Хўжахонов исмоилжон мансурович ўзбекларнинг миллий ўзлиги

Ўзбекларнинг миллий ўзлиги

Download 1,07 Mb. bet 43/61 Sana 09.07.2022 Hajmi 1,07 Mb. #760120

Bog'liq
ozbeklarning milliy ozligi

Ўзбекларнинг миллий ўзлиги

85

катни бозор муносабатлари асосида бирлаштириши мумкин бўлган ягона иқтисодий тизимнинг вужудга келишига, йирик суғориш (ирригация) тизимининг кенг ривожланишига тўсиқ бўлиб келди. Натижада, Туркистонда яшовчи туркий тилли аҳоли гуруҳлари орасида бирикиш жараёни амалда бир неча асрлар мобайнида қизғин давом этиб келаётган бўлишига қа-рамай (айниқса, чорвадор аҳолининг ўтроқлашиши ҳисобига), тили, диний қарашлари, маънавий қадриятлари жиҳатидан битта жамоани ташкил этсалар-да, улар тор доирадаги маҳал-лий-ҳудудий биқиқликдан ва уруғ-қабилавий қобиқдан қуту-ла олмаган ҳамда ХХ аср бошларига қадар иқтисодий-маданий жиҳатдан бир-биридан фарқ қиладиган учта қатлам (субэтник гуруҳ) сақланиб қолган эди.

XIX аср охири – XX аср бошларида, умуман, Марказий Осиё­ да яшовчи туб аҳолини тили нуқтаи назаридан форсий ва туркий тилли, хўжалик-маданий жиҳатдан эса ўтроқ (деҳқон, ҳунарманд, савдогар) ва кўчманчи (ярим ўтроқ, ярим кўчман-чи) чорвадор каби гуруҳларга ажратиш мумкин. Бироқ, ушбу омиллар аҳолининг диний ўзлигидан устун бўла олмаган. Шу сабабли, диний ўзлик (яъни, “мусулмонлик”) минтақадаги бар-ча мусулмон аҳолини ягона жамоа (миллат)га бирлаштириб турувчи ўзлик шакли ҳисобланган. Шу ўринда таъкидлаш жо-изки, диний ўзлик, аслида, умумий мафкура жиҳатидан аҳоли-ни бирлаштириб турувчи омил ҳисобланиб, масалага чуқурроқ ёндашган ҳолда, динни тушуниш ва шариат аҳкомларига амал қилиб яшаш бўйича ўтроқ ва кўчманчи аҳоли ўртасида анча фарқ бўлган. Масалан, биргина бу даврларда ўтроқ ўзбек аёл-лари билан ўзбек-қурама аёлларининг кийинишида яққол кўз-га ташланадиган фарқ диний омилга боғлиқ бўлиб, биринчиси юзларини ёпиб юрган бўлса, иккинчиси юзи очиқ юрганлиги билан белгиланган¹. Айни пайтда бу ҳолат аҳоли диний ўзли-гининг муҳим белгиси ҳисобланган. Шунга қарамай, Марказий Осиёнинг мустамлакага айлантирилиши ва минтақага бошқа дин вакилларининг кириб келиши маҳаллий аҳолининг “му-сулмонлар” тушунчаси остидаги бирдамлигини (диний ўзлиги-ни) янада кучайтирган эди. Зеро, ўзликни англашнинг у ёки бу шакли айнан “биз-улар” қарама-қаршилиги шароитида янада

• 
  Дала маълумотлари: Тошкент вилояти Ангрен шаҳри, 2011 йил.
  

86 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
яққол намоён бўлади. Бу даврда империя маъмурлари орасида ҳам диний ўзлик кучли ҳисобланиб, улар маҳаллий аҳолини ев-ропаликлардан ажратиш маъносида умумий тарзда “мусулмон-лар” деб аташган.

Шундай қилиб, Россия империяси мустамлакачилиги даври-да маҳаллий аҳоли орасида инсонларни тили, ташқи кўрини-ши, келиб чиқишига қараб алоҳида жамоаларга ажратиш одат ҳисобланмаган, балки ижтимоий ўзликнинг анъанавий жами-ятларга хос шакллари давом этган. Жумладан, минтақадаги ҳар бир тарихий-маданий ҳудудда ўзининг табиий-географик ўрни ва иқлим шароити, аҳолининг “этник” таркиби, тарихий кечмишидан келиб чиққан ҳолда ўзига хос маҳаллий маданий муҳит (балки “ҳудудий характер”) шаклланган. Ҳаттоки, тили, ирқи ёки бошқа жиҳатларга кўра бир-биридан фарқ қилса-да, битта маданий муҳитда яшовчи аҳоли, тили ёки ирқи ўхшаш, бироқ бошқа маданий муҳитда яшовчи аҳолига нисбатан ўзла-рини яқинроқ ҳис қилган. Шу сабабли, кишиларнинг қандай ҳу-дудий-маданий муҳитга тааллуқли (тошкентлик, қўқонлик, бу-хоролик ва ҳ.) эканлигини англатишда ва ёки ўзларига “нисба” беришида (Чустий, Тошкандий, Ҳўқандий ва ҳ.) ҳудудий ман-сублик муҳим ўрин тутган. Агар ўтроқ аҳоли орасида ҳудудий мансублик асосида ўзликни англаш машҳур бўлган бўлса, кўч-манчи чорвадор аҳоли орасида эса уруғ-қабилавий мансублик ҳисси кучли эди. Минтақа аҳолиси орасида, айниқса, чорвадор аҳоли орасида ўз уруғи ва етти аждодининг кимлигини билиш, шажараси ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиш шарт бўлган. Акс ҳолда бундай кишиларга ўзлигини унутган (ҳаттоки, манқурт) даражасида муомала қилинган. Улар биринчи учрашган одами-дан “Кимсан?”, “Кимлардансан?” деб мурожаат қилган.

Ўзига хос этномаданий хусусиятларини сақлаб келаётган бўлишларига қарамай, узоқ асрлик этник-маданий жараёнлар туфайли ўтроқ ўзбеклар ва ярим кўчманчи турк қабилалари ҳамда чорвадор ўзбек уруғлари ўртасида маънавий-маданий яқинлик, туркийлик (хоссатан, ўзбеклик) ва мусулмонлик ту-шунчаси, тил яқинлиги орқали умумийлик ҳисси бирмунча

шаклланган­ эди.

5. 
   
   
   Download 1,07 Mb.
   
   Do'stlaringiz bilan baham: