҳар қавмнинг ўз шевасида берилишига рухсат этади. Бу эса тараққийпарварларнинг ҳаракатларига, мутлақо тўғри келмас эди. 1910 йил Дума мажлисида рус империясида-ги мусулмон миллатларга ўз она тилида таълим олиш ҳуқуқи-ни бериш-бермаслик масаласида тортишувлар, мунозаралар бўлиб ўтади. Туркистонда адабий тил мавжуд эмас, деган баҳо-на билан таълим рус тилида олиб борилади, деган қарор қабул қилинди.

Ушбу қарор жадидлар орасида норозилик билан кутиб олинди ва кўп ўтмай, Россиянинг мусулмон ўлкаларидаги туркий халқлари учун бирдек тушунарли бўлган умумтуркий адабий тилни яратиш ғоясининг ёрқин намоёндаларидан бўл-ган қрим-татар маърифатпарвари Исмоил Гаспирали томони-дан “Чиғатой тили” деган мақола эълон қилинади. Мақолада Самарқанд, Фарғона, Сирдарё вилоятлари аҳолисининг тили чиғатой шевасида бўлиб, у ҳаттоки ҳозирги рус адабий тили-дан бир неча юз йиллар аввал ҳам адабий тил сифатида мавжуд бўлганлигини таъкидлайди.

Жадидлар рус тилини фақат дунё (сиёсат) ва савдо сотиқ ишларида фаол иштирок этиш учун ўрганиш кераклигини таъкидлайди. Лекин ундаги сўзларни матбуотга, туркий тил таркибига кириб келишидан ташвишга тушади. “Биз, туркис­

94 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
тонликлар миллий тилни сақламак бир тарафда турсин, кун-дан кун унутмак ва йўқотмакдадирмиз. Тилимизнинг ярмига арабий, форсий улангани камлик қилиб, бир четига рус тили-ни ҳам ёпиштирмакдадирмиз. Дуруст, бизларга ҳукуматимиз бўлган рус лисонини билмак ҳаёт ва саодатимиз учун ош ва нон каби кераклик нарсадир. Лекин ўз ерида ишлатмак ва сўз-ламак лозимдир”, дея куюниб ёзади улуғ маърифатпарвар Аб-дулла Авлоний ўзининг “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” номли асарида¹.

Туркий тилда дарсликлар ва айниқса, вақтли матбуотнинг чоп этилиши Туркистонда унинг барча учун қулай ва тушу-нарли бўлган адабий шаклини яратиш заруратини туғдирди. Жонли халқ тили адабий тил бўла олмайди. Туркистондаги шевалар хилма-хил бўлиб, уларга форсий ва арабий тиллари турли даражада таъсир этган эди. Масалан, Фарғона водийси, Самарқанд ва Бухоро шеваларига форсий ва арабий тилнинг таъсири кучлироқ бўлган². Миллий адабий тил ҳақида баҳслар бошланган дастлабки даврларданоқ жадидлар ҳозирги тур-кий (яъни, ўзбек) тилининг илдизи Алишер Навоий давридаги чиғатой тилига бориб тақалади, фақат унинг ҳозирги шаклига араб ва форс тилларидаги сўзлар кўпроқ кириб келган, деган фикрда бўлишган. Шунинг учун, туркий тилни ривожланти-риш ва туркий адабий тилни яратишни, энг аввало, уни имкон қадар форсча ва арабча сўзлардан тозалашдан бошлаш тараф-дорлари ҳам кўпчиликни ташкил этган. Шу тариқа тил асоси-даги романтик “миллатчилик” кўзга ташлана бошлайди. Бун-

дай ҳолат, айниқса, ўша даврда Туркия ва Россиянинг­ Кавказ, Қрим каби ўлкаларида кенг тарқалган туркчилик ғояси билан яхши таниш жадидлар томонидан илгари сурилган эди. Бун-дан ташқари, татар зиёлиларининг руслардан­ ўрганган ро-

мантик миллатчиликни ўзларининг ўртаосиёлик­ ҳамкасбла-ри ўртасида ёйишга уринишлари ҳам таъсир қилган бўлиши табиий. Бу миллатчилик ҳаракати ўз-ўзини танитиш учун фақат битта она тили бўлмоғи лозимлигини мезон сифатида танлаб олган эди. Туркий ва форсий тилларининг қоришмаси

• 
  Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq. – T., 2008. – 33 bet.
  

2. 
   ^{Беҳбудий М. Тил масаласи // Танланган асарлар. (Тузатилган ва тўлдирилган 2-нашри). – Т., 1999. – 184 бет.}